History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
یه‌كه‌مین وتاری مام جه‌لال له شۆڕشی نوێدا
نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د
مام جه‌لال له كۆتاییه‌كانی مانگی ته‌ممووزی ساڵی 1977 به یه‌كجاریی بۆ كوردستان گه‌ڕایه‌وه و راسته‌وخۆ و له نزیكه‌وه سه‌ركردایه‌تیی شۆڕشی نوێی كرد. له سێ سنووری عیراق – توركیا – ئێران داخیلی كوردستان بۆوه‌و سه‌ره‌تا له ناوچه‌ی برادۆست باره‌گایه‌كی كاتیی دانا، زۆربه‌ی هه‌ره زۆری سه‌ركرده‌كانی تری شۆڕش و سه‌دان پێشمه‌رگه له پێشوازیی مام جه‌لال دا بوون.
له ناوه‌ڕاستی مانگی ئابی 1977 كۆبوونه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ریی و پێشمه‌رگه‌یی سازكرا، له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا وتارێكی وردی پێشكه‌ش به ئاماده‌بووان كرد، هه‌ر له‌و ساڵه و دوای ماوه‌یه‌ك كۆمیته‌ی لقی ئه‌وروپای یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان وتاره‌كه‌یان له‌به‌ر كاسێتدا نووسیووه و پاشان تایپیان كردو چه‌ند دانه‌یه‌كیان له‌به‌ر گرته‌وه و به‌شێوه‌یه‌كی سنووردار بۆ چه‌ند كه‌سێكیان نارد.
ئه‌وه‌ی لێره‌دا بڵاوی ده‌كه‌ینه‌وه، ده‌قی وتاری ناوبراوه، شیكاریی ورد بۆ قسه‌كان ناكه‌م، ته‌نیا ئه‌وه‌نده ده‌ڵێم بریتییه له نه‌خشه‌ڕێگای شۆڕشی نوێ و ئاماژه‌ی به چه‌ندان بابه‌ت داوه، كه پێویستیان به لێكدانه‌وه و هه‌ڵوێسته له‌سه‌ر كردنه و واپێویست ده‌كات به‌راورد بكرێن به رووداوه‌كانی دوای وتاره‌كه تا به بارودۆخی ئه‌مڕۆی كوردو كورده‌واریی ده‌گات.
كۆمیته‌ی لقی ئه‌وروپای یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، پێشه‌كییه‌كیان بۆ وتاره‌كه نووسیوه ئه‌مه ده‌قی پێشه‌كییه‌كه‌یه:
«له‌پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ڤاڵ مام جه‌لال له‌گه‌ڵ چه‌ندین هه‌ڤاڵی تردا كه له ده‌ره‌وه‌ی وڵات بوون بۆ كوردستان، هه‌ر له پاش گه‌ڕانه‌وه‌یان ده‌ستیكرد به جه‌وله‌كردن به‌ناو ریزه‌كانی پێشمه‌رگه قاره‌مانه‌كاندا و دوان و لێكۆڵینه‌وه له گیروگرفته‌كان، روون كردنه‌وه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و مه‌سائیله مولیحانه‌ی كه له‌به‌رده‌م شۆڕشی تازه‌ی ئه‌م جاره‌ماندا خۆیان قووت كردۆته‌وه‌‌و قووت ئه‌كاته‌وه وه له‌یه‌كێ له‌و دانیشتنانه‌دا كه زۆربه‌ی پێشمه‌رگه قاره‌مانه‌كان و سه‌ركرده‌كانی شۆڕش تیایا به‌شداربوون، له‌ناوه‌ڕاستی مانگی ئابی 1977 وه تا راده‌یه‌ك ئه‌و پێشمه‌رگه قاره‌مانانه‌و هه‌ڤاڵه پێشكه‌وتووانه له زۆربه‌ی هه‌رێمه‌كانی كوردستانه‌وه هاتبوون.
وه له‌و دانیشتنه‌دا هه‌ڤاڵ مام جه‌لال له‌به‌ر رۆشنایی باری ئێستای كوردستان‌و شۆڕش و ئامانجه‌كانی شۆڕشه تازه‌كه‌مان هه‌لومه‌رجه‌كانی سه‌ركه‌وتنی و درێژه‌دان و به‌رده‌وامی به خه‌باتی شۆڕش گێڕانه و ته‌قدیر كردنی تێكۆشان و جهودی هه‌موو ئه‌و پێشمه‌رگه پاڵه‌وانانه و هه‌ڤاڵانه كه له ناوه‌وه‌ی وڵات خه‌باتی سه‌ختی خوێناوی خۆیان په‌ره پێداوه به‌ره‌نگاری فاشیسته‌كانی به‌غداد بوونه‌ته‌وه.
هه‌روه‌ها ناسینی دۆست‌و دوژمن و گرتنی هێڵی سیاسیی راست، پشت به‌ستن به هێزی له‌بن نه‌هاتووی جه‌ماوه‌ری زه‌حمه‌تكێشی كوردستان و ده‌ست نیشان كردنی مه‌رجه‌كانی شۆڕش و دانانی نه‌خشه‌ی گونجاو و له‌بار بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه چوونی شۆڕش و كه‌م كردنه‌وه‌ی كه‌موكوڕی‌و هه‌وڵدان بۆ دۆزینه‌وه‌ی سه‌رچاوه بۆ په‌یداكردنی پێداویستییه‌كانی شۆڕش، چۆنێتی پووچ كردنه‌وه‌ی پیلانه‌كانی دوژمن، دیاریكردنی ناكۆكیی سه‌ره‌كی و لایه‌نی سه‌ره‌كی له له ناكۆكیدا‌و له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌م مه‌سه‌لانه به دوورو درێژی دووا و به‌زمانی ساده‌ی پێشمه‌رگه و جه‌ماوه‌ر، وه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه وته‌كه‌ی باسی ئه‌و مه‌سائیله مولیحانه ئه‌كات له خه‌باتی ئه‌مڕۆماندا، وه‌ك رووداوێكی مێژوویی یه‌كێك له سه‌ركرده‌كانی شۆڕش له كۆبوونه‌وه‌یه‌كی وا فراواندا له‌م باره ناسكه‌و ئاڵۆزه پڕ مه‌ترسییه‌دا له‌گه‌ڵ جه‌ماوه‌ر و پێشمه‌رگه دلێره‌كاندا به سه‌راحه‌ت ئه‌دوێت.
بۆیه به‌و ئیمكانیه‌ته كه‌مه‌ی خۆیان سه‌باره‌ت به بایه‌خی وته‌كه توانیویانه كه ئه‌و وته‌یه ته‌سجیل بكه‌ن.. هه‌رچه‌نده به‌شێوه‌یه‌كی پچڕ پچڕو كه‌موكوڕیی زۆری تێدا بووه، سه‌باره‌ت به ئاوو هه‌واو باری سه‌ربازیی شوێنه‌كه و نه‌بوونی ئیمكانات، كۆمیته‌ی لقی ئه‌وروپاش به‌پێویستی زانی ده‌قی ئه‌و وتاره كه به زمانی پێشمه‌رگه‌و جه‌ماوه‌ره وه بۆ ئاستی بیركردنه‌وه‌ی ئه‌وان وتراوه، چاپی بكه‌ن، به‌و هیوایه‌ی كه هه‌ڤاڵانی یه‌كێتیمان سوودی لێ وه‌ربگرن».
ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ش ده‌قی وتاره‌كه‌ی مام جه‌لال-ه:
به‌شی یه‌كه‌م
برایانی خۆشه‌ویست.. به‌ناوی خۆم و هه‌موو ئه‌و برایانه‌ی كه شه‌ره‌فی شادبوون به دیداری ئێوه‌و خاكی پیرۆزی نیشتمانمان وه‌رگرت، زۆر سوپاستان ده‌كه‌ین بۆ ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه و وه سوپاسی هه‌ڤاڵ د. خالد ده‌كه‌ین بۆ ئه‌و وته‌یه‌ی كه پێشكه‌شی كرد به‌و بۆنه‌یه‌وه.
هه‌ڤاڵان، گه‌ڕانه‌وه‌ی ئێمه بۆ ریزه‌كانی ئێوه، ده‌بوایه زووتر رووی دابا، به‌ڵام به‌داخه‌وه چه‌ند هۆیه‌ك رێگری ئه‌وه بوو كه ویسته‌كانی ئێمه‌ش و ئێوه‌ش زووتر بێته‌دی كه هه‌موومان پێكه‌وه له ریزی شۆڕشی تازه‌ماندا خه‌بات بكه‌ین له پێناوی ئامانجه‌كانی دیاری كراوی شۆڕشه‌كه‌مان كه له‌پێشه‌وه دیموكراتییه بۆ عیراق و ئۆتۆنۆمی راسته‌قینه‌یه بۆ كوردستانی عیراق.
هه‌ڤاڵان… شۆڕشی ئه‌م جاره‌مان له كات و بارێكی یه‌كجار ناله‌بار‌و سه‌ختدا روویدا، كه ئێوه له‌ئێمه باشتری ده‌زانن، چونكه زیاترتان له تاڵو تفتی چه‌شتووه، ئه‌و دژواری و زه‌حمه‌تییه‌ی كه هاتووه‌ته رێی ئێوه، هێشتا ئێمه نه‌مان دیووه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌توانم بڵێم كه ئێمه‌ش له دووره‌وه وه‌زعی دژواری وڵاته‌كه‌مان هیچ نه‌بێ به شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌زانی، وه به‌پێی هه‌ڵسه‌نگاندنی راسته‌قینه‌ی وه‌زع و رووداوه‌كانی وڵاتمان له‌گه‌ڵ ئێوه‌و هه‌موو برایانی تر ده‌توانین زیاتر هاوكاریی بكه‌ین له دانانی رێبازێكی راست و گونجاو بۆ سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی ئه‌م جاره‌مان. شۆڕشی ئه‌م جاره‌مان ده‌بێ سه‌ركه‌وێ، چونكه گه‌له‌كه‌مان زۆر به زه‌حمه‌ت به‌ره‌نگاری شكستێكی تر ده‌بێ وه ئه‌گه‌ر بێتو دووچاری شكستێكی تر بێ، خه‌باتی میلله‌تی ئێمه، خه‌باتی خه‌ڵقی عیراق، بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵی دیكه به‌ره‌و پاش ده‌ڕوات‌و دوا ئه‌كه‌وێ، له‌به‌ر ئه‌وه پێویسته زۆر به‌وردی له‌و هۆیانه بكۆڵینه‌وه كه ده‌بێته هۆی سه‌ركه‌وتنی شۆڕشه‌كه‌مان وه له‌و شتانه خۆمان دوور خه‌ینه‌وه كه ده‌بێته هۆی ژێركه‌وتنی یان دواكه‌وتنی ئه‌و شۆڕشه پیرۆزه‌ی كه ئێوه شه‌ڕه‌فی ده‌ستپێكردنیتان بۆ خۆتان سه‌ندووه.
شۆڕشی ئه‌م جاره‌مان له‌دوای شكانی شۆڕشێكی (14-15) ساڵی كوردستان هه‌ڵگیرسایه‌وه، له‌به‌رئه‌وه گه‌نجینه‌یه‌ك له ده‌رس و ته‌جروبه‌و عیبره‌تمان هه‌یه، كه ده‌بێ كه‌ڵكی لێ وه‌ربگرین، وه جارێكی تر هه‌ڵه‌كانی رابردوو دووپات نه‌كه‌ینه‌وه وه ئه‌و شتانه‌ی كه ده‌بێته هۆی سه‌ركه‌وتن به دوایدا بگه‌ڕێین، په‌یدایان بكه‌ین، بۆئه‌وه‌ی شۆڕشه‌كه‌مان سه‌ركه‌وێ. ئه‌م جار ده‌بێ دروشم مان (سه‌ركه‌وتن یان مردن) بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی پێویسته مردنه‌كه‌شمان له جێی خۆی بێ، بۆیه گرتنی رێبازێكی راست‌و دۆزینه‌وه‌ی هه‌لومه‌رجه‌كانی زاده‌ی سه‌ركه‌وتنمانه.
شۆرش به‌ڕاستی هه‌ر ئه‌وه نییه مرۆڤ ده‌ست بداته چه‌ك و مل بداته كێوه‌كان‌و ده‌ست بكات به ته‌قوتۆق كردن، ئه‌وه لایه‌كی رواڵه‌تی شۆڕشه، لای ده‌ره‌وه‌یه‌تی، ئه‌وه لا میكانیكییه‌كه‌ی شۆڕشه، كاكڵ و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی شۆڕش له‌واقیعدا سیاسییه، شۆڕش خه‌باتی سیاسیی چه‌كداره خه‌باتێكی سیاسییه‌و چه‌كی به‌ده‌سته‌وه گرتووه، به‌جۆرێكی تر شۆڕش خه‌بات كردنه به‌جۆرێكی توندوتیژ‌و شۆڕشگێڕانه له پێناوی هێنانه‌دیی ئامانجه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی میلله‌ته‌كه‌مان كه شۆڕشه‌كه‌ی تێدا ده‌كرێ.
ئێمه به‌ته‌جروبه‌ی 15 ساڵ شۆڕشی كوردستانی عیراق بۆمان ده‌ركه‌وتووه، كه له‌زروفی ئێستاماندا ئامانجی میلله‌ته‌كه‌مان له دیموكراتییه‌تی راسته‌قینه خۆی ده‌نوێنێ كه بۆ هه‌موو سه‌رانسه‌ری خه‌ڵكی عیراق بێته دی، وه حوكمێكی زاتی راسته‌قینه‌ش كه بۆ كوردستانی عیراق بێته دی، سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه ئێمه دروشمی جیابوونه‌وه‌مان له عیراق هه‌ڵنه‌گرتووه، له‌به‌رئه‌وه‌ی حوكمی زاتییه‌كه‌ی ئێمه له‌هه‌موو خاڵێكدا به‌شێك ده‌بێ له حكومه‌ته مه‌ركه‌زییه‌كه‌ی به‌غداد، له رووی گیانی ئابوورییه‌وه، له رووی گیانی كشتوكاڵه‌وه، له رووی گیانی قانونییه‌وه، له رووی گیانی زانستییه‌وه، له رووی گیانی مه‌حكه‌مه و گومرگ و هه‌موو روویه‌كی تره‌وه. بۆیه ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌كه، سه‌رچاوه‌ی ئه‌و حوكمی زاتییه كه ئێمه خه‌باتی بۆ ده‌كه‌ین، به جۆرێك نه‌بێ كه ماوه‌ی گه‌شه‌كردن و به‌كارهێنانی ئه‌و حوكمه زاتییه بدا له بۆ خاتری میلله‌تی ئێمه و به پێی ده‌ستكه‌وته‌كانی میلله‌تی ئێمه، ئه‌وسا ئه‌گه‌ر حوكمی زاتییه‌كه‌شمان بدرێتێ، به‌شێوه‌یه‌كی ناوه‌ڕۆك پوچه‌ڵ و ناته‌واوو نادرست ده‌بێ، بۆیه ئێمه كه داوای دیموكراتی بۆ عیراق ده‌كه‌ین، له‌پێش هه‌موو شتێكه‌وه بۆ خۆشیمانه، بۆ میلله‌تی كوردیشه كه ئه‌و سه‌ربه‌ستی‌و ئازادییه‌دیموكراتییانه‌ی پێی بدرێت كه تیایدا بتوانێ به‌سه‌ربه‌ستی بیروڕا‌و هێزو توانای خۆی رێكخات و رێكبخات و بیخاته جۆش‌و خرۆش له‌پێناوی ئامانجه‌كانی خۆیدا.
له‌هه‌مان كاتدا دیموكراسی مه‌رجی ژیان و گه‌شه‌پێدانی ئۆتۆنۆمییه، دیموكراسی ئه‌و ئاوه‌یه كه ماسییه‌كه‌ی حوكمی زاتی تێیدا ده‌ژی، هه‌روه‌كو ماسی ئه‌گه‌ر له‌ناو ئاودا ده‌ری بهێنیت، ده‌مرێ. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر ئۆتۆنۆمی له دیموكراسی جیابكرێته‌وه، پووچه‌ڵ ده‌بێت‌و ده‌مرێت. بۆیه هه‌ر له‌به‌ر هه‌مان شتیشه، به‌چاوی خۆشمان دیتمان، كه رژێمه فاشیسته‌كه‌ی به‌غدا له به‌غداو له‌سه‌رانسه‌ری عیراق حوكمێكی دیكتاتۆری و شۆڤێنی‌و دوژمن به‌گه‌ل ده‌بات به‌ڕێوه، ئه‌و حوكمه زاتیۆكه‌ی كه ده‌ڵێ داومه به كوردو شتێكی زۆره، حوكمێكی زاتی پوچه‌ڵه بێ مانا‌و بێ تام بوو.
