کورد لە نێوان سەردەمی فەرمانرەوا جیاوازەکانی روسیا

دانەر ئەبوبەکر

کورد لە نێوان سەردەمی فەرمانرەوا جیاوازەکانی روسیا و جیۆسیاسەتی ئەمرۆی روسیا بۆ کوردستان

مێژووی پەیوەندییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی کورد لەگەڵ روسیا و گەلی رووس دەگەرێنەوە بۆ سەردەمی جەنگەکان نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی روسیا و عوسمانیەکان. لە هەموو ماوەی سەردەمی فەرمانرەوای ئەم دوو ئیمپراتۆریەتەدا دەیان جار شەڕی گەورە کەوتۆتە نێوانیان، لە ماوەی هەموو ئەو جەنگانەشدا نەتەوەی کورد جێگای بایەخ و گرینگی هەردوو لایەن بووە، بەتایبەتی بۆ ئیمپراتۆریەتی رووسەکان، هەموو کات وەک لایەنێکی کەم و کوری ژێردەسەڵاتی عوسمانیەکان تەماشای گەلی کوردیان کردووە، و هەوڵی بەکارهێنانی گەلی کوردیانداوە لە ماوەی جەنگ و ئاڵۆزیەکانی نێوانیان.

ئاشکرایە مێژووێکی زۆر دوورو درێژی هەیە لە نێوان کورد و روسیادا، ئەم نووسینە دەرفەتی ئەوامان پێنادا بچینە ناو ئەو وردەکاریانەوە. بەڵام دەمانەێ ئاماژەیەکی بچوک بە مێژووی گەلی کوردو رووسیا بکەین، لەسەردەمی شیخ سەعیدی پیران و بنەماڵەی بەدرخانیەکاندا، کە تا رادەیەک پەیوەندی هەبوو لە نێوان گەلی کوردو روسیادا، بەڵام ئاستی پەیوەندییەکان هەموو کات دەوەستانە سەر بارودۆخەکە، هەر کاتێک پەیوەندی نێوان ئەم دوو ئیمپراتۆرە باش بووبێت، تەواوی ماف و کاروبارەکان دەربارەی کوردان لە بیرکراون، بە پێچەوانەشەوە هەر کاتێک گرژی و ئاڵۆزی کەوتۆتە نێوان پەیوەندیەکانیان هەوڵی بەکارهێنانی گەلی کورد دراوە بۆ ئەم مەبەستە.

لە ساڵی ١٩١٦ و سەردەمی شۆرشەکانی شێخ سەعیدی پیران کاتێک ئیمپراتۆریەتی رووسیا( تەبلیسی) داگیرکرد شیخ سەعیدی پیران دەستگیر دەکرێ، هەرچەندە شێخ داوا دەکات لە ریزەکانی سوپای ئیمپراتۆریەتی روسیادا خزمەت بکات، بەڵام گوێی لێناگیرێت، رەوانەی یەکەیەکی سەربازی رووسی دەکرێت تاوەکو ساڵی ١٩٢٣.

پاش شۆرشی ئۆکتۆبەر و هاتنەسەر دەسەڵاتی بەلشەویەکان لە ساڵی ١٩١٧ تارادەیەکی زۆر گۆرانکاری بەسەر سیاسیەتی سۆڤیەتدا داهات. کاتێك شۆڕشی‌ ئۆكتۆبەر سەركەوت، یەكێك لە كارە هەرە گرنگەکانی کە لە بەرژەوەندی کورد کردیان، شەرمەزارکردنی‌ پەیماننامەی‌ سایکس بیکۆی ١٩١٦ بوو. ئەمە بووە هۆکاری دڵخۆشییەكی‌ زۆر بۆ کورد و گەلانی‌ ناوچەكە. كە روسیا و لینین‌ و بەلشەویەكان پشتیوانیی‌ گەلان دژ بە‌ ئیمپریالیزم‌ و داگیركەران دەکەن. هەر بۆیە لەهەموو بەشەکانی كوردستاندا هیوای ئاسۆیەکی گەش دروست بوو، بەڵام زۆری‌ نەخایاند ئەم هیوایە لەناوچوو، بەجۆرێک زۆر بەڵگەو دیکۆمینت هەن کە باس لە رۆڵی کاریگەری سۆڤیەت دەکەن لە دژی گەلی کورد لە پەیمانی سیڤەردا، لەم پەیمانەدا کۆمەڵیک بەڵێن بە کورد درابوون بۆ ئۆتۆنۆمی و دواتریش مافی چارەی خۆنووسین و دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان.

ئەگەر بە شێوەیەکی گشتی باس لە سیاسەتی روسیا بکەین لە ماوەی رابردوودا لەگەڵ گەلانی ناوچەکە و گەلی کورد، دەکرێت روسیا بۆ سێ سەردەمی جیاواز دابەش بکەین، بەجۆرێک:

١) سەردەمی کۆن، کە لەسەردەمی سیاسیەتی میرنیشنوو ئیمپراتۆریەتی رووسیا دەستپیدەکات.

٢)- سەردەمی ناوەراست کە لە دوای ناوچوونی ئیمپراتۆریەت و سەرهەڵدانی شۆرشی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩١٧، دەست پێدەکات.

٣-) سەردەمی نوێ کە لە ساڵی ١٩٩١ دەستپێدەکات بە روخانی یەکێتی سۆڤیەت، ئەمەش دەتوانین بکەین بە دوو قۆناغی جیاواز :

ێ/- لە ساڵی ١٩٩١ بۆ ٢٠٠٠ واتا سەردەمی بۆریس یەلسن.

ب/- لە ساڵی ٢٠٠١ تاوەکو ئێستا کە لە دوای دەست لەکارکێشانەوەی بۆریس یەڵسن دەستپیدەکات، بە هاتنە سەرکاری ڤلادیمیر پوتین دەناسرێت.

دەتوانین بڵێین لە هەموو ئەو ماوە زۆر و سەرکردە جیاوازانەی رووسیادا گۆرانکاریکی گەورە بەسەر سیاسەتی دەرەوەی رووسیادا نەهاتووە وەک چاوەروان دەکرا، بگرە هەمان سیاسەتەکانی پێشوویان جێبەجێ دەکرد بە شێوەیەکی گشتی، تەنیا لەسەردەمی نوێدا هەست بە کۆمەڵێک گۆڕانکاری دەکرێت سەبارەت بە کێشەی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەراست کە دواتر ئاماژەیان پێدەکەین.

پاش سەرکەوتنی شۆرشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ بە سەرکردایەتی بەلشەویەکان سیاسەتی دەرەوەی رووسیا گۆڕانکارێکی تێکەوت سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوەراست، ئەویش تەواوی سەرنجی خۆیان خستە سەر تورکیاو دژ بە نەیارەکانیان. تورکیاش پاش دامەزراندی کۆماری تورکیا کەمالی بە سەرۆکایەتی ئەتاتۆرک راستەوخۆ دوای کردنەوەی یەکەم کۆبوونەوەی گەورەی تورکیا نامەیەکی ئاراستەی کۆماری یەکێتی رووسیای فیدراڵی ئیشتراکی کرد( کە لەدوای شۆرشی ئۆکتۆبەر تا سەردەمی لینین روسیا ئەم ناوەی هەبوو) لە نامەکەدا نووسیبووی ئێمە وەک کۆماری تورکیا بەرپرسیاریەتی تەواو هەڵدەگرین بۆ یەکگرتن و پێکەوە کارکردنی سەربازی لەگەڵ روسیای فیدراڵی ئیشتراکی دژ بە ئیمپراتۆریەتەکان).

هەر لە هەمان سەردەمدا کاتێک شێخ محمود بە هەمان شێوە نامەی بۆ لینین نارد، داوای لێکرد ببنە هاوپەیمانی ستراتیژیی لەگەڵ روسیای ئیشتراکی، بەڵام لینین لە وەڵامی نامەکەی شێخ محمودا بێدەنگی هەڵبژارد.

پاش دامەزراندی کۆماری تورکیا کەمالی كورد تارادەیەک ئومێدی‌ وابوو لەو گۆڕانكاریانەدا بەرژەوەندیەکانی لەبەر چاو بگیرێن،و مافە نەتەوەییەكانی‌ بەدیبێنێت. هیواو ئاواتێکی باشیشی بە شۆڕشی‌ ئۆكتۆبەر ١٩١٧ لینین هەبوو. لە كۆنگرەی‌ گەلانی‌ رۆژهەڵات لە ساڵی 1922 لە باكۆی پایتەختی ئازەرباینجان، كە لینین و بەلشەویکیەکان پەسەندیان كرد، کۆمەڵیک لە نوێنەرانی‌ كورد ئامادەی‌ كۆنگرەكە بوون. بڕیاری‌ پشتیوانیی‌ گەلانیش درابوو. بەڵام دواتر لەژێر فشاری‌ رووداوەكان‌و دەستێوەردانی‌ كۆلۆنیالیستەكان لە روسیا، لینین‌و بەلشەویكەكان لە پشتیوانیی‌ گەلانی‌ رۆژهەڵاتی‌ ناوەڕاست( بە كورد، ئەرمەن، چەركەس‌و هتر…) پاشەكشەیان كرد، بەڵكو پەیوەندییەكی‌ پتەویشیان لەگەڵ توركیای‌ كەمالی‌ بەست‌و لەرووی‌ نەوت‌ و داهات ‌و پەیوەندی سیاسیەوە، پشتیوانییان لێكردن.

راستە کات و زەمان دەگۆرێت و بەرژەوەندیەکان گۆرانکاریان بەسەردادێت، بەڵام لە هەموو ئەو ماوانەشدا هەموو کات گەلی کوردی بووەتە قوربانیی بەرژەوەندییە باڵاکان. بەتایبەتی دوای کۆتای هاتنی شەری جیهانی دووەم، یەکێتی سۆڤیەت دووبارە دەستی کردەوە بە پێداچوونەوە بە سیاسیەتی دەرەوەی روسیا بە رووی گەلان و ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، بە ئامانجی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵا ئابووریەکانی روسیا، وەک هەموو لایەکمان دەزانین ئەم ووڵاتانە خاوەنی سەرچاوەیەکی زۆری یەدەگی نەوتن، هەروەها بازارێکی باشی ساخکردنەوەی کەلوپەلی سەربازین. دەشتواین نموونەی کۆماری کوردستان لە (مەهاباد) بهێنینەوە، ئاشکرایە کە ئەم کۆمارە لەسەر داخوازی و پاڵپشتی راستەوخۆی یەکێتی سۆڤیەت دامەزرا، بەڵام پاش ماوەیەکی کەم بە هۆکاری بەرژەوەندی باشترو گەورەتری نێوان شای ئێران و یەکێتی سۆڤیەت، پشت لە کۆماری کوردان لە مەهاباد کراو، لە ئەنجامیشدا بەشێک لە سەرکردەکانی کۆمارەکە لە سێدارەدران و بەشێکی تریشیان ئاوارەو دەربەدەری سۆڤیەت بوون.

زۆر جار بارودۆخەکە پێچەوانە دەبێتەوە، ئاوارەیی و دەربەدەری بەشێک لە سەرکردەو جەنگاوەرانی کۆماری کورستان لە مەهاباد بووە هۆکاری دروستکردن و بنیاتنانی کۆمەڵێک پەیوەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە نێوان گەلی کوردو گەلانی سۆڤیەتدا، ئەمرۆ زۆربەی نوسەرو سیاسەت مەدارانی هەردوو لایەنی رووسی و کوردی بۆ بنیاتنانی پەیوەندیکی باشتر لە نێوان هەردوولادا شانازی بە ژیان و مانەوەی مەلا مستەفای بارزانی دەکەن لە ناوک خاکی یەکێتی سۆڤیەتدا لە ساڵی ١٩٤٧ بۆ ١٩٥٩. وەک ئاماژەیەک بۆ هەبوونی پەیوەندێکی دوورو درێژی مێژوویی نێوان گەلی کورد و روسیا لە قەڵەمی دەدەن.

پاش رووخانی یەکێتی سۆڤیەت و سەردەمی دەسەڵاتی بۆریس یەڵسن بەسەر رووسیادا کۆمەڵیک کێشەی گەورەی ئابووری وسیاسیی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت تەندروستیش روبەرووی رووسیا بوونەوە، ئەمەش وای لە سیاسەتی دەرەوەی رووسیا کرد بۆ ماوەیەک سیاسەت و دیپلۆماسیەتی خۆی سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوەراست و هەموو ئەو نەتەوەو گەلانەشی تێیدا دەژین بە کوردیشەوە لە بیر بکات.

لە دوای ساڵی ٢٠٠١ هاتنە سەردەسەڵاتی ڤلادیمیر پوتین گۆرانکاریەکی گەورە هەموو خاکی رووسیای گرتەوە و ئەو سیاسەت و گرنگیەی سۆڤیەت و ئیمپراتۆری رووسیا بە رۆژهەڵاتی ناوەراستی دەدا دوو ئەوەندە زیاتر بوو. کاریگەریەکان بە دیار کەوتن کاتێک ڤلادیمیر پوتین لە ساڵی ٢٠٠٣ گەشتێکی بۆ ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەست پێکرد، توانی گۆرانکاری گەورە بخاتە نێو دیپلۆماسیەتی گشتی رووسیا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، بەتایبەت لەگەڵ ئیسرائیل و میسرو سوریا و یەمەن و ئیران و تەنانەت لەگەڵ سعودیاش وە زۆر دەوڵەتی تر.

لەسەردەمی شەری عێراقی ساڵی ٢٠٠٣ ی نێوان هاوپەیمانان و رژێمی سەدامدا، رووسیا زیاتر وەک چاودێرک مامەڵەی لەگەڵ بارودۆخەکە دەکرد بەهۆی بارودۆخە ناوخۆیە ناسکەکەیەوە، هەرچەندە روسیا بە ئاشکرا دژایەتی لەکارلادانی سەدام و شەری دژی حکومەتی بەعس کرد، بەهۆی ئەوەی رژیمی سەدام کریارێکی چەوری چەکی روسیا بوو لە هەمان کاتیشدا کۆمەڵێک قەرزی لای عێراق بوو، ترسی لە فەوتانی قەرزەکانی هەبوو.

بەڵێ رژیمی سەدام روخاو سیستەمێکی سیاسی نوێ لە عێراقدا هاتەکایەوە بە بەشدارێکی چالاکی کورد و کوردستان، بۆ یەکەم جار لەدەستووری عێراقدا بە فەڕمی دان بە کوردستاندا نرا وەک هەرێمیکی فیدراڵی بە کۆمەڵێک دەسەڵاتی فراوان و جیاواز لە هەموو یەکە فیدراڵیەکانی جیهان. هەر بۆیەشە زۆر جار هەرێمی کوردستان وەک یەکەێک و سیستەمێکی ئیداری و فیدراڵێکی شاز باس دەکرێت لە ناوەندە سیاسی و لێکوڵینەوە نیودەوڵەتیەکاندا. دوای لە ناوچوونی رژێمی سەدام، روسیا زۆر بە گەرم و گوڕی هاتەوە ناو عێراق، بووە خاوەن چەندین بەرژەوەندی ئابووری گرینگ لە ناوچەکەدا، بە بە تایبەتی لە بواری نەوت و گازی سروشتی.

رووسیا وەک دووەم ووڵات کونسوڵگەری لە هەرێمی کوردستان کردەوە، بەڵام بە شێوەیەکی دیپلۆماسیانەو نا روون. بۆ دەڵێن نا روون؟! چونکە کونسوڵگەری رووسیا بە ناوی کونسوڵگەری رووسیای فیدراڵە لە هەولێر. هەروەها هەرێمی کوردستان لە زۆرێک لە سەرچاوە رووسی و دیپلۆماسیەکان بە هەرێمی کوردەکان ناودەبرێت نەک وەک ئەوەی لە دەستووری عیراقدا هاتووە هەرێمی کوردستانی عێراق. کوردستان تەنیا هەرێمی کوردەکان نییە، بەڵکو کوردستان هەرێمی تەواوی نەتەوە و ئیتنۆسەکانی ترە کە دەیان ساڵ لەگەڵ گەلی کوردا لەم خاکەدا وەک برا ژیاون و پارێزگاریان لێکردووە.

سەردانی یەڤگینی بریماکۆڤ بۆ کوردستان لە ساڵی ٢٠٠٨ بە سەرەتای پەیوەندییە دیپلۆماسیەکانی رووس و کورد هەژماردەکرێت لە سەردەمی نوێ دا، ئەمەش لە زۆربەی سەرچاوە رووسی و کوردیەکاندا ئاماژەی پێکراوە، بریماکۆڤ لەم سەردانەیدا زۆر ئامانجی گرینگی پیێکا،و زۆر پەیوەندی سیاسی و ئابووری کۆمەڵایەتی لە نێوان کوردو رووسی بوژاندەوە. بریماکۆڤ کاتێک باسی کەرکوکی کرد زۆر بە راشکاوانە ووتی کەرکوکی شارێکی کورییە و هانی سەرکردایەتی سیاسی کوردستانی دا کەرکوک بگەرێننەوە سەر هەرێمی کوردستان. لێرەدا دەمانەوێ ئاماژە بە هەڵوێستێکی تر ئەرێنی روسیا بکەین لەگەڵ کورد، کاتێک سوپای تورکیا هەرەشەی هاتنە ناوەی هێزی سەربازی کرد بۆ ناو کوردستان لە ساڵی ٢٠٠٨، مسعود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان نامەیەکی ئاراستەی ڤلادمێر پوتین سەرۆکی روسیا فیدراڵ کرد، داوای لێکرد وەک یەکێک لە زلهێزەکانی دونیا هەڵوێستی هەبێ، هەر دوای چەند رۆژێک لە ژێر کاریگەری ئەم نامەیە، ئەنجومەنی دوومەی کۆبونەوەی فیدراڵی روسیا (پەرلەمان) بە بەیاننامەیەک ئەم کارەیان بە پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتیەکان لەقەڵەم دا، و داوایان لە تورکیا کرد پابەندی یاسا نیودەوڵەتیەکان بێت.

هەر لەم کاتانەوە بەرژەوەندی و پەیوەندییە ئابووریەکانی رووسیاو کوردستان زۆر زیاتر بەرەو پێشەوە چوون. سیاسەتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەکارهێنانی ژێرخانی ئابووری کوردستان وەک کارتێکی بەهێز بۆ راکێشانی کۆمپانیا گەورەو زەبەلاحەکانی جیهان رووسیاشی گرتەوە . سەردانە فەرمییەکانی سەرۆکی هەریمی کوردستان مسعود بارزانی بۆ رووسیا لە ساڵی ٢٠١٣ لە سەر بانگهێشتی دەوڵەتی رووسیا، کۆمەڵێک رەهەند و بایەخی گرنگی تایبەتی هەبوو بۆ هەردوولا، کۆبوونەوە باڵاکان لەگەڵ سەرۆکی روسیای فیدراڵ ڤلادیمیر پوتین و وەزیری دەرەوە و کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆکی کۆمپانیای گازپرۆم نیفت و کۆبونەوە گرنگەکانی لە پەیمانگای رۆژهەڵاتناسی، ئاماژەی بایەخدان و گرنگی دەوڵەتی رووسیابوو بە پێگەی هەرێمی کوردستان لە ناو هاوکێشەکانی عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رۆڵی سەرۆکایەتی مسعود بارزانی لە رابەرایەتیکردنی گەیاندنی هەرێمی کوردستان بەم قۆناغ و پێگەیەی ئێستای و ئاڕاستەکردنی بۆ ئایندەیەکی گەشتر. لای زۆربەمان روون و ئاشکرایە ئەمرۆ رووسیا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، وێڕای ئەوەی کە ئەندامی

هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییە، بەڵام لە کۆمەڵێ بابەت و فایلی نێودەوڵەتیدا، ژمارەیەکی زۆر گرنگ و قورسی هاوکێشەکانە. لەوانەش، پرسی سوریا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کێشەی نیمچە دوورگەی کریما و رەهەند و لێکەوتە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکانی تر. ئەم سەردانەی سەرۆکی هەریمی کوردستان کۆمەڵێک بابەتی گرنگی بەدوای خۆیدا هێنا بۆ گەلی کورد. لەوانە دوای تەواو بوونی گەشتەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ روسیا بۆ یەکەم جار وەزارەتی دەرەوەی روسیا لەسەر داوای بارزانی پێشوازی کرد لە شاندیکی باڵای کوردانی رۆژئاوا بە هەموو سەرکردە جیاوازەکانیەوە. هەروەها ئەنجام دانی گرێبەستێک لە نێوان روسیاو حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیای گازپرۆم نیفت، بە مەبەستی گەران بەدوای نەوت لە بلۆکەکانی هەڵبجەو شاکەلی و گەرمیان.

دواتر کرانەوەی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی فەرمی لە رووسیا. هەروەها بانگهێشت کردنی سەرۆکی حکومەتی هەریمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی لەم دوایانەدا بۆکۆڕبەندی ئابووری نێودەوڵەتی سانپترسبورگ و پێشوازیکردن و رێکخستنی پرۆتۆکۆڵی سەرۆکانە بۆی. دواتر چەندین چالاکی کلتوریی وەکو دانانی پەرتووکی مێژووی کوردی بە چەند زمانێک بە ناوی پاڵەوانی داستانەکان، هەروەها رەخساندنی دەرفەتی خوێندن بۆ قوتابیانی کورد لە روسیا کە ساڵانە ٤٠ کورسی خوێندن تەرخانکراوە بۆ کوردستان بەجیا لە کورسی زەمالاتی عێراقی، هەروەها بەستنی چەندین کۆنتراکت لەگەڵ قوتابیانی کورد کە لە روسیادا بخوێنن بۆ بەدەستهێنانی بروانامەی بەرزتر لە داهاتووشدا کاریان لەگەڵدا بکەن. هەموو ئەمانە ئاماژەیەکن بۆ ئەوەی ستراتیژیەتی روسیا لە ناوچەکەدا دریژخایەنن، ئارەزوویان وایە پەیوەندیەکان بچنە قۆناغی پێشکەووتوو تر.

ئەمرۆ رووسیا لە کێبەرکیێیەکی گەورەدایە لەگەل ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا لەسەر گێرانی رۆڵی یەکلاکەرەوە لە پاراستنی هەژموونی خۆیان و بەرژەوەندیە باڵاکانیان لەسەر ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و سۆڤیەتی کۆن و هەتا ئەوروپای رۆژهەڵاتدا. ئاشکرایە کۆمەڵیک کێشەو گرفتی گەورە ئەمرۆ بەرۆکی جیهانیان گرتووە، بەڵام بە هۆکاری رازینەبوونی رووسیا بە چۆنیەتی چارەسەرکردنی ئەم کێشانە، نەتوانراوە بریاری یەکلاکەرەوە بدرێت. لەوانە کێشەی سوریا، زۆربەی ووڵاتانی جیهان داوای رۆیشتنی بەشار ئەسەد دەکەن لەدەسەڵات، ئەوە تەنیا روسیا بوو پاڵپشتی لێکرد، ئەنجامەکەیشمان بینی. ئەمرۆ سوپای سوریا بە هاوکاری روسیا دوای لەدەست دانی نزیکەی ٪٦٥ خاکەکەی، توانیوێتی سەرکەوتنی باش بەدەست بێنێت لە ٪٣٠ ناوچەکانی ژیر دەستی چەکدارە توندئاژۆکان و ئۆپۆزسیۆن ئازاد بکاتەوە. هەموو ئەمانەش ئەوەمان بۆ دەسەلمێنن کە ئەمرۆ هیچ کێشەیەکی جیهان بە بێ رووسیا ناتواندرێت چارەسەر بکرێت، رووسیا رۆڵیکی یەکجار کاریگەر دەبینێت لە یەک لایکردنەوەی کێشەکاندا.

فەیلەسوف و زانای روسی خاوەن تیێۆریەی ئۆراسیا ئەلیکساندەر دورگین لە نوسینێکی خۆیدا ئاماژە بابەتێکی تارادەیەک سرنج راکێش دەکات سەبارەت بە پەیوەندی و داهاتووی کوردستان. دەنووسێت کوردەکان ئەمرۆ بوونە جێگای سرنجێکی زۆری یاریە جیۆسیاسیەکان لە جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە تایبەتی . هەر بۆیە لەبەردەم دوو هەڵبژاردەی جیۆسیاسی گرینگدان بۆ داهاتووی خۆیان، ئەوانیش لە دوو خاڵدا جێگری دەکات:

یەکەمین : سەبارەت بە دروستکردنی دەوڵەتێکی نەتەوەی کوردی، لەوەدا بە دڵنیایەوە دەتوانن پشت بەهاوکاری و پشتگیریەکانی ئەمریکا ببەستن، کە لەم بارودۆخەی ئەمرۆدا دەبیندرێت، جا با ئەو دەوڵەتە هیچ کاتێک ئامانجەکانی نەپێکێت لە زۆرترین بەرژەوەندی ستراتیژیدا،و وە ئاراستەیان بکەن دژ بە ئەسەد، هەروەها بۆ کۆنترۆڵکردنی ئۆردوگان،و دروستکردنی کێشە بۆ ئێران بێت، دواتریش بۆ کۆنترۆڵکردنی بارودۆخی ناوخۆی عێراق بێت. دەشنووسێ هەر لەبەر ئەو هۆکارەیە ئێستا دەتوانین بڵێن بەشێک لە لایەنگرانی دروستکردنی دەوڵەتی نەتەوەی کوردی ئەوە رەتدەکەنەوە کە ببن بە ئامێری حەزو ئارەزووەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.

دوورگین دەنوسێت، لەراستی دا، پرۆژەی دروستکردنی دەوڵەتێکی نەتەوەی کوردی لە بنچینەدا دەوڵەتێکی ئێزیدیە، وەک ئەو دەڵیت چونکە تەنیا ئێزیدیەکان مۆرک و نوێنەرایەتی کوردی رەسەن دەکەن ئەمرۆ. هەرچەندە لەکاتی ئێستادا ئێزیدیەکان ئاینێکی کەمینەن و خاوەنی ئاینێکی نامۆن لە ناو جیهانی ئیسلامی دا. بەڵام خاوەنی میێژوو و ئایدلۆژیا و تەنانەت پەیوەندێکی روحی و نەفسیشن لەگەڵ ئیسرائیل، وە ئامێرێکی تری سیاسی ئەمریکایەکانن لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا.

هەبوونی پەیوەندێکی راستەوخۆ لەگەڵ دەزگا ئەمنیەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و بەرپرسانی دەزگا ئەمنیەکانی ئیسرائیل، لایەنگرانی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان دەکات بە رێبەری ستراتیژی گەورەی جیۆسیاسی ئەتڵاسی، کوردستان لەو هەڵومەرجانەدا دەبێتە بەشێک لە پرۆژەی ئەتڵاسی.

دووەم : ئاراستەی دووەم، ئەوە پەسندکردنی ناسنامەی کوردییە بەبێ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەی، بەڵام بە دەستەبەرکردنی مافی حکومی زاتی. ئا ئەوە بە بڕوای من زۆر زیاتر ئاشتیانەترە و موڵتی-پڵانی ترە بۆ هاوڵاتیانی کورد. لێرەدا جیاوازیکی گەورە و دژ بەیەک هەیە لە رادیکاڵایەکانەوە تاوەکو میانرەوەکان. زۆری بیرورای جیاوازی سیاسی و ئایدلۆژی و بزوتنەوەی ئاینی و رێکخراوەی سەلەفیەکان، کە بریتین لە بەشێکی فراوانی کوردەکان، کە دەتوانین ناویان لیبنێین میانرەوەکان، ئەوان ئامێری دەستی دەزگا ئەمنیەکانی ئەمریکا نین.

ئەو کوردانە دەتوان شوێنی خۆیان ببینەوە لەناو پرۆژەی دووبارە بنیاتنانەوەی تەرازووی هێزی ئۆراسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا. ئەوان دەتوانن وەفادار بن، بۆ نموونە بۆ لای هاوکۆلکەی تورکە کەمالیەکان، کە دێتە دروستکردن لە داهاتوودا، ئەگەر تورکیا پشت لە ناتۆ بکات، نزیک دەبێتەوە لە رووسیا. کەواتە لە چوارچێوەی مۆدیلی ئۆراسیادا، هەموو نەتەوەکان، بەبێ جیاوازی ئەوەی کە دەوڵەتیان هەیە یان نا، بەدیاردەکەون لە ناو چوارچێوەیەکی تایبەتی پارێزراودا. چونکە روسیا خۆی ئیمپراتۆریەتە، لە ناو روسیادا زۆر کەمە نەتەوە دەژین. هەروەها ئۆراسیایێکی زلهێزی تربریتی دەبێت لە موڵتی- ئیتنیک، لەبەرئەوە پاراستنی ئەو گروپە ئیتنۆسانە یان ئەو نەتەوانەی کە دەکەونە چوارچێوەی پرۆژەی ئۆراسیا، ئەفزەڵیەت هەر بۆ ئەوان دەبێت لە کۆتایدا.

لێرەدا دەتواندرێت چارەسەری زۆر کێشەی کلتوری و شارستانی و ئاینی و ئیتنۆسیش بکەین، ئەگەر بێنە بەرەی ئۆراسیاوە. بە دڵنیایەوە ئەو فکرەیە پێویستی بە چەند تەنازوولاتێکی دیاریکراو هەیە لەلایەنی سیاسیەتی تورکیاوە، بەڵام بەتەواوەتی کردەو هەنگاوی جدی تر بندرێن.

ئێمە لە ژێر رۆشانی ئەم دوو هەڵبژاردە و فکرەیە تەنیا بیردەکەینەوە وتەماشای داهاتووی پەیوەندیەکانمان دەکەین لەگەڵ روسیا. وە بەرای ئێمە ئەو دوو رێگایە پێویستی بە توێژینەوەیەکی نهێنی سیاسی وورد هەیە و ئەنجامەکانیش بخرێتە بەردەستی کاربەدەستان و سەرکردایەتی سیاسی کورد.

هاوپەیمانی سێ قۆڵی نێوان روسیا و تورکیا و ئێران بۆ ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بە تایبەت بۆ سوریا، کۆمەڵێک خوێندنەوە و شیکاری سیاسی جیاوازهەڵدەگرێت لەم سات و کاتانەدا کە ناوچەکە لەبەردەم چەندین پرۆژەی جیۆسیاسی و پاراستنی بەرژەوەندی ووڵاتانی زلێهێزی جیهان و بەهێزی ناوچەکەش دایە تارادەیەک، تەنانەت کوشتنی باڵوێزی روسیا لە تورکیا رێگای لە بە ئەنجام گەیاندی ئەم هاوپەیمانیەتیە گرینگە نەگۆری.

ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست دابەش بوون بەسەر دووبەرەی جیاوازی مەزهەبی کە سوونی و شیعی یە، بە جۆرێک ئاراستە کراوە کە تورکیا و سعودیا و قەتەر سەرپەرشتی و سەرکردایەتی بەرەی سونە دەکەن لە ناوچەکەدا، کۆماری ئیسلامی ئێرانیش بە هاوکاری عێراق و سوریا سەرکردایەتی بەرەی شیعی دەکات لە ناوچەکە و جیهانیشدا.

لە دوای ساڵانی ٢٠٠٠ روسیا بیری ئەڵتەرناتیڤێکی تر کردووە بۆ بەرزکردنەوەی هەژموونی خۆی لەسەر ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، بۆ گەرانەوەی هەمان کاریگەری سەردەمی سۆڤیەت کە بەسەر ناوچەکەدا هەیبوو، چونکە ماوەیەکی زۆر بوو دوای رووخانی یەکیێتی سۆڤیەتی ئەم ناوچانەی لەبیرکردبوو . دوای هاتنی ڤلادیمیر پووتین بۆ سەر حکوم روسیا بەردەوام لە بەرەی شیعی دابووە وەک یەکێک لە سۆپەر زلهێزەکانی جیهان،و ئەمریکاش بە پێچەوانەوە بە پاڵپشتی کارو هاوپەیمانی سونیەکان زیاتر هەژمارکراوە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا.

زۆرێک لە ئێمە لەگەڵ تێک چوونی بارودۆخی ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەستمان بەم دابەشکاریە مەزهەبیە کردووە، وە هەر یەک لەم لایەنانە پرۆژەی تایبەت بەخۆیان هەیە سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوەراست. لەوانە پرۆژەیەکی ئەمریکییە کە بریتیە لە رۆژهەڵاتی ناوەراستی گەورە، کە یەکەمجار کۆندەلیزا رایس لە ساڵی ٢٠٠٢ ئاماژەی پێکرد لە ئەنقەرە. هەر راستەوخۆ دوای ئەم ووتانە پرسیاری ئه‌وه‌ هاته‌ ئاراوه‌ كه‌ ئه‌مریكاییه‌كان هاوكاری دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی كوردی ده‌كه‌ن. پرۆژەی دووەم پرۆژەیەکی ئیسلامی سونی بوو بۆ ناوچەکە کە لەلایەن سعودیا و تورکیاوە پشتگیری لێدەکرا. پرۆژەی سییەم پرۆژەیەکی شیعی و روسییە بە هاوکاری راستەوخۆی روسیا و ئێران. ئەم پرۆژەیە ئەمرۆ لە فراوان بووندایە هەتا ئەو ساتەی ئێستا، بەجۆرێک ئەکتیڤ بووە لەلایەک نفوسی شیعی لەیەمەن و سوریا و عێراق تا دێت لە بە‌هێزبووندایە، لەلایەکی تریشەوە بە هەڵوەشانەوەی پرۆژەی دووەم کە پرۆژەیەکی ئیسلامی رایدیکاڵی سونییە دەستی پیکردووەو یەکێک لە ووڵاتە هەرە کاریگەرەکانی ئەم پرۆژەیە کە تورکیایە کۆمەڵێک پەیماننامەی مێژووی لەگەڵ لایەنی سێیەمی پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوەراست مۆرکردووە سەبارەت بە سوریا، کە تەواو لەگەڵ بەرژەوەندی و حەزوئارەزووەکانی شیعی یەکدەگرێتەوە، ئەویش پاراستنی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد و رەتکردنەوەی هەموو دەستتێوەردانیکی سەربازی لەناو کاروباری سوریادا، هەروەها یەک پارچەی خاکی سوریا، کە تەنیا بۆ دژایەتی کردنی دامەزراندی یەکەیەکی فیدراڵی کوردییە، کە تاکە بەرژەوەندی تورکیایە.

لە ژێر رۆشنای هاوپەیمانی سێ قۆڵی مۆسکۆ ئەوەی بەرچاو دەکەوێت و دەگوترێت لەلایەک بە پلەی یەکەم نەتەوەی کورد لێی زەرەرمەند دەبێت لە سوریادا، لەلایەکی ترەوە بێ توانای و بێ کاریگەری ووڵاتانی عەرەب بە ئاشکرا بەدیارکەوتن، بەجۆریک رێکەوتن و هاوپەیمانی بەستن سەبارەت بە ووڵاتێکی عەرەبی بەبێ نوێنەری هێچ وڵاتێکی عەرەبی و لیگی عەرەبی ئەنجام بدرێت؟.ئەوەی ئەم هاوپەیمانیەتیە ئاماژەی پێدەکات تەنیا و تەنیا پاراستنی بەرژەوەندی ووڵاتانی تورکیا و ئێرانە دژ بە هەژموونی کورد لە سوریادا و پاراسستنی دەسەڵاتی رژێمی بەشار ئەسەدی هاوپەیمانی ستراتیژی روسیایە لە ناوچەکەدا.

هاوپەیمانی سێ قۆڵی نێوان روسیا و تورکیا و ئێران بۆ ووڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بە تایبەت بۆ سوریا، بەڵێ کۆمەڵێک خوێندنەوە و شیکاری سیاسی جیاوازهەڵدەگرێت لەم سات و کاتانەدا کە ناوچەکە لەبەردەم چەندین پرۆژەی جیۆسیاسی و پاراستنی بەرژەوەندی ووڵاتانی زلێهێزی جیهان و بەهێزی ناوچەکەش دایە تارادەیەک، وەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد تەنانەت کوشتنی باڵوێزی روسیا لە تورکیا رێگای لە بە ئەنجام گەیاندی ئەم هاوپەیمانیەتیە گرینگە نەگۆری. بەڵام بەدڵنیایەوە دەڵێم بەهیچ جۆرێک کارناکەتە سەر هەرێمی کوردستان بەم سیاسەتەی ئەمرۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تەنیا لەتکردنی پرۆژەی سونییە بۆ رۆژهەلاتی ناوەراست. .

هەر دوا بەدوای مۆرکردنی هاوپەیمانیەتی سێ قۆڵی لە مۆسکۆ، ڤلادیمێر پوتین کە سەرۆکی روسیای و بەرپرسی یەکەمی ووڵاتە لە تەواوی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکانی ووڵاتەکەی لە وەڵامی پرسیارێک سەبارەت بە پەیوەندیەکانی کورد و روسیا، هەروەها لە ئەگەری سەربەخۆی کوردستاندا کە ئەمرۆ بەم ئاراستەیدا دەروات، سەرۆکی روسیای فیدراڵ بەشێوەیەکی زۆر ئاشکراو روون چووە ناو ئەم بابەتەوە، بەشێوەیەک جێگای دڵخۆشێکی زۆرە بۆ ئێمەی کورد، هەم سەبارەت بە تیشک خستنە سەر پەیوەندییە تایبەتی و باشەکانیان کە هەموو کات هەیانە لەگەڵ نەتەوەی کورد،و دواتریش دانان بەم قەدەرە مێژووییە و چارەنووسانەی گەلی کوردی قەدر خێر لەخۆنەدی و رووبەروویان بۆتەوە، هەروەها هەڵسەنگاندی رۆڵی ئەکتیڤی بوێرانە و ماردانە کورد لە هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی دژ بە تیرۆرستان لە ناوچەکەدا . .

لە بەشێکی ووتەکانی دا ئاماژەی بە دامەزراندنی کیانێکی نەتەوەی کرد بۆ گەلی کورد لە عێراق بە تایبەتی و بەشەکانی تریش بە گشتی، هەر لە ووتەکانی دا خۆی لەخۆیدا داننانێکی ئاشکربوو بە سەربەخۆی هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا! ئێمەش و تەواوی هاوپەیمانە ستراتیژەکانمان هەر ئەوە دووبارە دەکەیەنەوە کە سەرۆک پوتین ئاماژەی پێکردن،ئەویش هەڵبژاردنی شێوەی سەربەخۆی کوردستان دەبێ بە شێوەیەک بێت لە چوارچێوەی قانوونی نێودەوڵەتیدا بگونجێت و دژی یاسا و ریساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان نەبێ، دواتر وتی دەوەستێتە سەر عێراق و کوردەکان خۆیان، وە دەست ناخاتە ناوکاروباری عێراقەوە بەگشتی. هەروەها ئاماژە کردن بە هەبوونی پەیوەندی بەردەوام، هەم لەگەڵ بەغداو هەمیش لەگەڵ هەولێر کە بەهیچ شێوەیەک دەست ناخەنە ناو کاروباری ناوخۆی عێراقەوە.

جیاکردنەوەی هەولێر لە عێراق و بەغداد لە وتەکانی سەرۆک پوتیندا خۆی لەخۆیدا گۆرانێکی گەورەیە لە سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بە تایبەت کاتیك ئاماژە بە هەبوونی پەیوەندی دەکات، ناوی هەردوو سەنتەری دیپلۆماسی و پایتەختی عێراق و کوردستان دێنێت، و دەشڵێت ئێمە لەگەل هەردوو لایەنی بەغداد و هەولێر پەیوەندیمان هەیەوە و بەردەوامیش دەبین لەسەر ئەم پەیوەندیانە. .

باشترین کار کە بکرێت بۆ بنیاتنانی باشترین پەیوەندی لە نێوان هەرێمی کوردستان روسیا ئەوە بریتین بکرێ.

۱ـ ئاسانکاری وەرگرتنی ڤیزەی روسیا و کوردستان. .

۲ـ کردنەوەی هێڵی راستەوخۆی فرۆکە نیوان روسیا و کوردستان.

۳ـ گەران بەدوای ئەو سەرچاوە زەبەلەحە مێژوویەی لە سەر کورد هەیە لە روسیا و ووڵاتانی سۆڤیەتی کۆن

٤ـ گرینگی دان بە دیاسپۆری کوردی و ئەو ژمارە زۆرەی کوردان لە روسیادا دەژین، وەبەکارهێنانیان لە بواری کلتوری و کۆمەڵایەتی بۆ بنیاتنانی باشترین پەیوەندی لە نێوان هەردوو لادا

٥ـ دروستکردنی پەیوەندێکی توندوتۆڵ لە نێوان کەناڵەکانی راگەیاندنی روسیا و کوردستان بۆ گۆرینەوەی زانیاری هەواڵی، بۆ نمونە لە نێوان ریا نۆڤستی و کەناڵی روداو کوردستان ٢٤..

٦ـ فراوانکرندی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە پشتگیرێکی تەواوی راستەوخۆی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان و دروستکردنی کۆمەڵێک کادری پسپۆر بۆ نوێنەرایەتی کوردستان لە روسیا.

۷ـ گرینگی دان بە کردنەوەی بەشی زمانی روسی لە زانکۆکانی کوردستان، ئاسانکاری کردن بۆ قوتابیانی روس بۆ خوێندنی زمانی کوردی.

ئەمرۆ مافی نەتەوەکانی جیهان بۆ سەربەخۆی لە زۆر بەڵگەو دیکۆمێنتی نەتەوە یەکگرتوەکاندا هاتووە. لەوانە چارتەری(پەیمان) نەتەوە یەکگرتووەکانی ساڵی ۱۹٤٥دا، هەروەها دیکلارەیشنی ساڵی ۱۹٦٠ نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە رزگار بوون و مافی نەتەوە ژێر دەستی ئیمپرالیزمەکان، دواتریش پەیمانە نێودەوڵەتیەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە مافی مرۆڤ لە ساڵی ١٩٦٦.

ئێمە لەو باوەرەداین ئەگەر بە ووردی بچینە ناو هەموو ئەو یاسا و قانوونانەی سەبارەت بە مافی چارەی خۆنوسین کە لە دەقی دیکۆمێنتی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە، هەرێمی کوردستان لەگەڵ زۆربەی یاسا و بەندەکاندا دەگونجێت، هەر بۆیەشە دانان بە مافی چارەی خۆنووسین لەلایەن روسیا و دەوڵەتان تری جیهان دەبێتە ئەمری واقع لە چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەتایبەتی بۆ روسیا، چونکە روسیا لەبەردەم کۆمەڵێک بەرژەوەندی هاوبەش و دیپلۆماسیەتی دایە، لەلایەک لە رێگای ریفراندۆمەوە نیـچە دوورگەی قرمی پەسند کرد وەک بەشێک لە خاکی روسیا، بە بیانوی یاس و قانونە نێودەوڵەتیەکان سەبارەت بە ریفراندۆم و مافی چارەی خۆنوسین بۆ نەتەوەکان، لەلایەکی تریشەوە کۆمەڵێک بەرژوەندی گرینگ لەبەردەم روسیادان لە ناوچەکەدا، زۆرجار لە ناوەندە لێكۆڵینەوە و دیپلۆماسیەکانی روسیادا ئاماژە بەوەکراوە ئەمریکا و ئەوروپا لە پشت دامەزراندی دەوڵەتی کوردیەوەن لە ناوچەکە.

لە کۆتای نوسینەکەماندا دەمانەویێ ئەوە بڵین،روسیای فیدراڵ ئەمرۆ یەکێکە لە دوو جەمسەرە هەرە گرنگەکەی بواری سیاسی و سەربازی و ئابووری لە جیهاندا. بۆ کوردستانیش ئەم گرنگیانە تایبەمەندی خۆیان هەیە،و بگرە دوو ئەوەندەن، لەبەر ئەوەی لە لایەک هەموو ئەو روداوە گرنگە میژوویانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێکردن، لەلایەکی تریشەوە ژمارەیەکی زۆری کوردان لە ناو خاکی روسیادا دەژین، هەردوولا بەیەکەوە گرێدەدەنەوە،و دەکرێت پەیوەندییەکان بەرەوە باشترو باشتر ببردرێن لە داهاتوودا .

قوتابی دکتۆرا – لە زانکۆی هاوڕێیەتی گەلان لە مۆسکۆ

سەرچاوەکان

١- دکتۆر ئەفراسیاو هەورامی.شۆرشی شێخ سەعیدی پیران و سۆڤیەت.سلیمان ٢٠٠٣.

٢- دکتۆر ئەفراسیاوهەورامی.کورد لە ئەرشیفی روسیاو سۆڤیەتدا.هەولێر ٢٠٠٦.

٤- هێمن هەورامی. بایەخی سەردانی سەرۆک بارزانی بۆ رووسیا. گۆڤاری گوڵان ٢٠١٣.

٥- مەلابەختیار. ئـێـسـتاو رابـردووی‌ كوردو روسیا. گۆڤاری لڤین. ٢٠١٥

6- Sotnikov V. A reluctant Russia in the Middle East? Moscow 19 Oct 2015.

7- Stephen J. Blank Russia in the Mideast Diplomasy: How new the new Russia? USA 2007.

8- Наумкин. В.В. Международный диалог культур и национальные государства. “Мировая цивилизация и революционный водоворот на Ближнем Востоке”. Москва. 2011 г.

9- Кунцова О. Курдская неделя в Москве. Москва 2014 г.

10- Азимов А. Ближний Восток. История десяти тысячелетий. Москва 2006 г.

11- Мосаки Н.З. о перспективах России в регионе Курдистан. Институт Ближнего Востока. Москва 2010 г. http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/02-08-10a.htm.