بزوتنەوەكانی جیهانی ئیسلامی لە ڕوو بە ڕوو بوونەوەی ئیستیعماری رۆژئاوا

 لەو كاتەی ووڵاتانی ئیستیعماری رۆژئاوا هاتنە ووڵاتی موسوڵمانانەوە ئەو جۆرە ئەحكامانەی شەرع دەربارەی پەیوەندی نيوان موسوڵمان و مەسیحی كە لە زۆر شويندا نەمابوون، هاتنەوە پيشەوەو ئەمجارە ئەحكاميكی تری موفاسەڵەو ليكدابڕانیان  لەسەر پيك هات.. چونكە ووڵاتە ئیستیعمارییە مەسیحیەكان كە هاتنە ووڵاتی موسوڵمانانەوە وەكو ئەهلی زیممەو دۆست و خاوەن ئەمان نەهاتن، بەڵكو وەكو داگیركەرو بكوژی دوژمنيكی سەرسەخت و رقن هاتن، وەكو هيزيكی كافری شەڕانی هاتن، وەكو جەردەو دزو روتينەر هاتن!! بۆیە لە زۆرینەی ووڵاتانی ئیسلامدا ئەحكامە شەرعییەكانی دارولئیسلام و دارولكوفر  هاتنەوە پيش و هەڵويستیان لەسەر دروست كرایەوە.. بۆ نموونە لە هیندستان و ووڵاتانی عەرەبی باكوری ئەفریقاو سودان و قەوقازو كوردستان.. كە هەموو موسوڵمانانی ئەم ووڵاتانە لە سەرەتاوە زۆر بە گیانفیداییانە كەوتنە جیهاديكی سەخت كە لە زۆر شويندا هەر لە سەرەتاوە دیاربوو كە موسوڵمانان شكست دەخۆن.. بەڵام ئەم بزوتنەوە جیهادیانە هەرچەندە هەموویان تيداچوون و لە هیچ ناوچەیەكی ووڵاتی موسوڵماناندا نەتوانرا دەوڵەتيكی ئیسلامی دابمەزرينن (چونكە موسوڵمانان بە هيزيكی زۆر نابەرابەرەوە دەبوو رووەوڕووی هيزی ئیستیعماری ئەوروپا ببنەوە)! بەڵام هەر نەیانهيشت پرۆژەی ئیستیعمار لە ووڵاتی موسوڵماناندا خۆی بگريت، توانیشیان زەمینەیەكی فیكریی بەرگریی و دیواريكی دەروونی وا دروست كەن كە زۆرینەی موسوڵمانان لەوە بگيڕنەوە كە بەدەم لافاوی شارستانيتی رۆژئاوە بڕۆن  لەو بزوتنەوانە:

1ـ بزوتنەوەی خیلافەت لە هیندستان: لەگەڵ زیادبوونی نفوزو دەسەڵاتی بەریتانیا لە نیوەدۆرگەی هیندستان و تین و فشارهينان بۆ موسوڵمانان دەسەڵاتی سوڵتانی ئیسلامی مەغۆلە موسوڵمانەكان لە نیوەدۆرگەی هیندستاندا گرژتر دەبوو، تا هاتە سەر ناوی بي ناوەرۆك و تەنانەت ئەویش لە ساڵی 1857 دا بە یەكجاری نەما.. تا ئەم ساڵەش موسوڵمانانی هیندستان وەلائیان نەدەدا بە دەوڵەتی عوسمانی كە بە رەسمی لە 1774 ەوە بە ناوی خیلافەتەوە حوكمیان دەكرد! چونكە زانایانی هیندستان لە پيش هەمووشیانەوە شا وەلیواللەی دەهلەوی بەوە رازی نەبوون! چونكە فیقهی حەنەفی تەئكید لەوە دەكاتەوە كە دەبي خەلیفە لە قورەیش بيت.. بەڵام دوای نەمانی دەسەڵاتی فیعلی و شكڵی لەدەست موسوڵمانان، بە ناچاری موسوڵمانان بە ئوميدی ئەوەی خیلافەتی عوسمانی بي بە هانایانەوە تا كۆیانكاتەوە، روویان كردە ئەوان. ئەمەش لە ساڵانيكدا بوو كە پەیوەندی نيو دەوڵەتیانەی عوسمانیەكان و بەریتانیا بەرەو باشتر چووبوو! هەرواش مانەوە تا جەنگی جیهانی یەكەم كە دەوڵەتی عوسمانی چووە بەرەی ئەڵمانیاوەو دژی بەریتانیا وەستایەوە، بەمەش تینيكی ئیزافی كەوتە سەر ئەو موسوڵمانانەی وەلائیان دابوو بە دەوڵەتی عوسمانی..

   لە هیندستان بیرمەندی ئیسلامی شيخ محمد عەلی ، بزوتنەوەیەكی پيك هينابوو بە ناوی بزوتنەوەی خیلافەتی ئیسلامی، بۆیە بەریتانیەكان لە هەموو ماوەی جەنگی جیهانی یەكەمدا لە زیندانیان قایم كردبوو نەبادا بەرەیەكی شەڕ بە موسوڵمانانی هیندستان بەرامبەریان بكاتەوە..

   بزوتنەوەی خیلافەت لە ماوەی دە ساڵدا هەست وهۆشی هەموو موسوڵمانانی هیندستانی خرۆشاندو كاریگەریی لەسەر ئەوەش هەبوو كە نەهيڵيت خیلافەتی ئیسلامی لە ئەستانە (توركیای ئەوسا) ئیلغا ببيتەوە، یان لانی كەم ئەو كارە دژوارەی دواتر خست.. لە هەمان كاتیشدا هەوڵی دانانەوەی خیلافەتيكی بەدیلی توركەكانی لە عەرەب یان لە موسوڵمانانی هیندستان دەخواست.. ئەمە جگە لەوەی توانیبووی لەژير دەسەڵاتداريتی دوژمنكارانەی بەریتانیادا هەستی یەك ئینتیمایی لە موسوڵمانانی هیندستاندا ـ كە كەمینەش بوون ـ لە ناو دەریایەكی هندۆسیدا دامەزرينيتەوە.. هەموویانی وا ليكردبوو كە ووڵاتەكە بەو سیفەتە بپاريزن كە دارولئیسلامی خۆیانەو نابيت بهيڵن ببيتە دارولكوفر..

   بزوتنەوەی خیلافەت بزوتنەوەیەكی جیهادی بوو، دەیخواست یەكبوونی موسوڵمانان بپاريزيت، دەیویست بە عەقیدەكەوە پەیوەست بە دارولئیسلامەوە ببن. لە كۆتایی تەمەنی بزوتنەوەی خیلافەتدا بزوتنەوەیەكی تر هاتە پيش (بزوتنەوەی هیجرەت) كە بیرمەندی ئیسلامی ئەبولكەلام ئازاد لە ساڵی 1920 دا بانگەشەی بۆ كرد. ئەم بزوتنەوەیە هەر وەكو لە ناوەكەیەوە دیارە كە لە رەشبینی و بي ئوميدی لەدەستدانی دەسەڵاتەوە هاتە سەر پاراستنی زاتی موسوڵمانەكان، كە وەكو هەتیوی بي پەنا كەتبوونە بەر شاڵاوی چەكداریانەی دوژمنانی سیخ و هیندۆسی و بەریتانی، هەموو هەر دەیان چەوساندنەوە! ئەبولكەلام ئازاد فەتوای دا كە هیندستان بۆتە دارولحەرب (دارولكوفر)و ئەو موسوڵمانەی لە توانایدا هەیە دەبيت بەرەو ئەفغانستان هیجرەت بكات، هەزاران جوتیاری رەشورووت و بي دەرەتان بەدەنگیەوە هاتن و بەرەو ئەفغانستان كەوتنە ري!! چونكە ري دووربوو ئەمانیش نەدار، زۆرینەی زۆریان هیچیان نەبوو پيی بگەنە مەنزڵ، سەدانیان لە ري لي مرد! ئەوانەی گەیشتني، سنوری ئەفغانستانیان بەڕوودا داخراو نەیانتوانی داخڵی ببن! چونكە لەويش ئاڕاستەی نيودەوڵەتی كوفری رۆژئاوا كاریگەریی خۆی كردبوو، ئەگەرچی وەكو هیندستان و ووڵاتی تورك و عارەبانی لي نەهاتبوو!!

2-بزوتنەوەی عبدالقادری جەزائیری: دوای ئەوەی فەرەنسیەكان لە ساڵی 1830 دا چوونە جەزائیرەوە كۆمەڵيك بزوتنەوەی جیهادیانە لە دژیان بەرپا بوو، چونكە لەويش كۆمەڵيك فەتوا لەسەر مەسەلەی دارولئیسلام و دارولكوفر دەرچوو كە بە پيی سروشتی شەریعەتی ئیسلام ئەوەش ديتەوە سەر باسەكانی كوفرو ئیمان و هیجرەت و جیهاد و شيوەی رەفتاركردن لەگەڵ كافران و دابەشبوونیان بۆ كافری شەڕانی و كافری موسالیم.. سی چل ساڵ بوو پيش هاتنی فەرەنساییەكان شيخانی تەریقەت و موفتی و قازیەكان كەلينە ئیداریەكانیان پڕ كردبۆوە (چونكە دەوڵەتی عوسمانی هەر كەنار دەریای سپی ناوەڕاستی لەباكورەوە گرتبوو، نەچووبووە قوڵایی جەزائیرەوە) لەوانەش تەریقەتی قادری لەسەر دەستی شيخ محيدین كە لە راستیدا ئەویش وەكو زۆر لە بزوتنەوەی سۆفیەكانی ئەو سەردەمە نەفەسيكی سەلەفيتی گرنگی تيگەڕابوو، شيخ محيدین هەر كەسيكی بانگ دەكرد بۆ بەیعەتپيدانی باسی تەوحیدو شیركی بۆ دەكردو بە پابەندبوون بە سوننەت و لادانی بیدعەوە دینداریەكەی لە دڵ و دەروندا نوي دەكردەوەو یەكسەر بەیعەتی جیهادیشی لي وەردەگرت.. دوای كۆچی دوایی خۆی عبدالقادری كوڕی هاتە جيی (1808ـ1883) كە یەكسەر تیرەو هۆزەكانی رۆژئاوای جەزائیر بەیعەتیان پيداو لە ساڵی 1832 دا چەكی جیهادیان لەگەڵدا دژی فەرەنساییەكان كردە شان! ئەمەشی بە بەیعەتيكی نوسراو لەبەر دەستیاندا دادەنا !

  شيخ عبدالقادر كە بە ئەمیر عبدالقادر جەزائیری ناوبانگی دەركرد توانی لە ساڵانی 1834 و 1837 دا دوو ريكەوتننامە لەگەڵ فەرەنسیەكاندا مۆر كات كە تا ماوەیەكی باش هيمنی و ئاسایشی ئەو ناوچانەی پاراست كە لەبەردەستی موجاهیدەكانیدا بوون، بەمەش خۆیان بەهيزتر كرد، بە تایبەتی لە رۆژهەڵاتی جەزائیر.. توانی ئیدارەیەكی سەربەخۆو سوپایەكی مەشقپيكراوی ريكوپيك دامەزرينيت، كە شەڕ لە 1839 دا هەڵگیرسایەوە تا ماوەیەكی باش توانیان خۆی بەرامبەر لەشكری فەرەنساییەكان راگرن بەڵام سیاسەتی زەمینی سوتاو كە فەرەنسیەكان دژی گوندو ناوچەی موجاهیدان گرتیانە بەر هەروەها ئەو گەمارۆیەی كە لە پشتەوە سوڵتان عبدالرحمانی دەسەڵاتداری مەغریب (1823ـ1859) بە فیتی فەرەنساییەكان كردی كارتيكردنی سلبیان لە تيكشكانی شۆڕشەكەی ئەمیر عبدالقادری جەزائیریدا هەبوو. ئیتر ئەوە بوو دوای چەندین شەڕی نابەرامبەر ئەمیر عبدالقادردا هەبوو.. لە ساڵی 1847 لە شەڕيكدا بە دیلی كەوتە بەر دەست فەرەنساییەكان و بە زیندانی بردیانە فەرەنساو تا ساڵی 1852 لەوي هيشتیانەوە، ئینجا لەو ساڵەدا ريیان پيدا بيتە سوریاو لەوي مایەوە تا لە ساڵی 1883 دا لە دیمەشق كۆچی دوایی كرد رحمە اللە.. ئەمیر عبدالقادر شيخيكی تەریقەتبوو بەڵام چاوكراوە بوو، وەكو شيخ عوبەیدواللەی نيهری كوردان بوو، هەم زانای شەرع بوون هەم شيخی تەریقەت.. تەریقەتی قادری لەسەر دەستی شيخ عبدالقادری جەزائیری بووە بزوتنەوەیەكی سەلەفی پوخت و بەهيز، زۆری بایەخ بە یەكخواپەرستی و شیرك دەدا، هەروەها بە سوننەت وبیدعەت. خۆشی لەسەر جیهادو سۆفيتی و بیدعە كتيبی نوسیووە، لە زۆر مەسەلەی شەرعی گەورەدا وەكو ئەحكامی دارولئیسلام و دارولكوفرو هیجرەت و وەلا‌و و بەرا‌و نامەی بۆ زانایانی وەك عەبدوسسەلامی تەسولی دەنوسی وەكو كە لە ساڵی 1824 دا پرسە شەرعیەكەی لە نامەیەكیدا بۆ نوسی تا حوكمی شەرعیی ئەو تیرەو هۆزانەی بۆ روونكاتەوە كە یارمەتی بزوتنەوە جیهادیەكەی دژی كافرانی فەرەنسی رەتدەكەنەوەو یارمەتی دارایشی بۆ نانيرن، یان دەربارەی دانیشتن لە سایەی دارولكوفريكدا كە فەرەنساییەكان لە ووڵاتدا دروستیان كردووە.. هەروەها نامەی تریشی بۆ دەرەوەی جەزائیر بۆ زانایانی تر دەنارد وەكو شيخ محمد عەلیش (1802ـ1883) كە شيخی مالیكیەكان بوو لە میسر، یان بۆ شيخ عبدالهادی العەلەوی الحوسەینی پيشەوای قازیانی ووڵاتی فاس لە مەغریب.. چونكە شيخ عبدالقادر كۆمەڵە فەتوایەكی زۆری لەسەر ئەو زاراوانەی دارولئیسلام و دار الحەرب و هیجرەت و جیهاد لا كۆبۆوە، خۆشی زانا بوو، كتيبيكی چاكی لەو بارەوە نوسی كە كاریگەرییەكی زۆری هەبوو لە سەرۆك خيڵ و عەشیرەتەكان كە هەیانبوو هیجرەتی بۆ مەغریب یان تونس یان شام دەكرد.. بۆیە فەرەنساییەكان كەوتنە بەكارهينانی فەتوای مەلای دانیشتوی پواوی بەرسيبەری خۆیان.. هەروەها خراپ بەكارهينانی ئەو راجويییەی لە ناو مەزهەب و زاناكاندا هەبوو، سوودیان لەمانە وەرگرت و ماوەیەك هیجرەتیان بەم فەتوا سەقەتانە كەم كردوەوە. بەڵام لە دوای نەمانی شيخ عبدالقادر خۆی، فەتوای هیجرەت زیاتر بڵاوبۆوەو سەرلەنوي زەرورەتی هیجرەت بووەوە بە باسی كۆمەڵگەو هیجرەتی بە كۆمەڵی بەرچاویش لە 1911 دا زیاتر روویدا كە تەقریبەن هەموو خەڵكی ناوچەی تلمسانی جەزائیر بەرەو رۆژهەڵات هیجرەتیان كرد..

3-بزوتنەوەی مەهديتی لە سودان:  محمدی كوڕی ئەحمەد (1844ـ1885 ز) كە دواتر ناوی مەهدی بەسەردا بڕا خاوەنی یەكيك لە شۆڕشە گەورەكانی ئەفریقایە بە تایبەتی لە سودان، ئەمیش بە هەمان شيوە پەیوەستییەكی جەدەلی لە نيوان هیجرەت و جیهاد لە ميشكی شوينكەوتووانی خۆیدا دروستكردەوە، مەهدی یەكيك بوو لەو پيشەوایانەی سوور بوو لەسەر چەسپاندنی شەرع، ئاڕاستەی دیدو بۆچوونی خۆی لە سەلەفيتیەوە نزیكتر بوو وەك لە سۆفيتی، بۆیە هەر لە سەرەتای بانگەوازەكەیەوە دژی شیركیاتی گۆڕپەرستن و بیدعەچيتی بوو. ئەمیش داوای لە شوينكەوتووەكانی دەكرد كە دوای ئەوەی بەیعەتی دەدني ئامادەی هیجرەتكردن بن بۆ لای، تا هەموویان بۆ جیهادی بەریتانیە كافرو موشریكەكان خۆیان كۆكەنەوەو خۆئامادەكەن. لە ساڵانی یەكەمی جیهادەكەیدا حەجی لە شوينكەوتووەكانی قەدەغەكرد! دەیووت: جیهادەكە لەپيشترە چونكە كافرانی موحاریبی بەریتانی سودانی دارولئیسلامیان داگیر كردووە .

   بەداخەوە دواتر بانگەوازی جیهادەكەی مەهدی رووی كردە عوسمانیەكان و میسریەكان! لەبەر ئەوەی بە نەزەری ئەو (یاریدەدری ئینگلیزی كافر بوون)، هيرشی سەختی كردە سەر زانایانی ئەزهەر چونكە (ئیعتیراف بە بزوتنەوەی مەهدی ناكەن)! دواتر كەوتە دژوارییەكی سەختتر كە فەتوای دا كوشتاری میسریەكان جائیزە (چونكە كافربوون لەبەر ئەوەی باوەڕیان بە مەهديتی ئەم نەهيناوە) !

  نفووزی مەهدی زیادی كرد تا ئەوەی هيرشی كردە سەر خەرتووم و گرتی و دەسەڵاتی بەسەر زۆرینەی ووڵاتی سوداندا كيشا، لە خەرتوومەوە هەڕەشە نامەیەكی بۆ خديوی تۆفیقی میسر نارد كە بەم زوانە ديتە سەر میسرو ئەویش و بەریتانیە كافرەكانیش دەردەكات، بەردەوام لە شەڕی بەریتانی و سەربازانی میسریدا (ماوەی 13 ساڵ) مایەوە تا ساڵی 1898 كە كۆچی دوایی كرد.. ئەو شەڕەی بزوتنەوەی مەهدی پاش خۆشی هەر بەردەوام بوو، تا حكومەتی دەسكردی ئینگلیز لە میسر و سوپای بەریتانی هاتنە سەر سودان و بزوتنەوەكەیان تيكشكاندو سودانیان هەموو بە كۆنترۆڵكراوی خستە سەر میسر و حوكمەكەی!!

4ـ بزوتنەوەی سنوسی لە لیبیا: لە لیبیاش بزوتنەوەیەكی تری وا بەهيز دروست بوو كە بزوتنەوەی سنوسیەكانە بە سەرۆكایەتی (السید أحمد الشریف 1873ـ1933)، كە توانی لە ماوەی نيوان ساڵانی 1850ـ1900 دا بە هەرچوار دەوری خۆیدا تەشەنە بكات و لە یەك كاتدا بتوانيت جیهاد دژی ئینگلیز لە میسرو فەرەنسیەكان لە جەزائیرو دواتر ئیتالیەكان لە خودی لیبیا رابگەينيت ! دوای ئەوەی ئیتالیەكانیش هاتنە ناوچەكە، بەرەیەكی بەهيز لە سوپای عوسمانی و بزوتنەوەی سنوسی و تیرەو هۆزەكان پيكهات كە دژایەتی هەر سي هيزە ئیستیعماریەكەیان دەكرد، بەڵام  لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا لە ساڵی 1914دا سوپای عوسمانی لەبەر شەڕی بەڵقان كە دژی بەرپاكرابوو ناچار بوو زۆرینەی هيزەكەی لە لیبیا بكيشيتەوە.. بەمەش هەموو تین و فشارەكە كەوتە سەر بزوتنەوەی سنوسی و تیرەو هۆزەكان و ئەو نیشتمانیانەی تازە وەكو رۆشنبیری مۆديرن پيدەگەیشتن..

   هەر لە سەرەتاوە كە شيخ ئەحمەد بانگەوازی جیهادەكەی راگەیاند كە گۆڤاری ئەلمەناری میسری لە كانونی دووەمی 1912 دا بڵاوی كردەوە، كاریگەرییەكی زۆری لە كۆبوونەوەی موسوڵماناندا هەبوو، چونكە تيیدا نوسیبووی: (جیهاد لە بنەڕەتدا فەرزە، بەڵام كە خاكی موسوڵمانان داگیر كرابيت ئەوە جیهادەكە دەبيتە دینەكەو دینەكە دەبيتە جیهادەكە، بۆیە ئەو كەسەی كە جیهاد دژی كافرانی داگیركەر ناكات یان بە شيوەیەك لە شيوەكان بەرهەڵستی ناكات، حاڵی لەوان باشتر نابيت، بگرە موشریكەو پيویستە دوژمنایەتی بكريت! ئەمما ئەو كەسانەی كە یارمەتیدەری كافرانن و لەبەر خاتری بەرژەوەندیەكی دنیایی دەكەونە ژير ئاڕاستەی كافرانی داگیركەرەوە  ئەوانە لە ئاژەڵ خراپترن، دوژمنایەتی ئەوانە دەبيت بخريتە پيش داگیركەرانیش) .

سەید ئەحمەد شەریف دواتر لە ساڵی 1913 دا پەیاميكی تری دوورودريژتری لە پەیامی یەكەمی بڵاوكردەوە كە ئەمجارە هۆشداریی دەدایە ئەو كەسانەی بە پرۆژەی “ئاشتیخوازانە”ی ئیستیعمار هەڵدەخەڵەتين و پيیانوایە جیهادەكە تاسەر خۆی ناگريت و حەتمەن دەبەزيت! هەروەها هەڕەشەی لەو تیرەو هۆزانە تيدابوو كە بە فیتی ئیستیعمارو شەڕی واتەواتی ري لە زەكات دەگرن بگات بە موجاهیدەكان، ئەم شۆڕشەی سەید ئەحمەد دوای خۆشی بە سەرۆكایەتی عومەر الموختار بەردەوام بوو تا ساڵی 1931 كە ئەویش گیراو ئیعدامكراز. بەڵام شۆڕشی سنوسیەكان نەكوژایەوەو بەردەوام بوو تا (نیشتمانپەروەر) ان! لە ناویاندا زۆر بوون و شۆڕشەكەیان دزی و لە ساڵی 1969 دا بە فیتی دەرەكی بوو بە كۆدەتاكەی موعەممەرولقەززافی !

5ـ جیهادی كوردان و رووبەڕوو بوونەوەی ئینگلیز: كوردستان وەكو ووڵاتانی تر نەبوو، دەسەڵاتی سەربازیی ئیستیعماریی ووڵاتانی رۆژئاوای درەنگ گەیشتي، شۆڕشەكانی كورد زیاتر لە پيناوی ئازادی و پاراستنی ئیمارەتەكانیاندا بوو، سوودی گەورەی ئەم شۆڕشانە ئەوە بوو كە هەمیشە زەمینەی رەفزكردنەوەی بيگانەی بە پیتی دەهيشتەوە، بۆ نموونە پيش ئەوەی ئینگلیزی كافری موحاریب بيتە كوردستان، شيخ عبدالسلامی دووەمی بارزانی رەحمەتی خوای لي بيت زەمینە ئیسلامیەكەی بۆ پاراستنی كیانيكی كوردی لە ئيستای باشوری كوردستاندا ساز دەكرد تا لانی كەم ناوچەیەك لەژير دەستی عەلەمانیەتیەكاندا دەرهينيت كە بە فیتی ئینگلیز خۆیان بۆ كۆدەتایەك،  (بەسەر سوڵتان عبدالحەمیددا) ساز دەكرد! شيخ عبدالسلامی رەحمەتی كە نەقشبەندی بوو هەڵسوڕينەری كاریگەریی ئەو كۆنگرەیە بوو كە لە 1907 دا لە دهۆك لە لایەن شيخ و موفتی و پیاوچاكانی سەرانی ئەو سەردەمەی كوردەوە گیرا كە 7 بڕیاری ئیسلامی زۆر گرنگی ليوە دەرچوو.. كە بریتی بوون لە :

1ـ زمانی كوردی ببيتە زمانی رەسمی هەموو ئیدارەكانی دهۆك، زاخۆو ئاميدی و ئاكري وسنجار.

2ـ خويندن لە ئیمارەتی بادینان بە كوردی دەبيت.

3ـ هەموو فەرمانبەرانی دائیرەكانی بادینان دەبي كوردبن یان لەوانە بن كە كوردی دەزانن.

4ـ ئەو باجەی لە جيی سەربازی كردن دەدريت، بەردەوام دەدريتەوە بەڵام مەرجە بخريتەوە خزمەت ناوچەكەو بۆ چاكردنی ريگاو بان و پردو كردنەوەی قوتابخانە تەرخان بكريتەوە.

5ـ یاسا لە ناوچەی بادیناندا بە پيی شەریعەتی ئیسلام دەبيت.

6ـ باج كە لە خەڵكی ناوچەكە دەدريت دەخريتەوە بەر حوكمی شەرع، هەرچی جۆرە باجيك پيچەوانەی شەرع بيت ئیلغادەكريتەوە.

7ـ داوەریی و فەتوا لە بادیناندا بە پيی مەزهەبی ئیمامی شافیعی دەبيت.

  ئا ئەمە كاریگەریی ئەو شيخ عبدالسلامە مەزنەی كوردە كە دواتر لە موسڵ بە بڕیاری زۆڵە كورديكی بە تورك بوو (سولەیمان نەزیف كە والی ویلایەتی موسڵ بوو) لە 1914 دا ئیعدام كرا..

ساڵی 1919 كە تازە جەنگی جیهانی یەكەم تەواو بووبوو دەسەڵاتی ئینگلیز بە تەواوی عيراقی كۆنترۆڵ كردو لە سليمانیدا ميجەرسۆن بوو بە دەسەڵاتدار! مەكرو فيڵی ئینگلیز نەیتوانی قەناعەت بە شيخ مەحموودی حەفید بكەن كە ئینگلیز دۆستی كوردە، بۆیە هەر زوو شيخ و شوينكەوتووانی تەریقەتی قادریی لە ئینگلیز راپەڕین و جیهادیان راگەیاند. جیهادی شيخ لە سنوری هەڵەبجەوە تا كەركوك، لە پشدەرەوە تا خانەقین دژی بەریتانیای كافرو حكومەتی ئاڵقە لە گويی مەلیك فەیسەڵ و هاوبیرانی عەرەبی بەرپا بووبوو..

   شيخی مەزن كە لە ساڵی 1914 خۆی و هيزيكی دوو هەزار سەربازی خۆی بۆ رووبەڕوو بوونەوەی سوپای ئیستیعماری بەریتانیایی چووبووە شوعيبەی بەسرەو لەويوە جیهادی دژی ئینگلیز راگەیاندبوو، ئەوە نەبوو دیدە ئیسلامیەكەی بگۆڕيتەوە بە فاكوفیكی ئیسیتعماری كافر..

   شيخی حەفید پەیوەندی نهينی بە شيخ ئەحمەدی بارزانەوە هەبوو، بە نامە داوای ليكردبوو كە ئەویش لە بارزانەوە دژی ئینگلیزو حكومەتی فەیسەڵ راپەڕيت، پەویەندیەكان لە ريی قادر بەگی میرانەوە بوو كە سەرۆك عەشرەتی خۆشناوەتی بوو  خاوەن نفووز بوو، یەكيك لەو نامانەی شيخ لە ساڵی 1930 دا بۆ شيخ ئەحمەدی ناردبوو، شيخ ئەحمەدیش نامەی خۆی بە هۆی خالی بەگی حەیدەرانلیەوە دەناردەوە بۆ شيخی حەفید، چونكە حەیدەرانلی جيمتمانەی شيخ ئەحمەد بوو، بەڵام شيخ ئەحمەد نەیدەوویست ئینگلیز بزانن كە پەیوەندی بە شيخی حەفیدەوە هەیە، بە تایبەتی كە ئەویش لەو سيگۆشە گرنگەی دوایی بووە سنوری هاوبەشی نيوان عيراق و ئيران و توركیا جموجووڵی ئازادانەی خۆی بەردەوام بوو، بۆیە ئەم پەیوەندیە بەرهەميكی هاوبەشی لي نەكەوتەوە ..

   جیهاد لە كوردستاندا هەر بەردەوام بوو تا شيخی حەفید لە ساڵی 1931 گیراو نەفی كرا بۆ باشووری عيراق، بەڵام دوای 10 ساڵ لە سەردەمی حوكمی رەشید عالی گەیلانیدا بە نهينی خۆی گەیاندەوە سليمانی! بەڵام نەیتوانی شۆڕش هەڵگیرسينيتەوە، چونكە حكومەتی بەغداو عەلەمانیەتی كوردیی بۆ پاراستنی بەرژەوەندی ئینگلیز پيگەينرابوون و هەموو دەسەڵاتيكیان كەوتبووە بەردەست، بۆیە شيخ هەر بە نەفی و دەسبەسەریی مایەوە تا ساڵی 1956 كە لە تەمەنی 76 ساڵیدا نەخۆش كەوت برایە نەخۆشخانەكانی بەغداو لەوي كۆچی دوایی كرد، گەیشتنی هەواڵی كۆچی دوایی شيخ راپەڕینيكی سەختی دروست كردەوە چونكە وا بڵاوبۆوە كە شيخ بە فیتی ئینگلیزو دەستودایەرەكەی شەهیدكراوە.. كە تەرمەكەی هينرایەوە بۆ سليمانی شار خرۆشا، لە ناشتنی تەرمەكەیدا كە بووە راپەڕینيكی تر 36 كەس بە دەستی سوپای حكومەت شەهید بوون و فیشەك بەر تەرمەكەی ئەویش كەوت..

   لە ساڵی 1925 یشدا كە مستەفا كەمال ئیلغای خیلافەتی ئیسلامی كردەوە شيخ سەعیدی پیران كە هەم شيخی تەریقەتی نەقشبەندی بوو، هەم زانایەكی شەرعناسی بەناوبانگ بوو، خۆی و زانایانی تر لە باكوری كوردستان راپەڕین و جیهادیان بۆ گيڕانەوەی خیلافەت راگەیاند، بەڵام بەداخەوە ئەوانیش سەرنەكەوتن و دواتر خۆی و 11 زانای شەرعناسی دیكەو دەیان كەسایەتی تری ئیسلام كە بە دیلی گیرابوون، ئیعدام كران.. بۆ سوكایەتی زیاتر بە ئیسلام 114 سيدارەیان بۆ دانابوون، بە قەدەر ژمارەی سوورەتەكانی قورئان.. شۆڕشەكە دوای ئیعدامی شيخی مەزن و یاوەرانیشی تا ساڵی 1928 هەر بەردەوام بوو بەڵام دواتر توایەوەو حكومەتی مستەفا كەمال نەیهيشت ئاسەواری بمينيت، چونكە شيخ سەعیدی پیران كە بە شيخ سەعیدی پالویی بەناوبانگە كاریگەریی لەسەر موسوڵمانانی تورك تا ئيستاش هەیە ..

[1]  دةقةكةي وا لة كتصبي تحفة الزائر في تاريخ الجزائر والامير عبدالقادر دا كة دوو بةرطةو لة دارالنشري ممدوح حةقي لوبنان لة 1964 ضاث بووة  1/159.

[1] P.M.Holt,The Mahdist Stats in the Sudan,1881-1898. A Study df its Origins and Overthrow (1970 ) p.18 ff::

[1] عبدالله علي ابراهيم: الصراع بين المهدي و العلماء/الخرطوم ل 1/11..

[1] E.E.Evans-Prichard,The Sanusi of Cyranaica (1949 ) , P 99ff.

[1] رضوان السيد:  سياسات الاسلام المعاصر/ل 94 ئةويش لة طؤظاري ئةلَماني  (Der Islam 3 (1912 ) ,PP.141-150 ) وةرطرتووة.

[1]  طةلي ليبيا لة دواي 42 سالَ حوكمي ديكتاتؤرصتي قةززافي لة 17/2/2011 ةوة شؤرِشصكي ضةكدارانةيان لة دذي خؤي و خانةوادة فاسيدةكةي بةرثا كرد تا خوا كردي لة 20/8/2011 دا بة سةركةوتوويي ضوونة تةرابلوسي ثايتةختةوةو دواتر لة 21/10/2011 دا معمةممةر قةززافي و موعتةسةمي كورِي و ئةبوبةكر يونسي وةزيري بةرطرييةكةشيان لة شاري سرت بةردةست كةوت و كوشتيانن.

[1] عوسمان عةلي: دراسات في الحركة الكوردية المعاصرة ل 236.

[1] لة عوسمان عةلي: دراسات في الحركة الكوردية المعاصرة ل 584 وةرطيراوة كة ئةويش لة دؤكؤمصنتةكاني بةريتانياي هصناوة لة

(Air 23/311 145295 Intelligence Report No.3. March 17,1931  ).

نجم الدين احمد : رمان و رامان ، ج 1 ، 2011 ، ل 45