كورتە لێكۆڵینەوەیەك : حاجی قادری كۆیی گەورە نەتەوەپەروەری شۆڕشگێڕی سەردەمی خۆی بووە

مومتاز حەیدەری

دەروازەی پێشەكی:
1- گرنگی ئەم ڤیستیڤاڵە:
2- ئامانجی ئەم كورتە نووسینە:
دیارە، ئەنجامدانی ئەم ڤیستیڤاڵە رۆشنبیری- نەتەوەیی یە، بە دەست پێشخەری یەكێتی نووسەرانی كورد، لقی سلێمانی بە هاوكاری دەستەیەك لە نووسەرانی كۆیە، بەدر‌وشمی:
یادی حاجی.. درێژە پێدانی بیری كوردایەتی ‌و پێشكەوتن خوازی یە..وەك خۆپێشاندانێكی گیان و جەوهەری كلتوری و سیاسی نەتەوەیی یە، خۆی لەخۆیدا، دەسكەوتێكی گەورەی رەوتی پێشكەوتووی شارستانی گەلی كوردستان بەگشتی و كوردستانی خواروو بەتایبەتی.. شایانی سەرنجە، لەناو هەست و گیان و دیدی حاجی دا، یەك كوردسستان هەبووە…!

ئەم ڤیستیڤالە لەكوێ‌ ئەنجامدەدرێ‌..؟
بۆیە كە زیاتر گرنگە..!
لە مەیدانی بەهارا شارەكەی كۆ
قوبەی كشمیری دا بەر شەق وەكو گۆ
هەڵی كەی بەیرەقی كوردی لە دەوران
لە مابەینی كەكۆن و هەیبەت سولتان
بەڵێ‌، لەو نیشتمانەدا، لەوشارەدا، كە لە 150 ساڵ زیاتر، بە بیروهۆش وهەڵوێست لە پێناو نەك تەنیا سەربەستی مرۆی كورد، بگرە ئازادی مێشكی مرۆی كورد و سەرفرازی خاكی نیشتمان لە مەیدانا بە تەنیا یاخی بوو..!! لە ئەنجامەكەیدا، بەناچاری بەرەو هەندەران سەری هەڵگرت..!
دەكرێ‌ بگوترێ‌، یەكەم لاوی هۆشمەندی سیاسی كورد بووە، لەئەنجامی رەوشی دواكەوتوویی و كێشەی كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی، رووی لەهەندەران كردووە و بەجۆشتر لە پێناو نیشتمانەكەیدا جەنگاوە..واتا، لە شەوە تاریكەكانی كورددا، ئەو یەكەم تیرە شیعر هاوێژبوو، كە ئەمرۆكە لەبەر رۆشنایی بیری پێشكەوتن خوازی حاجی، لەبەر ر‌و‌وناكی چرای ئازادی كوردستان نەتەوەكەی خوێنی دەیان هەزار شەهید و فرمێسكی ماڵ وێرانی هەزاران ژن و ئافرەت ‌ومنداڵی كورد‌وئارەقی بازووی تێكۆشانی سەدان هەزار نیشتمانپەروەرانی كوردستان و شایی‌و رەش بەڵەكی سەركەوتن لەمیحرابی ڤیستیڤالی حاجی رابەر دەگێرن.. بە واتایەكی دیكە، گرنگی ڤیستیڤالەكە خۆی لەوەدا دەنوێنێ‌، حاجی نەمر، زۆر بە وردی بخوێندرێت، چونكە- پێم وایە- تا ئێستا وەك پرۆژەیەكی سیاسی نەتەوەیی بە تەواوی نەخوێندراوەتەوە..! كە بەر لە150 ساڵ پەیامی قەڵەمە نەتەوەییەكەی ئەحمەدی خانێ‌ی نەمر تیژتركرد:
لە ئەییامی حەیاتی شێخی خانی،
لە سەر نوسخەی ئەو نوسراوە
لەلای ئەربابی خۆی بۆ قەدر و قیمەت
خەزێنەی گەوهەرە ‌و كیسەی دڕاوە
لە مەجموعی دووەل سۆران ‌و بۆتان
لەسایەی ئەم كتێبە ناسراوە
لە كوردان غەیری (حاجی و شێخی خانی)
ئەساسی نەڤمی كوردی دانەناوە..!

بە كورتی، ئەم ڤیستیڤالە لەبەردەم ئەركێكی: رۆشنبیری- نەتەوەیی دایە، كە بریار ‌و راسپاردەكانی لەبەر رۆشنایی ناوەرۆكی بابەتەكانی و ئامانجی گفتوگۆكان، پرۆژەیەكی كلتوری زانستی دروست بكات.. لەوەش گرنگتر، ئەو پرۆژەیە، بەشێكی پرۆگرام و رێبازی خوێندنی زانكۆكانی كوردستان لەبارەی دەوری مێژوویی گەورە پیاوانی كورد لە مەیدانی لێكۆڵینەوەی زانستی دا دووپات بكاتەوە.

دووەم: ئامانجی ئەم كورتە نووسینە:
من بەش بە حالی خۆم، وەك خویندەوارێكی نەتەوەپەروەر، دەمەوێ‌ شتێ‌ بڵێم، كە حاجی قادری كۆیی، زۆر، زۆر لەوە گەورەترە، من بتوانم لەم دەرفەتە تەسكەدا، بە چاوێكی زانستی- مێژوویی و قوول بخوێنمەوە،بە پێچەوانەوە سەرتاپای ژیانی حاجی، وەك پڕۆژەیەكی كلتووری نەتەوەیی، كەس ناتوانێ‌ بە ئاسانی بیخوێنێتەوە..كە تا ئیستا حاجی یەكێكە لە پێشەنگە- رائد- هەرە مەزنەكانی كورد و كوردستان، زیاتر بە دەم- تارادەیەك قسە- باس لە پایە و شوێنە ڕەواكەی كراوە.. واتا نەبۆتە مادەیەكی مێژوویی- زانستی خوێندنی سەرتاسەری لەگەڵ گەورە پیاوانی دیكەی كوردستان..
بەكورتی، ئامانجی ئەم كورتە نووسینە، تەنیا خوێندنەوەیەكی بەپەلەی نەتەوەیی پێشكەوتن خوازە..هەڵبەت ئەم خوێندنەوەیەش بەپێی كەم دەرفەت وماوەی ئەم ڤیستیڤالە، كە من زۆر درەنگ وەخت بە بەشداری كردنی بەختەوەربووم، چونكە1/9/2004 پێم راگەیەندرا، كە دەتوانی بەنووسینێك هاوبەشی بكەم..بۆیە پێشەكی داوای لێبووردن دەكەم، كە نووسینەكە هەژارانەیە وهاوكات لەدەرەوەی حەوزی ئەكادیمی یە..دیارە كەم خواردن لەبێ‌ دەسەڵاتی یە..بە هەرحاڵ, ئەنجامی ئەم هاوبەشییە، لەرێ‌ی ئەو كورتە نووسینە, تەنیا بە رۆشنی ئەوە دەسەلمێنێ‌، كە حاجی قادری كۆیی گەورە نەتەوە پەروەرێكی شۆرشگێڕی سەردەمی خۆی بووە.

پێشەكی:
خوێندنەوەیەكی گشتی نەتەوەیی حاجی قادر
یان پێناسەی گەورەیی حاجی قادر..!
بەپێی هەر هەموو, ئەوسەرچاوانەی: زارەكی ونووسین ولێكۆڵینەوە هەمەجۆرەكانی رووناكبیرانی كورد و بیانی لەبارەی حاجی قادری كۆیی یەوە، بە تایبەتی لەبەر رۆشنایی، گیان وهەست و بیر و باوەڕە كۆمەڵایەتی و سیاسی ــــ نەتەوەیی و كۆمەڵناسی سەرتاپای دیوانە شیعرەكەی، نەك تەنیا گەورە پیاوێكی سەردەمی خۆی دەژمێرێ‌، بگرە- بەلای منەوە- بەهەر پێوەر و بۆچوون و لێكدانەوەیەكی هاوچەرخانەی ئەمڕۆكە، یەكێكە لە پیاوە هەرە گەورەكانی دوێنێ‌ و ئەمڕۆ و بەیانیش، و ئەو گەورەیی یەش لەچەند جەمسەرێكەوە وەدەستی هێناوە…ئەوەتە لە دایك بووی رەوشێكی هەرە دواكەوتووی كۆمەڵی كوردەواری، لەسەرەتای سەدەی 19-مدا و لە خێزانێكی زەحمەتكێشی نەخوێندەوار، یان منداڵێكی چەند ساڵەی بێ‌ باوك و دایك و چاوكراوەی پەروەردەی نێوان چواردیواری تەسكی حوجرە و مزگەوت و لە ئامێزی فیكری پاشكەوتووی ئاینی و نیشتمانی ژێر دەستەی دەوڵەتی دەرەبەگی خەلافەتی عوسمانی داگیركەر، بە تایبەتیش لە ژینگەی ژمارەیەكی زۆری كاربەدەستان‌و چڵكاوخۆرەكانی چینی دەرەبەگ و كۆنەپەرست و ژمارەیەك شێخ و كۆلكە مەلاكانی دەڵالێ ئەو سەردەمەی سەلتەنەی رەگەز پەرستی عوسمانی…
ئەوەتە حاجی مرۆ، هێشتا لە هەرەتی لاوی بووە، هۆشیاری و ژییری پێوە دیار بووە، كە لەناوەراستی نیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەم دا، شۆرەسواری سەر سەخت و یاخی بووی كۆمەڵایەتی، بگرە، بە یەكەم راپەریوی نیشتمانپەروەری هۆشمەند لە رووی داگیركەرانی كوردستان دەژمێرێ‌: نموونەیەكی گشتی سەلماندنی ئەم بۆچوونە، سەیری چامە شیعری یەكەی كە لەژێر سەردێری: “ئەودەبا چاكە” بكەن .
ئەوی راستی بێ‌، حاجی لەناوجەرگەی ئێش و ئازارەكانی كۆمەڵی كوردەواری، وەك گەنجێكی هۆشمەند و ژییرو رەوشت بەرزی هەست نەتەوەیی و گیان مرۆ پەروەرو هەڵوێست وەرگرتن لە دیاردە رەشەكانی ناو كۆمەڵ بەدەركەوتووە، بۆیە كە هەر زوو چینی دەسەلاتدار و دارو دەستە كۆنە پەرستە بەكرێ‌ گیراوەكانی، بەربەرەكانێ‌ی حاجییان كردووە، واتا گەیشتۆتە ئەو رادەیەی حاجی لەكۆیە دەرپەرێنن و سەری بەرەو هەندەران هەڵبگرێ‌ و لە ئەستەمبۆڵی پایتەخت بگیرسێتەوە…!؟
هەر وەكو لەپێشەوە گوتم، حاجی گەورەییەكەی لە چەند جەمسەرەوە وەدەست هێناوە، جا لێرەدا مرۆ كە تەماشای ناوەرۆك و جەوهەری تێكرای شیعرەكانی دەكات، دەبینی حاجی مەزن، باسی زۆر شت دەكات، جارێ‌ بەر لە هەموو شتێ‌، بەپێچەوانەی چوارچێوەی گشتی ژینگەكەیدا، ژینگەیەكەی زێدە دواكەوتووی كۆمەڵایەتی، بڕوایەكی بەهێزی بە پێشكەوتن هەبووە، بۆ نمونە مەسەلەی خوێندن و فێركردن و پەروەردە، بە مەسەلەیەكی ستراتیژی پێشكەوتنی كۆمەڵ و ئازادی نیشتمان دەست نیشان كردووە، هەر لەم رووەو، لەبارەی پێشكەوتنی میللەت لە بوارەكانی ژیاندا، مەسەلەی پێشكەوتنی پیشەسازی و بازرگانی زۆربە كارێكی گرنگ زانیووە.. لە سەرێكی دیكەوە، كە دیوی ناوەوەی دیوانەكەی دەور دەكەیتەوە، بۆت دەردەكەوێ‌، كە حاجی زۆر باش- بەگوێرەی ئەو سەردەمە- ئاگاداری دنیا بووە، كۆمەڵێك زانیاری گرنگ، لەبارەی ئەزموونی میللەتان وەك- ژاپۆن و چین وسودان دەیانی دیكە- لەوەش زیاتر مێژووی پێشكەوتنی دەوڵەتە دیارەكان بە تایبەتی ئەوروپایی ئاگادار بووە… هاوكات لەبارەی مێژووی سیاسی و رۆشنبیری و خوێندەواری كوردەوە ئاگادار بووە، بە تایبەتی میرو حاكم وسەركردەكانی یەوە، زانیاریەكی باشی هەبووە.. هەروەها ئاگاداری رەوشی كلتوری كورد بەگشتی شاعیرە گەورەكانی كوردستان بە تایبەتی بووە…! لەلایەكی دیكەوە، و گرنگی نەدان بە زمانی كوردی و پشت گوێ‌ خستنی حاجی لەناخەوە پەرێشانی كردووە، خۆی گووتەنی:
هەر كەوای گوت: وەها موكەددەر بووم
وام دەزانی كەوا لە دین دەرچووم
گوتم: ئیستاش لەسەر كەری ماوی
چابوو مستم نەدا لەنێو چاوی..!
راستیەكەی مەسەلەی زمانی، ئەوەندە بە گیانێكی نەتەوەیی لە دیوانەكەیدا هاتووە، وا بە ئاسانی لێكۆلینەوەی لەبارەیەوە ناكرێ‌.. بە هەر حاڵ، بەشێوەی یەكی گشتی دیوانەكەی، فەرهەنگێكی هەمە جۆری زانیاری: مێژوویی، كۆمەڵایەتی، سیاسی، جگە لە ناوی ژمارەیەكی زۆر شاعیر و گەورە پیاوانی كورد.. هتد..
هەر لەمەر گەورەیی حاجی و دەورەكەی لە كۆمەڵدا ئەگەر بمانەوێ‌ باسی بكەین، واتا وەك تاكی مرۆ دەست نیشان بكەین، ئەوە بە راستی هەندەی دی مەزنتر دەبێ‌، بەتایبەتی ئەگەر هاتوولە رووی یاساكانی گۆرانی كۆمەڵ و بەپێی چەمكی فەلسەفەی مرۆڤ پەروەری تەماشای دەوری تاكی مرۆ بكەین، كە بەدرێژایی ئەو رۆژگارەی كە مرۆڤایەتی درووست بووە، بە تایبەتی پاش ئەوەی هۆشی پەیدا كردووە و دەستی داوەتە كشتوكاڵ و ئاژەڵ بە خێوكردن، كێشە لەسەر دوو مەسەلەی زۆر گرنگ پەیدا بووە، ئەویش، بریتی بووە لەمرۆ و شوێنەكەی لە جیهاندا و بەتایبەتی دەوری ئەو مرۆیە لە گۆڕانی كۆمەڵ و مێژوودا، چونكە هەر چەندە، كۆمەڵی مرۆڤایەتی لەقۆناغێكی دیاری كراوەوە، بۆ قوناغێكی دیكە لە گۆڕان دایە، بەلام ئەگەر هێزی چالاكی ئاراستەكراو و تێگەیشتنی خەڵكانی نوێ‌ خواز و تێكۆشەر و شۆرشگێڕ نەبێ‌ ئەو گۆرانە زۆرسست و كز دەبێ‌… لەگەڵ ئەوەشدا، هێزی پاڵپێوەنەری گۆڕانی ژیان، كێشەیەكی كۆمەلایەتییە، جالێرەدا، مەسەلەی بیروباوەڕی نوێ‌ خوازی و ئاستی رۆشنبیری گیانی نیشتمانی و هەستی نەتەوەیی دەورێكی كاریگەر لە پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و ئازادی تاك وكۆدا دەگێرێ‌، لەم روانگە و سوونگەیەوە، گەر بە وردی و قوڵی سەرتاپای ژیانی حاجی بخوێنینەوە، ئەوە دەسەلمێنرئ، كە ئەو زاتە یەكێكە لە پیاوە هەرە گەورەكانی، نەك تەنیا سەدەی 19بگرە سەدەی بیستەمیش..!
لە كۆتایی ئەم پێشەكی یەدا، حەز دەكەم، زیاتر سەرنجتان بۆ ئەوە راكێشم كە حاجی مەزن، چەندین نازناو هەڵدەگری، كە ژیان لە ئەنجامی كۆمەڵًێك پرەنسیپ پێ‌ی بەخشیوە: نیشتمانپەروەرێكی رەسەن، نەتەوەپەروەرێكی كۆڵنەدەر، تێكۆشەرێكی راستگۆ، شۆرشگیرێكی راستەقینە، رۆشنبیرێكی پێشكەوتن خواز، مەلایەكی بیروباوەری پێشكەوتووی عەلمانی ئامێز..
زێدە بە كورتی، بەبێ‌ زێدە رۆیی بەپێچەوانەی دواكەوتوویی كۆمەڵی كوردەواری و كۆت و زنجیر و كردەوەی خراپی كۆنە پەرستانەی داب و نەرێت و چەمكی ئاینی ئەوسەردەمە، حاجی نمونەی مرۆێكی زاناو پێشكەوتن خواز و زۆر پێش بین بووە، واتا بروای تەواوی بە گۆڕانی یاسای كۆمەڵی مڕۆڤایەتی هەبووە، بۆ نمونە، حاجی نەمر فەرموویەتی:
كوڕەی ئەم زەمینە یان پێوا
خاتری تۆبێ‌ چوونە جەوی سەما..
ئەم دەستە كە چوو دەستەیەكی تازەیە دێ‌
مەعلووم نەبوو ئەم كەشمە كەشە كەی دەبرێ‌..؟
لەم لاوە هەتا [ حاجی] نەچێتە ئەولا
مومكین نی یە تێ‌ بگا لەوە گەر بفڕێ‌..
شایانی سەرنجە، ئەو بۆ چوون و لێكدانەوانەی ناو رستەو دەستەواژەكان، هەر هەمووی بەگشتی بەناوەرۆكی دیوانەكەی حاجی مەزن پشت ئەستوورە، چونكە نەدەكرا، بەهیچ جۆرێ‌، لەگەڵ هەموو ئەو بۆچوونانە، نمونەی شیعری بێنمەوە، ئەگەر وا بوایە ئەوە دەبوە كتێبیكی گەورەی سەربەخۆ، بۆیە بەگشتی ئەم پێشەكی یەو بەشەكانی دیكەش نمونە هێنانەوەی شیعری زۆر كەمن: تكایە ببورن.

بەشی یەكەم
لە پێشەكی یەكەدا، بەكورتی پێناسەی حاجی مەزنمان دەست نیشان كرد.. دیارە، ئەو دەست نیشان كردنەش، سەرچاوە و بنەمان چەندین هۆو فاكتەری تایبەتی و گشتی خۆی هەیە، كە پێناسەی حاجییان دروست كرد.
لێرەدا، ئەگەر بەكورتیش بێت، دەبێ‌ باسیان بكرێ‌.. تاكو لەبەر رۆشناییاندا، بەگشتی، حاجی بسەلمێندرێ‌ و بەتایبەتی ناونیشانی كورتە نووسینەكەمان، كە لەژێر سەردیّرێ‌:
[حاجی گەورە نەتەوەپەروەری شورشگێری سەردەمی خۆی بوو]

یەكەم:
بەپێ‌ی ئەو سەرچاوە و نووسینانە، كەباس لەژین نامەی حاجی دەكەن، دووپاتی ئەوە دەكەن: كە لە خێزانێَكی لادێی زەحمەتكێش لە دایك بووە، واتا لەسەرەتاوە: (ژینگەی گوند، پاشان كۆیە) بە دیتنی دیمەنی هەژاری و رەوشی ئێش و ئازاری دواكەوتووی كۆمەلایەتی چینی زەحمەتكێش كوردستان چاوی كراوەتەوە.

دووەم:
تەواو كردنی خوێندنی ئاینی، لەمزگەوتەكانی: كۆیەو هەولێر و سەردەشت ومەهاباد دا، بەواتایەكی دیكە، راستەوخۆ، پەیوندی لەگەڵ خوێندەوار و رۆشنبیرانی ئەو شار و ناوچە جیا جیانە، پەیدا كردووە و زانیاری یەكی باشی لەمەر رەوشی رۆشنبیری و مێژوویی و كۆمەلایەتی كوردستان وەدەست هێناوە، كە لەئەنجامەكەیدا تووانیویەتی زیاتر لە باری پاشكەوتووی ژیانی كۆمەلایەتی و سیاسی و نەتەوەیی كورد ئاگادار بێت.

سێ‌یەم:
دواكەوتووی رەوشی ژیانی كۆمەلایەتی و ئابووری و سیاسی زێدە دژواری ئەوسای كوردستان، كە سیستەمی دەرەبەگایەتی و عەقلی خێلەكی كوشندە كوردستانی گرتبووە، و هاوكات نەخوێندەواری هەژاری و نەخۆشی باڵی رەشی سامناكی خۆی بەگشتی بەسەر تێكرای خاكی كوردستان كێشابوو.. جگە لەنەبوونی قەوارەی سیاسی نەتەوەیی- دەوڵەت- واتا خاكی نەتەوەیی- كوردستان بریتی بوو لەچەند هەرێم وناوچەیەكی جیا جیای ژێردەستی هەر دوو دەولەتی داگیركەری عوسمان و ئێرانی..

چوارەم:
لەكاتێكا حاجی بلیمەت لە هەرەتی لاویا بووە، میرنیشینە كوردی یەكان، بەزەبروزەنگ وتەڵەكەبازی هەردوو دەولەتی دەربەگی خوێن رێژی عوسمانی و ئێرانی لەناو چوون بوون.. واتا بەگشتی كوردستان بە دووسەرە كەوتبووە، بەرلافاوی چەوساندنەوەی هەمە چەشنی بێگانەی داگیركەروكۆنە پەرستە كوردەكانی ئەوسەردەمە، كە ببونە داردەستی هەردوو رژێمەكەی دەوڵەتی عوسمانی و ئێران.

پێنچەم:
ئەوشێخ وپشتبەند سەوز ومریدو و كۆلكەمەلایەكان لەرێگەی هەندێ‌ داب‌و كۆتی كۆنە پەرستانەی كومەڵایەتی وئایینی یەوە چاوی رۆڵەكانی میللەتییان دەبەست و پسشتیوانیان لە دام و دەزگاكانی سیاسی داگیركەران دەكرد، وای لە حاجی قادری هۆشمەندی خوێن گەرم كردبوو، كەزیاتر، لە كارو كردەوەو هەڵوێستی ئەو دەجالانە ورد بێتەوە و بەتوندی بوێرانە ریسوایان بكات:

خانە قاو شێخ و تەكیەكان یەكسەر
پێم بڵین: نەفعیان چییە ئاخر..؟
غەیری تەعلیمی تەنبەڵی كردن
جەمعی ئەملاك و خەزنە كۆ كردن
یان دەفەرمووێ‌ !
بۆچی فەرموویەتی نەبی ئەمین
“اگلبوا العلم ولو بالصین”
نێرو مێ‌ لەم حەدیپه فەرقی نیە
گەر مەلا نەهیی فەرموو دینی نی یە..!

شەشەم:
هەرچەند، ئەو خاڵانەی، كە لەبارەی رەوشی دواكەووتی و ئاڵۆزی ژیانی گەلی كوردستان ئاماژەم پێ‌ كردن، وەك وێنەیەكی رەش دەهاتە بەر چاوی حاجی ژیرو هەست ناسك ‌و نیشتمان پەروەر، بەڵام هاوكات، وەك خاوەن پەیامێك بەبیرو باوەرێكی ئایندە رۆشن و كاردانەوە جوانی دیمەنە رەنگینەكانی كوردستان و مێژووی ئازایەتی رۆلەكانی گەلی كوردستان، بەپێچەوانەی وێنە رەشەكان- زیاتر هەستی دەجوولاندو دەبوونە سروش و هەوێنی شۆرشگێری شیعرە نەرمەكانی، كە لە سایەدا بابی كوڕان بوو:
ئەوی شاعیر نەبێ‌ كۆرە و جاغی
لەسایەی شیعرەكان بابی كوڕانم

حەوتەم:
چوونی حاجی لاوی پێَگەیشتوو بۆ شاری ئەستەمبۆلی پایتەخت، كە ئەوسەردەمە، تارادەیەك مەڵبەندی رۆشنبیری و سیاسی ئازادی خوازانی نەتەوە ژێر دەستەكانی خودی دەولەتی عوسمانی بوو، هاوكات، دەوڵەتی عوسمانیش راستەوخۆ پەیوندی رۆشنبیری و خوێندەواری و سیاسی لەگەل ئەوروپا، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتی فەڕەنسای پێشكەوتوو هەبوو.. كە لەئەنجامەكەیدا، ئاستی ژیانی خوێندەواری و رۆشنبیری و سیاسی ئەستەمبۆلی پایتەخت زۆر جیاوازی لەگەڵا تێكڕای هەرێم و وڵاتانی دیكەی ژێر سێبەری دەوڵەتی عوسمانی هەبوو.. واتە زەمینەی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و سیاسی كۆیە و ئەستەمبۆل جیاوازیان زۆر بووە، ئەوەش وەك قوتابخانەیەكی تایبەت سوودێكی گەورەی بە حاجی شەیدای كامەرانی و ئازادیی نەتەوەكەی بەخشیوە.

هەشتەم:
حاجی مرۆڤ، خۆی لەخۆیدا، بلیمەت و كەسێكی پێشبین و دوور بین و ئاسۆی بیركردنەوەی فراوان بووە سەرەرای خاوەن هەست وگیانێكی مرۆڤپەروەر و دڵسۆزێكی كەم نەتەوە هەژار و ستەم دیدەكەی بووە.. لەلایەكی دیكەوە، لەئەستەمبۆل زوو تێكەلی بنەمالەی رۆشنبیرو تێكۆشەری بەدرخانییەكان بووە.
بەكورتی ئەو هۆیانەی كە لەسەرەوە ئاماژەیان پێوە كراون، هەر هەموویان كاری خۆیان لە مێشك و گیان هەلوێستی حاجی شاعیر كردووە، واتا لە كەسێكی سادە و مەلایەكی خوێندەوار، ببێتە شاعیرێكی تێكۆشەر و كەسایەتێكی مەزنی سەدەی نۆزدەم و تا ئەمرۆ و بەیانیش..

بەشی دووەم:
پاش ئەوەی، زۆر بەكورتی، ئەو ژمارە هۆ و فاكتەرانەم خستە روو، كە رێباز و ئایدیۆلۆژیایەكی نوێ‌ی پێشكەوتن خوازانەیان بە حاجی نیشتمانپەروەری یاخی بووبەخشی.. بە واتایەكی دیكە كە بە تاكە شاعیری بەرگری نەتەوەیی سەدەی نۆزدەم بژمێرێ‌..
جا لەم بەشەدا، باسی، یان پێناسی زاراوە و چەمكی سیاسی نەتەوە پەروەری شۆرشگێر دەكەین، كە ناونیشانی ئەم كورتە نووسینەیە.. هەڵبەت لەبەر رۆشنایی و لێكدانەوەی ناوەوەی هەندێ‌ لە شیعرەكانی دا، ئەوەی مەبەستمانە بیسەلمێنین:-
گەڵالەبوونی مەسەلەی نەتەوە، یان نەتەوەپەروەری لەهەر شوێنێك تارادەیەك جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە، چونكە بەدرێژایی رۆژگاری هەر میللەتێك و بەپێی چەندین هەڵومەرجی تایبەتی و گشتی گۆڕانی بەسەرهاتووە و ئەوسا خەملێوە، پاشان بە تەواوی وەك دیاردەیەكی مێژوویی، كۆمەڵایەتی دروست بووە.. بۆ نمونە نەتەوەكانی ئەمریكا دەقاودەق لەگەل نەتەوەكانی: ئەوروپا و ئاسیا، بەگوێرەی بنەماو رەسەنایەتی مێژوویی قوول و رەوشی ئابوری و سیاسی گەڵالە بوونی پێناسەیان جیاوازی هەیە.. هەم دیسان بۆ نمونە یەكێتی ئەلمانیا و ئیتاڵیا بەشێوەیەكی جیاوازی لەگەڵا هەردوو نەتەوەیی فەرەنسایی ئینگلیزی هەیە… لێرەدا زۆر بەپەلە ئاماژە بە هەندێ‌ زاراوە، دەكەین، بۆ نمونە:
نەیشن Nation، كە[أمە]ی عەرەبی دەگرێتەوە، كوردی یەكەی نەتەوەیە.
ناشنالتیNationality [قومیە] بە عەرەبی، بەكوردیش هەم دیسان نەتەوەیە.
ناشنالیزمNationalism بیری نەتەوەیی، بەعەرەبی:[فكرە قومیە].
نەیتەس بە لاتینی، ئەوە بە كوردییەكەی نەتەوەیە.. دیارە، لەرووی زاراوە لەهەموویان نزیكترە، چونكە نێوان وشەی: نەیتەس- لاتینی و نەتەوە- ئەوەندە جیاوازی نییە.
هاوكات هەندێ‌ لە زاناكان، مەسەلەی نەتەوە و نەتەوەپەروەری تەنیا بە شوێنی لەدایك بوون دەزانن: ناسكۆرNascor “من لەدایك بووم”..هتد.
بەر حاڵا، بەگشتی مەسەلەی هەستی نەتەوە یی، یان بیری نەتەوەیی، یاخود نەتەوەپەروەری، لەسەدەی هەژدەمەوە، زیاتر بنەما زانستییەكانی دروست بووینە.. شایانی باسە.. هەمووئەوانەی لە مەیدانی لێكۆڵینەوەی پێناسە و زاراوە و چەمكی نەتەوە و بیری نەتەوەیی، لەسەر ئەوە كۆكن، كە دەست نیشانكردنی: ((پێناسە وزاراوە و چەمكەكانی نەتەوە پەیوەندی بە ژمارەیەك: هۆوفاكتەری مێژوویی، ئابووری، كۆمەڵایەتی سەرەكی گرێدراوە.. لەوانە پێش هەموو شتێ‌ خاك و شوێنی لەدایك بوون و زمان و رەوشتی كۆمەڵایەتییە.. سەبارەت بە خودی مرۆە كەشەوە، دیارە شوێنی لەدایك بوون، زمانی دایك و قەوم وقیلە، پاشان میللەت و جۆری پەروەردەی كۆمەڵایەتی،نیشتمانی، دەور لەدروست بوونی كەسایەتی نەتەوەپەروەری دەبینی.
مەبەستم لەم پێشەكیە كورتەی ئەم بەشەدا، ئەوە بڵێم: فەرموون: ئەوە، ئەوروپای شۆرشی پیشەسازی چینی برژوای خوێندەواری و بازاڕی یەكگرتووی نیشتمانی پەیرەو دەكات.. دەسكەوتی گەورە لەسەر ئاستی وڵاتەكانیان و دەرەوە وەدەست دێنن.. ئەوەتە حاجی قادری كۆیی، لەناوەراستی سەدەی نۆزدەدا، چاوكراوەو هەڵاتووی نیشتمانێكی هەرە دواكەوتووی داگیركراو، وەك گەورە رابەرێكی نەتەوەپەروەری سیاسی، بەگیانی بەرگری و هەستی رەسەنی نەتەوەیی و بیری كوردپەروەری پێشكەوتن خوازەوە، لەناخەوە، لەناوگەرووی داگیركەرە ئەژدیهاكانەوە، لە دووری وڵاتەوە، بگرە، زێدی نیشتمانی دایكەوە، بەڵام لەناخی كانی یە سازگارەكانی چنارۆك و كوردستانەوە، پر بەدەم پەیامی پرۆژەی ئازادی نەتەوەیی، بیری پێشكەوتن، رێباز و شێوازی شۆرشگێری رادەگەینێ‌:
گوتم بە بەختی خەواڵوو، وشكە سۆفی، لە گاوان و شوانی كوردەكان یەك، خاكی جزیرە و بۆتان، لە رۆما كەوتە بەرچاوم، ئەگەر كوردێك قسەی بابی نەزانی، ئەی سولەیمانی زەمان، وادیارە، ئودەبا چاكە، تا ڕێك نەكەون قەبیلی ئەكراد، حاكم و میرەكانی كوردستان، شەهسواری بەلاغەتی كوردان، كوردەكی كۆیی، لەجوملەی ماجەرای، لەمەیدانی بەهارا شارەكەی كۆ، وەرە سەیری بزانە لاوی كۆیی، هەر كوردە لەبەینی كوللی میللەت..هتد.
ئەو سەردێرە شیعرانە، پەیامی پیرۆزی هەڵسانەوەی نەتەوەیی حاجی مەزن بووینە، بەلای منەوە، تاكە شاعیری هەردوو سەدەی 19و20، بە ئەندازەی حاجی لەگەل خودی پڕ ئێش و ئازار و ئاواتی كوردان رۆژانە نەژیاوە، بگرە لە شیعری تێكڕای شاعیرانی كوردستان، بەتایبەت ئەو سەردەم و دووری وڵات، بەقەدەر حاجی نەمر، ناو و باسی، كورد، كوردان، ئەكراد، كوردستان نەهاتووە، بۆ نموونە لە دیوانە رابەرەكەیدا، نزیكەی(90) جار هاتوون.. لەوەش زیاتر لە(40)جار زیاتر ناو و زاراوەی: دەولەت ،میللەت، وڵات، نیشتیمان، عیلم، خوێندن،پیشەسازی، هاتوون، بەكورتی، هەركەسێ‌، شوێن، شار، چیا، وڵات، دەوڵەت، شاعیر، شوان، گاوان، و میر و پاشا و، زانیاری و پێشكەوتن لە دونیادا، كە لە دیوانەكەیدا هاتوون، – بەڕای من- بریتی یە لە ناوەڕۆكی سیاسی پڕۆژەیەكی نەتەوەیی سەردەمی خۆی لەپێناو هەڵسانەوەی كورد و كوردستان بووە. یەكێ‌ لە نیشانەكانی گەورەیی نەتەوەپەروەری حاجی مەزن، كەمایەی سەرنج راكێشانە، ئەویش ئەوەیە، كە حاجی قادری كۆیی، لەو ماوە دوور و درێژەی ژیانی لە تاراوگەدا، تەنیا، بەڵێ‌ تەنیا بەجەستە لەوێ‌ ژیاوە،ئەگینا، بەدرێژایی رۆژگاری تەمەنی، رۆژانە، بەگیان و هەست وبیركردنەوەی كوردانە لەكوردستان بووە..! بەڵكو هەردەم خۆنەویستانە تەنیا لەپێناوكامەرانی و سەرفرازی كوردستان بەپەرۆشەوە ژیاوە…
من پێم وایە، ئەم دیاردەیە كەم وێنەیە، سەرەڕای گەورەیی نیشانەكانی دیكەی، كە ئاماژەی پێیان كراوە، ئەوەش دەسەلمێنێ‌: كە حاجی، لە ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەدەی-19-ە و سەرەتایی سەدەی بیست دا، نموونەی گەورە پیاوانی، وەك (جمال الدین الافغانی، شێخ محەمەد عەبدە، سەعەد زەغلول، عەبدالقادر جەزائیری، عومەر موختار) و هی دیكە بووە.

بەشی سێ‌یەم:
ئەوەی راستی بێ‌، لەبەشی دووەمدا، ئەوەی باسم كردوون، تەنیا لێكدانەوەیەكی گشتی بوو، كە حاجی مەزن گەورە نەتەوە پەروەرێكی سەردەمی خۆی بووە، لێرەدا دەمەوێ‌ چەند نمونەیەك لەشیعرەكانی دەور بكەینەوە، بۆئەوەی مەسەلەكە زیاتر رۆشن و سەلمێنەر بێت، لەم روەش ئەوە دیارە، هەروەكو لەو كورتە نووسینەدا لەسەرەتادا گوتراوە، تێكرای دیوانە فەرهەنگی یە كەی بەرۆشنی و تەواوی: بلیمەتی و گەورەیی حاجی لەسەرجەم ئەدەبیاتی نیشتمانی، نەتەوەیی، سیاسی، زانیاری، مێژوو،جوگرافی…هتد دوپات دەكاتەوە.
بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا، بەپەلە ئاماژە، بەناوەرۆكی هەندێ‌ لەشیعرەكانی دەكەین، راستی یەكەی لوتكەی نەتەوە پەروەریەكەیەتی، بەتایبەتی لەمەیدانی بەكارهێنانی زمانی دایك.. ئەگەر كوردێك قسەی بابی نەزانی.. هتد بۆ چەندین جار دووپات دەبنەوە.
ئەوەی راستی بێ‌، نمونەكان، ئەوەندە زۆر بەهێزن، بەتایبەتی بۆ ئەو سەردەمەی دواكەوتووی كورد، نازانم لەو دەرفەتە ئێجگار تەسكەدا، كام نمونە بێنەوە، ئەوەندە دەلێم، وەك سیاسیەكی دانا، بزانن چۆن، پاشخانی سیاسی و كۆمەلایەتی دەردی بێ‌ قەوارەیی سیاسی ونەتەوەیی كورد دەست نیشان دەكات، كە بەپێی تاقیكردنەوەی ژیان و ئاستی پلەی بەرزی رۆشنبیری یەكەی، لەرووی مێژوویەوە، چەند راستییەكی زۆر گرنگی بۆ دەركەوتووە، ئەویش لەئەنجامی ئەو ناكۆكی و دووبەرەكی و ململانی خێلەكی و دەرەبەگی، كە كوردستانی گرتبووە باوەش، بۆیە هەردەم دووبارەو سێ‌ بارەی دەكردەوە ئەگەر گەلی كورد یەك نەگرن و بەرەیەكی بەتینی دژی داگیركەران دروست نەكەن، هەوڵ و كۆشش و خەباتەكەی هەردەم بەخۆڕایی دەڕوا و شكستی گەورە دێنی..! هەرچەندە خاوەن لەشكری گەورە بێ‌.. هەڵبەت داواكارە، ئەو یەكگرتنەوەش لەسەر بنچینەیەكی بەرژەوەندی باڵای نەتەوەیی هۆشیاری و سیاسی و دڵسۆزی نیشتیمانی بێت.. ئەگەرنا هەم دیسان سەركەوتن وەدەست ناهێنن، بەڵكو دوژمنی داگیركەر هەردەم بەسەریان زاڵ دەبێ‌:
هەتا وەك ئاگری( بن كا)ن لەگەڵ یەك
ئەگەر تۆفان بێ‌ لەشكرتان بە پووشەك
لەگوێی گا نووستوون بۆبیكە ریوی
لەسەر ئێوە وەها شێرگیرە وەك سەگ
صەلاحی ئێوە ئێستا كە سیلاحە
تەماعی گەورەیی بێ‌ چەك نەكەن نەك
ئەوەی راستی بێ‌، حاجی مەزن، هەروەكو پێشتر ئاماژەم بۆ كرد، مەسەلەی یەك رێزی، یەك بەرەیی یەك هەڵوێستی، بەواتایەكی ورد تر یەك وتار و ستراتیژی نەتەوەیی، دروست نەكەن، ئەوە بەهیچ جۆرێ‌ ئەوەی ئاواتی نەتەوەیی یانە وەدەست ناهێنن.. دیارە پاش خوێندنەوە و وردبوونەوە و لێكۆڵینەوە، لەرەوشی زێدەئاڵۆزی كورد، ئەو راستی یانەی بۆ دەركەوتووە..
مرۆ لێرەدا، سەری سووڕدەمێنێ‌ كە حاجی نەمر، بەر لە 150 ساڵ، وادەزانی پاش راپەرینی ئاداری 1991 لە تاو دەردی دووبەرەكی و سێ‌ بەرەكی وخۆین ڕێشتن هاواردەكات..
تارێك نەكەون قەبیلی ئەكراد
هەروا دەبنە خەرابە ئاباد
ئەنواعی میلەل لە گەورە تا چووك
خەملیوە مەمالیكی وەكو بووك
یەك بەرگن و یەك زوبان و یەك رەنگ
بێ‌ غەیبەت و عەیب وعار وبێ‌ دەنگ
لەبەر رۆشنای شیعرەكانی دا، حاجی مێژووزان، جوگرافی زان، سیاسی زان، پاش رامان و لێكولینەوە و بەراوردكردنەوەیەكی زۆر لە مێژووی كورد و ژیانی گەلانی پێشكەوتوو و خاوەن دەوڵەت، بگرە، وردبوونەوە، لەسەر چاوە زانیاری یە پێشكەوتووەكان، جا نەك تەنیا دەست نیشانی ئەوەی كردووە، ئەگەر خێلەكانیكورد یەكتری نەگرن، گەلی كورد سەرناكەوێ‌، بەڵكو یەك گرتنی خێل و عەشیرەت، زەوی نەتەوەیش دروست دەكەن..! دیارە، دروست بوونی زەوی نەتەوەیی، كلیلیكی زێرینی قەوارەی نەتەوەیی یە.. لەگەل ئەو پاشا گەردانی یەشدا، داوای سەربەستی و قەوارەیەكی نەتەوەیی بۆ گەلی كوردستان بە شێوەیەكی هاوچەرخ دەكات.. بەكورتی داوای كوردستانێكی خاوەن قەوارەی سیاسی سەربەخۆ دەكات,
حاجی مرۆ و شاعیر: بەدرێژایی ژیانی دەربەدەری و بێ‌ ماڵا‌و مەئوا، لەرابەدەر، لەگەل ئاوات و خەونی دێرێنی كورد، بەپەرۆشەوە ژیاوە، بگرە زۆر بە رۆشنی دەست نیشانی هۆیەكانی پاش كەوتن و نەگەیشتن بە ئاواتی مێژوویی نەتەوەیی لە دروستكردنی كۆمەڵێكی خوێندەوار و هۆشیاری سەرفراز، كە تائیستا دەردی دەردانە لە چوار چێوە گشتی یەكەیدا، تێكرای كوردستان، كە سەدەی (21) كە، پێوەیان دەناڵێی، كەچی حاجی زۆر پێشبین،بەچاوە تیژەكانی، ئەو دیوی شتە رەشەكانی دەخوێندەوە، یان ئەوەی هەوڵی بۆ دەدا، كە جێبەجێ‌ بكرێ‌، هێشتا زۆر ماوە، لەكاتێكدا سەردەم سەردەمی گەلان و مافی مرۆ و دیموكراسی و یەكسانی كۆمەڵایەتی و مافی بریاری چارەنوسی میللەتان و چوونە سەرمانگە هتد.. بەڵكو زۆربەی هەرە زۆری میللەتان، نەك ساڵا، رۆژ بە رۆژ لەئەنجامی خوێندەواری و زانست و هەوڵا و تەقەڵای بێ‌ سنور، دەسكەوتی، دیاردەكانی هەرە پێشكەوتووی تەكنەلۆژیاو دۆزینەوەی زانیاری هەرە نەهێنییەكانی قولایی بۆشایی ئاسمان وەدەست دێنی، كەچی تائیستا سەرتاسەری كوردستانی گەورە، بەگشتی گیرۆدەی نەخوێندەواری و پاشكەوتن و سەدەها نەخۆشی دووبەرەكی و كۆت و بەندی كۆنە پەرستی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاینی یە.. لەوەش زیاتر، پاش راپەرین، مەسەلەی تەشەنە كردنی دیاردەی دەوری سیاسی و كۆمەڵایەتی مەلبەندو ناوەندەكانی ئاینی و سازش كردن لەسەر حیسابی كوردایەتی پەیرەوكراوە.. حاجی نەتەوە پەروەری شۆرشگێر لەگۆرەكەیدا، دووبارە زۆر بە توریی هاوار دەكات:
خانەقاو شێخ و تەكییەكان یەكسەر
پێم بڵێن: نەفعیان چییە ئاخر
بەڵی، حاجی شاعیر، نمونەی تێكۆشەرێكی پێشكەوتن خواز، لە150 ساڵا زیاتر هەستی پێ‌ كردووە و پەنجەی ریسواكردن بۆخاوەنی ئەو مێشكە رزیوانە درێژ كردووە، كە ئەمڕۆكە- ئەمرۆكەی سەتەلایت و ئەنتەرنێت- بەناوی ئاینی سیاسی و تایفەگەری و رێبازی توندرەوی یاری بەدوا رۆژی كۆمەڵایەتی و سیاسی كورد دەكرێ‌…؟!
ئەوەی راستی بێ، حاجی بلیمەت هەموو مەسەلە گرنگەكانی بوونی نەتەوەیی كورد، لەیەكتری گرێی داوە و زیاتر باسی نیشانە گەورەكانی دەكات.. بەتایبەتی خاكی نەتەوەیی و زمانی رەسەنی دایك، كە ئەگەر ئەو رەگەزە زۆر گرنگانە پارێزگاری لەبوونییان كرا، ئەوە رۆژێ‌ دێ‌، سەركەوتن بەیەكجارەكی هەر وەدەست دێت:
هە ر كوردە لە بەینی كوللی میللەت
بێ‌ بەهرە لە خوێندن و كیتابەت
بێگانە تەرجەمەی زوبانی
ئەسراری كتبی خەلقی زانی
یەكسەر عولەما درشت و وردی
ناخوێننەوە دوو حەرفی كوردی
ئوستادی خەتن لە ئەم سیانە
وەك دی لە زوبانی خۆی نەزانە
ئەوەی زێدە مایەی سەرنجە، مەسەلەی زمانی دایك زۆر گرنگی پێ داوە، بەراستی زۆر زانستانە بۆی چووە، جەمسەرێكی كێشەكانی مێژوویی نەبوونی قەوارەی سیاسی، نەبوونی زمانی كوردی، بەزمانی خوێندن و نووسین بووە .. هاوكات، دیارە زۆر ئاگاداری مێژووی پەیدابوون و گەشە كردنی زمانی كوردی بووە.. هەروەها زۆر بە گیانێكی كورد پەروەرانە، گرنگی بەبەكار هێنانی زمانی كوردی دەدات.. هەر وەكو زانایەكی بەناو بانگی ئەڵمانی دەڵێ‌: زمان گیانی نەتەوەیە .. حاجی مەزنیش پێش ئەو زانایە وای بۆ چووە..!ئەوەی راستی بێ ، حاجی نەمر، لە سەر مەسەلەی بوونی زمانی نەتەوەیی و بەكار هێنانی لە هەموو بوارەكانی ژیانی شارستانی دا، بەگوێرەی سەردەمی خۆی نەك تەنیا وێنە ونموونەی زۆر كەمە، بەڵكو وەك زانایێكی زانستە كۆمەڵایەتی یەكانی سەدەی بیستەم تەماشای دەوری زمان لە گەشە كردنی هۆشیاری نیشتیمانی و كۆمەڵایەتی كردووە:
حاجی زانا دەبێژێ‌:
صەلاحەدین و نوورە دینی كوردی
عەزیزانی جزیرو و مووش و وانی
موهەلهەل، ئەردەشێرو دەیسەمی شێر
قوباد و بازو مییری ئەردەلانی
ئەمانە پاكیان كوردن، نیهایەت
لەبەر بێ‌ دەفتەری ون بوون و فانی
كتێب و دەفتەر وتەئریخ و كاغەز
بەكوردی گەر بنووسرایە زوبانی
مەلا و شێخ و مییرو پادشامان
هەتا مەحشەر دەمان ناونیشانی
هەم دیسان، زۆر مایەی سەرنجە، كە حاجی مێژووزان، ئاگاداری بوونی مێژووی زمانی كوردی بووە، ئەوەتە، بوونەكەی لەگەڵا زمانی فارسی بەراورد دەكات و دەڵێ‌:
یا لەگەڵا فارسی چ فەرقی هەیە
بۆچی ئەو ڕاستە، بۆچی ئەم كەچەیە
باو جوودی ئەگەر بكرێ‌ دیقەت
تێ‌ دەگەی كام لەكامی یە سیرقەت
چونكە ئێمە قەدیم ترین لە ئەوان
بە تەواریخی جوملەی ئەدیان
جا بۆ زیاتر سەلماندنی گەورە نەتەوە پەروەریی حاجی، بەتایبەتی لەمەر مەسەلەی زمانی كوردی و مێژووی بوونی، كە لە زمانی فارسی كۆنترە و بەلكو فارس زمانی كوردی دزیوە.. فەرموو بزانن: ویل دیورانت، گەورە مێژوو نووسی ئەوروپای ناوەراستی سەدەی بیستەم، لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا” قصە الحچارە”
لەبەرگی دووی بەشی سیانزە، لاپەرە(401) لەژێر سەردێری”فارس” دا دەڵێ‌:كە هەر بەزمانی عەرەبی، واتا بەبێ‌ وەرگێران و دەستكاری دەقەكە وەكو خۆی پێشكەشتان دەكەن:
[وقد كانت هژه الدولە قصیره الاجل، فلم تستگع لهژا السبب أن تسهم الحچارە بقسگ كبیر، اژا استپنینا ما قامت بە من تمهید السبیل الی پقافە بلاد الفرس. فقد اخژ الفرس عن المیدیین لغتهم الاریە. وحرفهم الجائیە التی تبلغ عدتها ستە وپلاپین، وهم الژین جعلوا الفرس یستبدلون فی الكتابە الرق و الاقلام بالواح الگین..] پێم وایە، ئەم بەڵگەیە ئەوەندە بە هێزو رۆشنە قسەكردن لەبارەیەوە، پێ‌ی ناوێ‌.

بەشی چوارەم:
زاراوەو چەمكی شۆرشگێر، كە سەر چاوەكەی “شۆرش”ە، ئەویش، واتا جیاوازیێكی بنەرەتی لەنێوان دووقۆناغدا، دوو سیستێمەدا، دوو بۆچوون و لێكدانەوەدا.. هتد.
لەلایەكی دیكەشەوە، روودانی شۆرش و هەل و فاكتەری كۆمەلایەتی و سیاسی و تایبەتی خۆی هەیە، بەپێی یاسای گۆڕانی ژیانی كومەڵا بە هاوبەشی چالاكانەی نیشتمان پەروەرو رۆشنبیران و تێكرای خەلكی چەوساوە دێتەكایەوە.. لەسەردەمی(شۆرش)دا هەموو شتێك گۆرانی بەسەر داێت، لەبارێكی كۆنەوە بۆ بارێكی نوێ‌.. ئەویش، واتا روخاندنی دام و دەزگاكانی پێشتر، واتا روانینێكی نوێ‌ بۆ چارەسەری تێكرای مەسەلە ئاڵۆزەكان، پەیرەو دەكرێ‌.. لێرەدا، دەوری مرۆی نیشتمانپەروەر، روناكبیر، تێكۆشەری پشوو درێژ، ئەو دەورەش بەهۆی هێزی رێكخراوەیی- حزبی- كۆمەلایەتی، رۆشنبیری- لەو پرۆسەیە بەرجەستە دەبێ‌.. شایانی سەرنجە، ئەو مرۆڤانەی كە بەتەواوی بیر لە راماڵینی هەموو جۆرە كۆت و زنجیری دواكەوتنی كۆمەڵا بەهەر جورێك لەپێناویدا تێدەكۆشن، بەشێوەیەكی گشتی بەو مرۆڤانە دەگوترێ‌” شۆرشگێر” چونكە بەراستی مەبەستیان هەموو دام و دەزگاكانی دەسەڵاتی كۆن لە بنەرەتەوە هەڵبتەكێندرێ‌.. لەوەش رۆشنتر گرنگ ئەوەیە شۆرشگێرانە جێبەجێ‌ بكات.
بۆ نمونە جوڵانەوەی چەكداری تالیبانی ئەفغانی دژی حكومەتی كابول-ی چەپ رەو و، جولانەوەیەكی چەكداری كۆنە پەرستانە بوو، بەڵكو دژی چەمكی شۆرش و شۆرشگێری بوو.. ئا لێرەوە، ئەو دەمەی حاجی تێدا ژیاوە، واتا بەرلە 150 ساڵا زیاتر، تەماشا بكەن، بزانن حاجی مەزن، چۆن بیری كردۆتەوە، چۆن لەمەسەلەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و نەتەوەیی كۆمەڵی كوردەواری گەیشتووە و دەست نیشانی ئیش و ئازاری و هۆیە سەرەكییەكانی كردووە..؟! نەك هەر دەست نیشانكردنیش، بەڵكو چارەسەری شۆرشگێرانەش دەخاتە بەرچاو.. بۆ نمونە مەسەلەی خۆێندن و فێركردن و پەروەردە، كە مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگی پاشكەوتن و پێشكەوتنی كۆمەڵە، بە واتایەكی دیكە، مەسەلەی خوێندەواری و فێركردن بەشێكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەیی پێَك دێنێ‌، ئەوەتە حاجی وەك رابەرێكی كۆمەڵا پەروەر، لەو رۆژگارە تاریكەدا، كەخۆی مەلا بووە، بزانن چۆن سەیری مەسەلەی نەخوێندەواری و خوێندەواری دەكات.. ئەویش نەك تەنیا بۆ رەگەزی نێر، بەلكو بۆ هەردوو رەگەز، بەبێ‌ جیاوازی، جا زیاتر گرنگییە كەی لەوەدایە، لەسەر ئەم مەسەلەیە، روو لە شێخ و پشبەند سەوزو مریدەكان ناكات، كە زۆر باش دەزانێت، نەك تەنیا نەخوێندەواران، بەڵكو دژی خوێندن و خوێندەوارین، كە زۆر جار لە شیعرەكانیدا، هێرەی پێ‌ كردوون!! بەڵكوحاجی شۆرشگێر روو لە خودی مەلاكان دەكات و زۆر بوێرانە پێیان دەڵێ‌:
بۆچی فەرموویەتی نەبیی ئەمین
((أگلب العلم ولو بالصین))
نێر و مێ‌ لەم حەدیسە فەرقی نیە
گەر مەلا نەی فەرموو دینی نی یە
بەبێ‌ زێدە رۆیی، ئەو هەڵوێستەی حاجی، نیشانەیەكی پڕشنگداری بیری شۆرشگێریە.. سەرنج بدەن، پەنجە بۆ ئاغا و سەرۆك عەشیرەت و كاربەدەستانی كۆنە پەرست درێژناكات، بەڵكو بۆ خودی مەلا خاوەن دوانزە عیلم و فەتوایە، گەر بەپێچەوانەی” ئەم حەدیسەی پێغەمبەر” بفەرمووی ئەوە دینی نییە.. بەراستی حوكمێكی قورسە.. كەم شتی وا گوتراوە.
بگرە حوكمی لەسێدارەدانە هاوكات یەكەمین دەنگە پارێزگاری لە مافی ئافرەتان دەكات..؟!
مایەی دووپات كردنەوەیە، نەك تەنیا جەوهەر و ناوەرۆكی شیعرەكانی حاجی كوردپەروەر، هەر هەمووی بۆ راپەرینی كۆمەڵانی خەلك لە خەوی غەفلەت و دواكەوتوویی، بەڵكو ئامراز و شێوازێكی خەباتی شۆرشگێرانە بووە، تا لەو رەوشە زێدە دژوارەدا رزگاریان بێت.. لێرەدا، حاجی وەك سیاسیەكی بیرمەندی شۆرشگێری هاوچەرخی سەدەی بیستەم نەخشەی دا دەرێژێ‌، واتا لە شێوازی تێكۆشانی ساكارەوە، تا دەگاتە شێوازی چەكداری، واتا راپەرین و شۆرش..
لە پارچە شیعرەكەی: لە گاوان و شوانی كوردەكانی یەك: زۆربە رۆشنی باسی جومێری كوردان و تا دەگاتە گلەیی لێكردنیان دەكات، بەڵام لە هەمان كاتیشدا، رێگە چارەی رزگاربوونی شۆرشگێرانە دەست نیشان دەكات ئەویش پەنابردنە بەر چەكە..!!
[ صەلاحی ئێوە ئێستاكە سیلاحە
تەماعی گەورەیی بێ‌ چەك نەكەن نەك ] واتا دەفەرمووێ‌: ئەگەر نیازتان، كاری گەورەی سیاسی نیشتمانی یە، بۆ ئەوەی لەم دواكەوتوویی و ژێر دەستەیی رزگارتان بێت، نەكەن، بەڵێ‌ نەكەن، بەبێ‌ چەك ئەنجامی بدەن..!!
حاجی گەورە تێكۆشەر، وەك سیاسی یەكی رۆشنبیری شۆرشگێری قال بووی خەباتی هەمە چەشنی جەماوەری رۆژگاری نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، و بۆ شێوەیەكی رۆشن و شۆرشگێرانە، هێزی خەباتی كۆمەڵی كوردەواری دەست نیشان كردووە..! ئەو هێزەش بریتی یە لە كۆمەڵانی خەڵكی ستەمدیدە، كە هانییان دەدا، خۆیان بۆ خەباتی چەكدار، ئامادە بكەن.. بەنهێنی ئامرازەكانی راپەرین و شۆرش ئامادە بكەن، بۆ ئەوەی دوژمن هەست بە جموجۆلی گەلی تێگۆشەر لەپێناوی ئازادی دا نەكەن:
جۆشیك بدەن وەكو هەنگ،
تەگبیر بكەن بەبێ‌ دەنگ
ئەسبابی شەڕ پەیدا كەن
تۆپ و تفەنگ و هاوەن
هەر دوێنێ‌ ئەهلی سودان
هەستانە پێ‌ وەكو شێر
ئێستێكە موستە قیلن
مەحسودی كوللی ئەویان
بولغار و صیرب و یۆنان، هەم ئەرمەن و قەرەگاغ
هەرپێنجیان بە تەعداد نابن بەقەد دی بابان
هەر ئێكە موستە قیللن، كوللێكی دەوڵەتتێكن
صاحیبی جەیش و ڕایەت، ئەركانی حەرب و مەیدان
هەم حەققیانە ئەرمەن غیرەتكەشی یەكترن
وەك ئێمە نین لەگەڵا یەك دەعوا بكەن بەشییران
بۆ فەننی حەرب و صەنعەت، بۆ چبگ و رەبگی میللەت
دەینێرنە ئەوروپا گەورەو بچووكی خۆیان
“حاجی” كەسێكە بێ‌ كەس بۆ ئێوە قوڕ دەپێوێ‌
گۆیی لێ‌ دەگرن زەریفە، ناگرن بەڵا لە خۆتان
مرۆ، كە ئەم چەند دێرە شیعرانە دەیانخوێنێتەوە، لێیان ورد دەبێتەوە، زۆر شتی گەورە، لەمەر بیرو بۆ چوون و هەڵوێستی حاجی بۆی دەردەكەوێ‌، ئەوەتە دەڵێ‌: دوژمنەكە ئەوەندە بەهێزو دڵا رەقە، بە تێكۆشانی چەكداری قورس نەبێ‌، لێی رزگاریان نابێ‌، یان هەمان كات، چۆن میللەتانی دواكەوتوو، نمونە سودان راپەڕیوون، یاخود دەوڵەتە سەربەخۆكان، بۆ فێربوونی سنعەتی شەرو رێكخستنی سوپایی، روو لە ئەورووپا دەكەن، هەر لە روانگەی بیری پێشكەوتن خوازی شۆرشگێرانەوە، زۆر بوێرانە، باری پاشكەوتوویی كۆمەڵی كوردەواری ریسوا دەكات و كە خەڵكی لەكارو كردەوەو قسەی پڕوپووچ دەست هەڵبگرن، واتا بە شێوەیەكی هاوچەرخانە، بۆ پێشكەوتنی میللەت كاربكەن..
پارانەوە و تەوەككول لەم عەصرە پارە ناكا
تیرە دوعایی جەوشەن پەیكانە حیرزی مەیدان
دەخیلی شێخ و مێخ مەبن ئەبەدا
تۆ وەرە فەنێ‌ فێربە چیتە لەوە
گاورە، هیندووە، وە یاخۆ جووە
فائیدەی گەر بدایە زیكرو دوعا
دەبووە قاروون گەدایی سەر رێگا
یان
پاكی دەرچن لە كاری نا بەمەحەل
رۆحی رافرێنن بۆ دەری ئەسفەل
لەخەوی جەهل و مەستی بۆ غەفلەت
حاجی پێش بین: هەردەم، رۆژانە لەگەڵا ئێش و ئازاری هەمە چەشنی نەتەوەكەیدا راستگۆیانە ژیاوە، پەنا بۆ هەموو جۆرە دەربرین و گوزارشت بردووە، بۆ ئەوەی زیاتر، زۆرتر خەڵك هۆشیار بن، بگرە بروایان بە فیكرو دەوری وشەی تێكۆشەر هەبێ‌.. دیارە، ئاگاداری داستانی شۆرشی كاوەش بووە، بۆیە بروای بەوە بووە، كە دوا رۆژ سەركەوتن وەدەست دێت و شیعرەكانی حاجیش وەك چەكێكی تێكۆشەر سەرفراز دەبێ‌ و ئاڵای سەركەوتن بەرز دەكاتەوە:
(حاجی) لە شیعرەكانی وەك(كوە)
رۆژێ‌ دەیبینی درەفشی هەڵداوە
دیسان لێرەدا، مایەی سەرنجێكی قووڵە، حاجی زۆر پێش بینین بووە، ئەوەتا پێش دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان وەك دیاردەیەكی رۆشنبیری- كۆمەڵایەتی، پەیامێكی رزگاری كوردستان بووە، باسی دەوری وشەی رەسەنی كوردی و پەیامی پیرۆزی شیعر وەك ئامرازێكی ویژدانی مرۆ پەروەری و خەبات و دوارۆژ ئاڵای سەرفرازی هەڵدەكات، ئەوا نیشانەیەكی گیانی شۆرشگێرانەیە كە(وشە)ش ڕادەپەری، قەڵەم رادەپەری، ئەوە بوو لەسەر دەستی میقداد بەگ وشە و قەڵەمی كوردی بۆ یەكەم جار راپەرین. هاوكات ئەو راستی یە شارستانی یە دووپات دەبێتەوە، كە شیعری كوردی لە رۆژگارە تاریكستانەكاندا، دەورێكی مەزنی گێراوە.. سەبارەت بە(حاجی)ش ئەو هەر هەموو خۆشەویستی بایلۆژی و ویژدانی و دەروونی مرۆ پەروەرییەكی، خۆنەویستانەی وجاغ، رەنگی داوەتەوە:
ئەوەی شاعیر نەبێ‌ كۆرە و جاغی
لە سایەی شیعرەكان بابی كورانم

ئەنجام:
لەكۆتایی، ئەم كورتە نووسینەدا، كە لەژێر سەردێری”حاجی گەورە نەتەوەپەروەری شۆرشگێریسەردەمی خۆی” بوو.
بەپێی تێكرای جەوهەری ناوەرۆكی شیعرەكانی مرۆێكی زێدە هەست ناسك و چاكە خواز، كورد پەروەرێكی راستكۆی كەم وێنە رووناكبیرێكی بوێر،سیاسێكی راستەقینەی پێشبین، زانایەكی شۆرشگێری ئاینی، ئەستێرەیەكی هەرە گەشاوەی یانەی نەمرانی گەورە ییەكی شوێنە مەزنەكەی لە رەوتی بزافی رزگاری خوازی سەرتاسەری گەلی كوردستان دەست نیشان نەكراوە.

دەقی ئەم نووسینە لای خۆم نەمابوو، بەڵام كاتی خۆی دانەیەكم پێشكەش بە سەرۆكایەتی زانكۆی كۆیە كردبوو، جا لە رێگای برای بەڕێزمان د. نەبەز مەجید-ەوە بەدەستمان كەوت، هەڵبەت مایەی رێزو پێزانینە، سوپاس بۆ د. نەبەز مەجید.
(م. ح)