مێژوی‌ كودەتا

مەرج نییە هەمیشە كودەتای سەربازی سەركەوتن بەدەستبهێنێت

گەیلان عەباس
كودەتا شێوازێكە لەشێوازەكانی‌ وەرگرتن‌و گەیشتن بەدەسەڵات، بەشێوەیەكی‌ نایاسایی‌ لەرێگەی‌ بەكارهێنانی‌ هێز یاخود هەرەشەكردن بە بەكارهێنانی‌، زاراوەی‌ كودەتا لە وشەی‌ (Coup D’etat) ی‌ فەرەنسییەوە وەرگیراوە، بەواتای‌ (لێدانی‌ دەوڵەت). لە بنەرەتدا رەگو ریشەی‌ ئەم زاراوەیە بۆ زمانی‌ لاتینی‌ دەگەرێتەوە، ئەسڵی‌ وشەكەش لە دەستەواژەی‌(colphus) وەرگیراوە، بەواتای‌ لێدان و وەشاندنی‌ گورزی‌ لەناكاو لەناو دەسەڵاتەوە بەرامبەر حكومەت و پێگە هەستیارەكانی‌ دەوڵەت، بەئامانجی‌ گۆرانكاری‌ لە دەسەڵات و حكومەتدا.

مێژوی‌ بەكارهێنانی‌ زاراوەی‌ كودەتا سەرەتاكەی‌ دەگەرێتەوە بۆ وڵاتی‌ فەرەنسا، هەندێك پێیان وایە مێژوی‌ چەمكی‌ كودەتا بۆ سەدەی‌ حەڤدەی‌ سەردەمی‌ (لویسی‌ شانزە) دەگەرێتەوە، ئەوەش وەك گوزارشتكردن بۆ ئەو پێشێلكارییە مرۆیی‌ و ئەخلاقی‌ و یاساییانەی‌ كە لەسەردەستی‌ پادشابەرامبەر هاوڵاتیانی‌ فەرەنسا دەگیرایە بەر.بەڵام بۆچونێكی‌ دیكە هەیە پێی‌ وایە مێژوی‌ بەكارهێنانی‌ ئەم چەمكە دەگەرێتەوە بۆ ساڵانی‌ سەرەتای‌ دەركەوتنی‌ (ناپلیۆن پۆناپۆرت)، بەدیاریكراوی‌ بۆ 7 كانونی‌دوەمی‌ 1802 كاتێك لەرێگەی‌ راپۆرتێكی‌ بەرزكراوەوە بۆ ناپلیۆن ئاماژەی‌پێ‌كرابو. لە راپۆرتەكەدا وشەی‌ كودەتا بەكارهێنرابو لە بەرامبەر ئەو جوڵە سەربازییانەی‌ لە فەرەنسا دژ بەحكومەتی‌  كۆماری‌ دەستیان پێكردبو. بەڵام دواتر پاش گەشتنی‌ ناپلیۆن بە دەسەڵات (1804-1815) ئەم چەمكە بەكارهێنرا بۆ ئەو كردەوە كۆمەڵكوژی‌ و توندوتیژیانەی‌ هێزە پۆلیسیەكانی‌ ناپلیۆن كە لە بەرامبەر هاوڵاتیان و شۆرشگێرانی‌ فەرەنسا پراكتیزەیان دەكرد.

چەمكی‌ كودەتا لەسەدەی‌ نۆزدەدا پێشوەچونی‌ زیاتری‌ بەخۆیەوە بینی‌، لەو سەردەمە بەدواوە كودەتا بۆ گوزارشت لەو كردەوە توندوتیژیانە بەكاردەهات كە لەلایەن دامەزراوەكانی‌ دەوڵەت (بەتایبەت هێزە سەربازی‌ و چەكدارییەكان) مومارەسە دەكرا  بۆ لەسەر كارلادانی‌ سەرۆك و كاربەدەستانی‌ دەوڵەت. بەم جۆرە لێرەوە چەمكی‌ كودەتا بۆ یەكەمجار لە چەمكی‌ شۆرش جیا كرایەوە.

یەكەمین هەوڵی‌ بەزانستی‌ ناساندنی‌ ئەم چەمكە دەگەرێتەوە بۆ سەدەی‌ بیست، بەدیاریكراوی‌ لەساڵی‌ 1930 ئەوەش لەرێگەی‌ كتێبی‌ نوسەری‌ ئیتاڵی‌ (كرۆزیرۆ مالابارتی‌)بەناونیشانی‌ (تەكتیكەكانی‌ كودەتا(Tecnica del colpo di Stato)، لێرەوە ئەم چەمكە تارادەیەك گشتێنراو تیۆریزە كرا. (مالابارتی‌) لە نوسراوەكەیدا رەخنەی‌ ئاراستەی‌ دامەزراوە سەربازییەكانی‌ ئیتاڵیای‌ فاشی‌ و ئەڵمانیای‌ نازی‌ كردبو، هاوكات (مالابارتی‌) پێی‌ وابو چەمكی‌ كودەتا تەنها بەرامبەر بە جموجۆڵی‌ سیاسی‌ و سەربازی‌ بەكارنایەت، دەكرێت هێزە مەدەنییەكانیش رۆڵ بگێرن لە هێنانە ئارای‌ كودەتادا، بەتایبەت كاتێك جۆرێك لە جموجۆڵ و بزاوتی‌ جەماوەری‌ دێننە ئاراوە و هۆكار دەبن لە دروستكردنی‌ پشێوی‌ لەنێو دەسەڵاتدا، لە بەرامبەردا دۆخێك دەخولقێتو دەستكراوەی‌ دەبەخشێتە كودەتا چییەكان بۆ دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتدا.دواجار (مالابارتی‌) جیاوازی‌ كرد لەنێوان چەمكی‌ (كودەتا و جەنگی‌ نێوخۆیی‌ و شۆرش)دا، بەجۆرێك رەگەزەكانی‌ كودەتای‌ بەم شێوەیە دیاری‌ كرد:

-1خێرای‌ و لە ناكاوی‌ پرۆسەكە.

2- نهێنی بون.

3- كورتی‌ ماوەی‌ پرۆسەكە.

4- بچوكی‌ ئاستی‌ پێكدادانە سەربازییەكان …. هتد

ئێستا لە فەرهەنگی‌سیاسییدا،كودەتا وا پێناسە دەكرێت كە “كردەیەكی‌خێرا و لەناكاوە،لەلایەن گروپێ لە سەربازان و ئەفسەران، یاخود چەند كەسانێكی‌ ناو دەسەڵات ئەنجامدەدرێت،بە پێچەوانەی‌ یاسا كارپێكراوەكانی‌ وڵات، بە مەبەستی‌ لەسەر كارلادانی‌ دەسەڵاتداران، یاخود روخاندنی‌ حكومەت، ئەمەش بەمەبەستی‌ كۆنترۆڵكردنی‌ دەسەڵات و بەكارهێنانی‌ لە پێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیاندا”. فەرهەنگی‌ (ئۆكسفۆردی بەریتانی‌) كودەتای‌ پێناسە كردوە بە “لێدانێكی‌ لەناكاو و خێرا لە ئیدارەی‌ بەرێوەبردنی‌ دەوڵەت”.

هاوكات بیرمەندی‌ ئەمریكی ‌(ساموێل هانتگتۆن) لەم بارەیەوە بۆچونێكی‌ تایبەتی‌ تیۆریزە كردوە، هانتگتۆن پێی‌ وابو لەسەدەی‌ 21دا كودەتاكان لە بزاوت و شۆرشی‌ جەماوەریییەوە دەستپێدەكەن و بەكۆنترۆڵی‌ حكومەتەكان لەلایەن گروپێكەوە كۆتاییان پێ‌ دێت، دواتر هانتگتۆن لای‌ خۆیەوە3 فۆرمی‌  جیاوازی‌ بۆ كودەتا تەبەنی‌ كرد، بەم جۆرە:

1-كودەتای‌ تێكشكان  The Breakthrough Coup
بریتییە لە لەناوبردنی‌ تەواوی‌ حكومەت و دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتلە لایەن گروپێكی‌ شۆرشگێرەوە، لە نمونەی‌ كودەتا سەربازییەكانی‌ ساڵانی‌ پەنجاو شەستەكانی‌ سەدەی‌ رابردوی‌ دەوڵەتانی‌ عەرەبی‌. ئەم جۆرە لە كودەتا لە لایەن ئەو سەربازانەوە ئەنجام دەدرێت كە پلەی‌ سەربازی‌ زۆر بەرزیان نییە لەنێو سوپادا.

2-كودەتای‌ دژ وەستانەوە The Veto Coup
ئەم جۆرە لە كودەتا خۆی‌ دەبینێتەوە لە سەركوتكردنی‌ بزاوت و شۆرشی‌ رێكخراوە جەماوەرییەكان، ئەمكودەتایە بەوە دەناسرێتەوە كە زۆرجار خوێناویترەو لەرێگەیەوە ژمارەیەكی‌ زۆر هاوڵاتی‌ مەدەنی‌ دەبنە قوربانی‌، تاوەكو دۆخەكە كۆنترۆڵ دەكرێت. دواتر دەستەی‌ جێبەجێكاری‌ كودەتا هەڵدەكوتنە سەر دەسەڵات و كۆنترۆڵی‌ دەكەن، ئەم جۆرە كودەتایە لە رێگە ئەفسەرە  باڵاكان و پلە دارەكانەوە ئەنجام دەدرێت.

3-كودەتای‌  پاسەوانی‌ و خۆپارێزی‌ The Guardian Coup
ئەم جۆرە لە كودەتا بەوە دەناسرێتەوە كە یەكێك لە دەسەڵاتە باڵاكانی‌ دەوڵەت دەست دەگرێت بەسەر دەسەڵاتەكانی‌ دیكەدا و گشت دەسەڵاتەكان لە دامەزراوە جیاوازەكانی‌ حكومرانی‌ لە دەست یەك دەستەدا كۆدەكاتەوە. زۆر جار ئەم كودەتایە بەپاساوی‌ نائارامی‌ دۆخی‌ ئەمنی‌ وڵات و دورخستنەوەی‌ دەوڵەت لە پاشاگەردانی‌ (فوچی‌) ئەنجام دەدرێت. ئەم فۆرمە لەكودەتا بەوە دەناسرێتەوە كە توندوتیژی‌ تیادا بەكارناهێنرێت و كەمترین خوێنی‌ تیادا دەرێژرێت، چونكە تەنها بەهەرەشەكردنی‌ بەكارهێنانی‌ هێز دەستدەگیرێت بەسەر كۆی‌ دامەزراوە باڵاكانی‌ دەوڵەتدا.

بەگشتی‌ دەتوانین بڵێین پشت بەست بە میكانیزم و كارەكتەرە جێبەجێكارەكانی‌ پرۆسەی‌ كودەتا، دەكرێت شێوازەكانی‌ كودەتا بەسەر سێ‌ فۆرمی‌ جیاوازدا دابەشی‌ بكەین بەم جۆرە:
1-كودەتای‌ سەربازی‌: ئەم فۆرمە لە كودەتا بەوە دەناسرێتەوە، تیایدا گروپێكی‌ سەربازی‌ بەرێگەیەكی‌ نایاسایی‌ و لەرێگەی‌ بەكارهێنانی‌ هێزەوە بەشێوەیەكی‌ خێرا پرۆسەكە بەئەنجام دەگەیەنن، لەم فۆرمەدا توندوتیژی‌ وەك میكانیزمێك پەنای‌ بۆ دەبرێت لە پێناو دورخستنەوەی‌ دەسەڵاتداران و دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتدا. لە ئاكامدا كاركردن بەدەستور دەوەستێت و حوكمێكی‌ میلیتاری‌ (سەربازی)‌ دێتە كایەوە. لە دیارترین نمونە نزیكەكانی‌ كودەتای‌ سەربازی‌ لە نمونەی‌ (كودەتای‌ 1958 عێراق بەسەر سیستمی‌ پادشایەتی بەسەركردایەتی‌ عبدالكریم قاسم و هێنانە ئارای‌ سیستمی‌ كۆماری‌، كودەتای‌ سەربازی‌ لە توركیا لە ساڵی‌ 1960 كە بە لەسێدارەدانی‌ سەرۆك كۆمار (محمد جەلال بایار) و (عەدنان مەندەریس)ی‌ سەرۆك وەزیران و گۆرینی‌ رژێمی‌ سیاسی‌ ئەو وڵاتە كۆتای‌ پێهات، كودەتای‌ 1963 بەعسیەكان  لەعێراق بە كوشتنی‌ عبدالكریم كۆتای‌ پێهات، كودەتای‌ ساڵی‌ 1969 لیبیا بە سەركردایەتی‌ موعەمەر قەزافی‌ تیایدا سیستمی‌ پادشایەتی‌ روخێندرا و سیستمی‌ كۆماری‌ بەفۆرمێكی‌ سەربازی‌ دامەزرێندرا…. هتد).

هاوكات مەرج نییە هەمیشە كودەتایسەربازی لەكاتی بەرێوەچونیدا سەركەوتن بەدەستبهێنیت. واتە دەكرێت كودەتاكە  ئەنجامبدرێت، بەڵام دەشێت  لەبواری كردەنیدا‌ پرۆسەكەبەشكست بۆ ئەو دەستەو گروپە سەربازییە كۆتای پێ بێت كه كودەتاكەیان‌ ئەنجامداوە. وەك نمونەی كودەتا سەربازییەكەی شەوی 15 لەسەر 16 تەمموزی 2016 توركیا، بەرابەرایەتی فەرماندەی هێزی ئاسمانی پێشوی توركیا جەنراڵ (‏ئاكین ئۆزتورك)‬‬‬  بەسەر حكومەتەكەی (بیناڵی یەڵدرم)دا.ئەوەبوو لە ئەنجامداو پاش تێپەربونی پێنج كاتژمێر لە دەستپێكردنی پرۆسەكە، كودەتاكە بەشكست و دەستگیركردنی (ئاكین ئۆزتورك) و تاقمەكەی كۆتای پێهات.

2-كودەتای‌سیاسی‌(سپی‌): ئەم فۆرمە لە كودەتا بەوە دەناسرێتەوە، كە لەلایەن گروپێك یاخود كەمینەیەكی‌ سیاسی‌ ناو دەسەڵاتدا بەسەر سیستمی‌ حوكمرانیدا ئەنجام دەدرێت، لەم فۆرمەدا هێز بەكارناهێنرێت، بەڵام هێز دەكرێتە كارتی‌ فشار و هەرەشەی‌ بەكارهێنانی‌ دەكرێت، لە بەرئەم هۆكارە كەمترین توندوتیژی‌ بەخۆیەوە دەبینێت، چونكە زیاتر وەك مانۆڕ و پلان و تەكتیكێكی‌ سیاسی‌ و  لەماوەیەكی‌ كورتدا پەنا بۆ هێز دەبرێت و لەرێگەیەوە دەسەڵاتی‌ پێ‌ كۆنترۆڵدەكرێت.لەكۆتایدا سەرجەم یاخود كەمینەیەك لە دەسەڵاتداران لە پێگەكانیان دەهێندرێنە خوارەوەو ئەنجامدەرانی‌ كودەتاكە شوێنیان دەگرنەوە، بەڵام مەرج نییە لەم جۆرە كودەتایەدا فۆرم و سیتسمی‌ حوكمرانی‌ گۆرانی‌ ریشەی‌ بەسەردا بێت.

لەدیارترین نمونەكانی‌ ئەم جۆرە كودەتایە ( كودەتای‌ سپی‌ لە جەزائیر ساڵی‌ 1965 لەلایەن (هەواری‌ بۆمدین) بەسەر سەرۆك كۆمار (ئەحمد بن بلە)، كودەتای‌  ساڵی‌ 1979 لەعێراق  لە لایەن جێگری‌ سەرۆك كۆمار ( سەدام حسێن) بەسەر (ئەحمەد حەسەن بەكر)ی‌ سەرۆك كۆمار، بە بیانوی‌ تێكچونی‌ باری‌ تەندروستی‌، كودەتای‌ (حەمەد بن خەلیفەی‌ دوەم) لە قەتەر ساڵی‌ 1995 بەسەر باوكیدا (خەلیفە بن محمدی‌ دوەم) ، دواتر پاش هەژدە ساڵ هەمان سیناریۆ بەجۆرێكی‌ دیكە لە ساڵی‌ 2013 دوبارە بویەوە ئەوەش كاتێك (تەمیم بن خەلیفەی‌ دوەم) كودەتای‌ سپی‌ بەسەر باوكیدا ئەنجامداو  بو بە ئەمیری‌ قەتەر … هتد).

3-كودەتای‌ تێكەڵ: ئەم فۆرمە لە كودەتا تێكەڵەیەكە لە فۆرمی‌ سەربازی‌ و سیاسی‌، بەجۆرێك گروپێك لە پلەدارانی‌ سوپا هاوشانی‌ بەشێك لەرێكخراوە سیاسی‌ و مەدەنیەكان و هاوڵاتیان بە ئەنجامی‌ دەگەیەنن. لەم شێوازەدا رەچاوی‌ بەشێك لەپرەنسیپە یاسای‌ و مەدەنییەكان دەكرێت، هاوكات برێك لە پێكدادان و توندوتیژی لەنێوان لایەنگرانی‌ دەسەڵات و نەیاران و سوپادا دێنێتە كایەوە. بەڵام سەرئەنجام دەسەڵاتداران لە دەسەڵات دوردەخەنەوەو حكومرانییەكی‌ نوێ بە فۆرمێكی‌ سەربازی‌ یاخود مەدەنی‌ دێننە كایەوە.

ئەم فۆرمە تارادەیەك نوێیە دەكرێت لە دیارترین نمونەكانی‌ ئەم شێوازە بریتی‌ بێت لەو كودەتاییەی‌ كە لە 30 تەموزی‌ 2013 لەمیسر رویدا، كاتێك سوپا بە سەركردایەتی‌ (عەبدول فەتاح سیسی‌)، نارەزایەتی‌ شەقام و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانیان قۆستەوە، ئاكامەكەشی‌ خۆی‌ بینییەوە لە لەسەركارلادان و دەستگیركردنی‌ سەرۆك كۆماری‌ هەڵبژێردراوی‌ پاش شۆرش (محمد مورسی‌)، دواتر هەڵوەشاندەوەی‌ حكومەت و سڕكردنی‌ دەستوری‌ 2012بەدوای‌ خۆیدا هێنا. سەرئەنجام پشت بەست بە یاسا كارپێكراوەكان (عەدلی‌ مەنسور) سەرۆكی‌ دادگای‌ دەستوری‌ میسركرایە سەرۆك كۆماری‌ كاتی‌ میسر بۆ قۆناغی‌ راگوزەر. لە هەڵبژاردنەكانی‌ ساڵی‌  2014دا (عەبدول فەتاح سیسی‌) لەبەرامبەر (حەمدین سەباحی‌) بەهێنانی‌ رێژەی‌ 96.9% كرایە سەرۆك كۆماری‌ میسری‌ پاش كودەتا.

كودەتا كاتێك سەركەوتو دەبێت كە ئەنجامدەرانی‌ بتوانن مەبەستەكانیان بەدی‌ بهێنن، بە پێچەوانەشەوە لەدۆخی‌ شكستهێنانیشدا ئەگەری‌ هاتنە ئارای‌ جەنگی نێوخۆی‌ و شڵەژانی‌ ئەمنی‌ چاوەڕوانكراوە. ئەمەو كودەتا بەگشت فۆرمە جیاوازەكانیەوە پاش ئەنجامدانی‌ دەشێت روبەروی‌ جۆرێك لە بەربەرەكانێی‌ ناوخۆی‌ و دەرەكی‌ بێتەوە، بۆ نمونە لەناو سوپا یاخود لەناو جەماوەرەوە، وەك ئەوەی‌ ساڵێ‌ 1991 لە روسیا رویدا، یاخود دەشێت دەوڵەتانی‌ زلهێز و كۆمەڵگەی‌ نێودەوڵەتیش رۆڵ بگێرن لەو نێوانەدا و بەمیكانیزمی‌ گەمارۆی‌ ئابوری‌ و دەست تێوەردانی‌ سەربازی‌ شكست بە كودەتاكە بهێنن، وەك نمونەی‌ شكستی‌ كودەتای‌ (حوسسیەكان) بەسەر (عەبد رەب مەنسور) لە یەمەن لەساڵی‌ 2014 و هاتنە ئارای‌ جەنگی‌”گەردەلولی‌ گورز” دژ بەحوسیەكان، لەلایەن دەوڵەتانی‌ كەنداوەوە. بەڵام دەگونجێت  بەشێك لەكودەتاكان  لەلایەن شەقامی‌ ناوخۆ و دەرەوە وەك دیفاكتۆ (أمر الواقع) دانیپێدا بنرێت و قبوڵ بكرێت. لەنمونەی‌ كودەتاكەی‌ میسر 2013 كە دواتر لەرێگەی‌ هەڵبژاردنەوە پەردەپۆشكراو.

سەرچاوەكان
1.بورهان قانع، فەرهەنگی نوێ، چاپخانەی قانع، سلێمانی،2005.

2.گەیلان عەباس،  فەرهەنگی رامیاری، چاپی یەكەم، چاپەمەنی بەفر، سلێمانی، 2012

3.هاوكار حسێن،  فەرهەنگی پۆڵەتیكس، دەزگای سەردەم، سلێمانی ،2009.

4.انقلاب العسكری، علی الموقع :
http://www.aoc.fm/site/node/114

5.أیمن عبد المجید، ما هو الانقلاب العسكری؟، علی الموقع:
http://www.amlalommah.net/new/index.php?mod=article&id=38684

6.گارق البشری، ما معنی الانقلاب العسكری، علی الموقع:
http://www.alarabiya.net/ar/politics/2013/07/22

7.مۆمن سلام، یعنی إیە إنقلاب؟، علی الموقع:
http://www.civicegypt.org/?p=10681

8.Luttwak, Edward (1 January 1979). Coup D’etat: A Practical Handbook. Harvard University Press.

9. “A Glossary of Political Economy Terms” Coup d’etat”. Auburn University. Retrieved23 November 2014.

10. “Banque de dépannagelinguistique – état”. Office québécois de la langue française. Retrieved 2012-12-12.

11.Coup d’etat Definition from Auburn U. Quote: A quick and decisive extra-legal seizure of governmental power by a relatively small but highly organized group of political or military leaders…

12. Coup d’etat: a practical handbook By Edward Luttwak p. 172 Quote: “Clearly the coup is by definition illegal, “

13.What Is a Coup d’Etat in Government?
http://classroom.synonym.com/coup-detat-government-11122.html