کورد لە مێژووی284 ڕۆژی دەسەڵاتی بەعسییەكاندا لە پەراوێزی كودەتاكەی 8ی شوباتی1963ز عێراقدا

د. كەیوان ئازاد ئەنوەر
لە ڕۆژی (هەینی) بەرواری (8ی شوباتی1963ز) بەرامبەر بە (13ی ڕەمەزانی1382ك) دووەمین كودەتا عێراق و كۆمەڵگای عێراقی لە مێژووی هاوچەرخیدا هەژاند. ئەو ڕووداوە كودەتای بەعسییەكان بوو بەسەر (عەبدولكەریم قاسم)ی ڕێبەری ئەو وڵاتە و سەركردەی كودەتای یەكەم لەو وڵاتەدا، كە لە (14ی تەممووزی 1958ز) بە پشتیوانی پۆلێك ئەفسەری هاوڕێی ئەنجامیدا. دیارە ڕووداوی یەكەم گۆڕانكاری گەورەی لە سیستەمی سیاسی عێراقدا هێنایە كایە.
ئەوەش بەوەی لەلایەك سیستەمی بنەماڵەیی و پادشایەتی لە عێراقدا كردە كۆماری و دەسەڵاتدارێتی ڕاستەوخۆیی بۆ عێراقییەكان گێڕایەوە، كە پێشتر لە ڕێگای حكومەتی بەریتانیا و بەهۆی بنەماڵەیەكی عەرەبی حیجازی بەڕێوە دەچوو. ئەمەو لەلایەكی دیكەوە دەستوورێكی نوێ بۆ وڵات دانرا، كە بەپێی ئەو دەستوورە و بەپێی ماددەی (3) مافی كوردی تێدا پارێزرا بوو. لەو ماددەیەشدا هاتبوو، كە ششكۆمڵگای عێراق لەسەر بنەمای هاوكاری و ڕێزگرتن لە یەكتری وپاراستنی مافەكانی گەلانی عێراق بنیاتنراوە. عەرەب ء كورد لەم وڵاتدا هاوبەشن و هاوكارن و دەستوور یاسایی وڵات مافی هەموو لایەكیان لە چوارچێوەی خاكی عێراقدا زامن دەكات. ئەوەش بۆ یەكەمین جار بوو لە مێژووی ئەو وڵاتە و خاكەكەیدا كورد وەك هاوڵاتییەكی پلە یەك بناسرێت و ماف و داواكانی لە دەستوورێكی وڵاتدا بچەسپێت، بەڵام ئەو سەردەمە زێڕینەی كورد تەنیا (سێ) ساڵی خایاند و دواجار لە (11ی ئەیلولی 1961ز) شۆڕشی نەتەوەیی كورد بە ناوی (شۆڕشی ئەیلول) بە ڕێبەرایەتی (مستەفا بارزانی نەمر) هەڵایسا.
هەربۆیە لادانی ڕێبەرانی كودەتاكەی (14ی تەممووزی 1958ز) لە ڕێگە ڕاستەقینەی خۆی دواجار كوردی هێنایە وەڵام و بەهۆی كوردیشەوە خودی ڕێبەری كودەتاكە ڕووبەڕووی كودەتاییەكی تر بوویەوە. واتە هەر وەك چۆن (عەبدولكەریم قاسم) بووە هۆكاری كوشتنی (فەیسەڵی كوڕی غازی) پادشای عێراق لە (14ی تەممووزی1958ز)، بە هەمان شێوە خودی (عەبدولكەریم قاسم)یش لە (8ی شوباتی1963ز) باجی ئەوەیدا بووە قوربانی هەڵەكانی خۆی. دیارە دواجاریش ڕێبەری كودەتای دووەم بە ناوی (عەبدولسەلام عارف) بەهۆی كەوتنە خوارەوەی فرۆكەكەی لە گەشتێكی بۆ باشووری عێراق لە نزیك گوندی (نشوە)ی لای شارۆچكەی (قوڕنە)ی سەر بە پارێزگای (بەسڕە) كەوتە خوارەوە و لە ئاكامدا خۆیی و هاوڕێیانی سووتان. واتە ئەویش بووە قوربانی هەڵەی سیاسەتەكانی خۆی.
لەبەر ڕۆشنایی ئەو وتانەی سەرەوە دەگەینە ئەوەی، كە ئەوەی بە كودەتا هەستا، هەر بە كودەتا دەڕوات. ئەمەو ئەوەشی بەرهەمی كودەتا بوو، هەر بە كودەتا دەچێت. هەربۆیە ماوەی نێوان دوو كودەتا لە عێراقدا لە نێوان (8ی شوباتی1963ز) بۆ (18ی تشرینی دووەمی1963ز)دا جگە لە كۆمەڵێك نەهامەتی بۆ سەراپای عێراقییەكان بە گشتی و كوردی ژێر دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بە تایبەتی، هیچی دی نەبوو. ئەوەش بارودۆخی سەردەمی دەسەڵاتی كودەتاچییەكان دروستی كرد، بۆیە گەڕانەوە بۆ مێژووی ئەو سەردەمانە، چەندین ئەزموونی گرنگ بۆ ڕۆڵەكانی ئێستا و ئایندەی نەتەوەكەمان دروست دەكات، كە ئەگەر سوودی لێ وەربگیرێت، ئەستەمە جارێكی دی ئەو سەردەمە تاریكانە بگەڕێنەوە.
كودەتای دووەمی عێراق، كە تەوەری باسەكەمانە بە كودەتایی
بەعسییەكان ناسرا. ئەو كودەتایەش لە بەرەبەیانی (8ی شوباتی1963ز)دا لەلایەن بەعسییەكان و بە پشتیوانی (عەبدولسەلام عارف) ئەنجامدرا و تا (18ی تشرینی دووەم)ی هەمان ساڵ لە دەسەڵات مانەوە. واتە بۆ ماوەی (284) ڕۆژ جڵەوی دەسەڵاتیان لەو وڵاتە بەدەستەوە گرت. لەو ماوەیەشدا كەوتنە پیادەكردنی سوتماككردنی خاكی باشووری كوردستان و پەرتەوازەبوونی ڕیزەكانی كوردایەتی و شەهیدبوونی سەدان كەسایەتی لە تێكۆشەرانی كاورانی خەباتی و هاوڵایەتییەكانی.
لە ماوەی (284) ڕۆژی مێژووی دەسەڵاتدارێتی بەعسییەكاندا، سەردەمانێك لە دڕندەیی و شۆفێنی هێزێكی نەتەوەپەرستی تاكڕەویی عەرەبی بەسەر تەواوی عێراقییەكان بە گشتی و كوردی ژێر دەسەڵاتی عێراق بە تایبەتی تێپەڕی. ئەوان جگە لەوەی بەرامبەرەكانیان ڕەتكردەوە، كەوتنە سووكایەتی پێكردن پێیان و لێدان و كوشتنی هەموو ئەوانەی بە كۆسپی بەردەمیان دەزانین. ئەو سیاسەتەش بەرامبەر زۆربەی عێراقییەكان پیادەكرا، كە بەشی سەرەكی كورد بوون. كاری بەعسییەكانیش بە پلان بوو، ئەوەش بەو بەڵگەیەی لە قۆناغی سەرەتای گەیشتینان بە دەسەڵاتیان و بۆ ئەوەی جێ پێی خۆیان قایم بكەن، نەرمییەكیان بەرامبەر كورد نواند. ئەوە بوو لە (9ی ئازاری1963ز)دا پڕۆژەیەكیان پێشكەش بە سەركردایەتی كورد كرد، تا بەهۆیەوە شەڕی (حكومەت و كورد) ڕابگرن، بەڵام ئەو پرۆژەیە لەلایەن سەركردایەتی كورد و شۆڕشی ئەیلولەوە ڕەتكرایەوە، كە (مستەفا بارزانیی نەمر) ڕێبەرایەتی دەكرد، كەچی باڵێكی نێو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان بە باشی زانی قبوڵیكرد. هەربۆیە خودی ئەو پرۆژەیە پەرتەوازەیی خستە نێو ڕیزەكانی كوردەوە و دواجار باڵێك بە ناوی (مەكتەبی سیاسی) لە سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلول جیابوونەوە، چونكە لەگەڵ ئەو پرۆژەیەی حكومەتدا بوون، بێئەوەی بۆ ئەوە چووبن، كە ئەو پرۆژەیەی بەعسییەكان تەنیا سوود وەرگرتنە لە كات و جێ پێ قایمكردنی خۆیانە. ڕاستییەكەشی وا دەرچوو ئەوە بوو دوای (سێ) مانگ و لە (9ی حوزیرانی1963ز)دا بەعسی و نەتەوەپەرەستە عەرەبییە عێراقییەكان زۆر دڕندانە كەوتنە گیانی كورد و هەڵایسانی جەنگی دووەم لەگەڵ كورد. لەبەرامبەردا ئەو باڵەی مەكتەبی سیاسی بێدەنگیان ڕاگەیاند. دواجار ئەوە بوو بەعسییەكان چەندین كارەساتیان خوڵقاند، لەوانە كوشتنی (700) كەس لە كادیرانی حیزبی كۆمونیستی عێراق، كە زۆربەیان كورد بوون، لە پاڵ كۆمەڵكوژی (280) هاوڵاتی كورد لە شاری سلێمانی لە لایەن (زەعیم سدیق)ی لێپرسراوی سەربازی ناوچەكە و نەتەوەپەرەستی عەرەبی موسڵاوی. ئەمەو جگە لە ڕاگواستنی چەندین خێزان لە ناوچە كوردییەكانی (خانەقین، كەركوك، شێخان). ئەو ڕووداوانەش بیرتیژی و گەورەیی سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلول و ڕێبەرەكەی (مستەفا بارزانیی نەمر)ی دەرخست، كە هەر لە سەرەتاوە پرۆژەكەی بە پیلانێكی بەعسییەكان زانی.
ئەو تاوانانەی بەعسییەكان لەگەڵ كورد سۆز و بەزەیی (كۆماری میللی مەنگۆلیا)ی بزواند و لە (هەژدەیەمین) كۆبونەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان ء ئەنجومەنی ئاسایشی نێو دەوڵەتی، كە لە (3ی تەمموزی1963ز) لە شاری (نیویۆرك) بەسترا، ئەو سیاسەتانەی بەعسییەكانیان لە عێراق بۆ لێدانی كورد ء ناوچە كوردنشینییەكانی ڕیسوا كرد. تەنانەت داوای كرد سنورێك بۆ ئەو كارە دژە مرۆڤانەیە دابنرێت، بەڵام بە هۆی پشتگیری نەكردنی ئەو داوایەی حكومەتی مەنگولیا لەلایەن زۆربەی دەوڵەتانی ئەندام، بە ناچاری وەزیری دەرەوەی كۆماری مەنگۆلیا لە (25ی تەمموز)ی هەمان ساڵ پشتگیری كردنەكەی گێڕایەوە و وازی لە داواكەی هێنا. هەر لەم نێوەندەشدا (یەكیەتی سۆڤیەت) لە (9ی تەمموز) ی هەمان ساڵدا ء لە ڕێگای (ئەندریۆ گرۆمیكۆ)ی وەزیری دەرەوە بە یاداشتێك باڵیۆزخانەكانی (سووریا، توركیا، ئێران)ی لە (مۆسكۆ) ئاگادار كردەوە و داوای لێكردن، كە نابێت یارمەتی و پشـتگــیری ئەو سیاسەتەی بەعس لە عێراق بكەن. ئەو كارەی وەزیری دەرەوەی یەكیەتی سۆڤیەت لە دەرئەنجام سیاسەتێكی شۆڤێنستانەی عەرەبی (حكومەتی سوریا) بوو، كە لە ناوچەی بادینانەوە هاوكاری سەربازی بەعسییەكانی عێراقیان كرد. لە یاداشتەكەی ئەو وەزیرەدا هاتبوو ئەو بارودۆخەی ئەمڕۆ لە باكووری عێراقدا تێپەر دەبێت لە لایەن حكومەتی سۆڤیەتەوە جێگای قبوڵ نییە و ناتوانێت لێی بێدەنگ بین، چونكە ئەو سیاسەتەی حكومەتی عێراق لە دژی كوردەكان پەیڕەوی دەكات، ئاشتی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتە مەترسییەوەصص.
لە پەراوێزی ئەو ڕووداوانە و بەردەوامی سیاسەتی بەعسییەكان لەگەڵ كورد، دواجار (عەبدولسەلام عارف) بۆ بردنی ئەو سەروەرییانە بۆ خۆی لە (18ی تشرینی دووەمی1963ز) كودەتای لێكردن و ئەوانی لە دەسەڵات دوورخستەوە، بەڵام سیاسەتی ئەویش لەوەی بەعسییەكان باشتر نەبوو، بەڵكو ئەوەی پێیكرا لە دژی كورد و سەركردایەتییەكەی كرد، تا دواجار ئەویش باجی تاوانەكەی خۆیدا. ئەوەش دوای ئەوەی لە ئەنجام سەفەرێكی بە هیلیكۆپتەر و بە هاوڕێتی دوان لە وەزیرەكانی (عەبدولەتیف دراجی و مستەفا عەبدولڵا تەها) و پاسەوانی تایبەتی خۆی و (چوار) پاسەوانەكانی تر و (سێ) فرۆكەوان، لە كاتژمێر (7:10)ی ئێوارەی (12ی نیسانی1966ز) لە نزیك گوندی (نشوە)ی لای شارۆچكەی (قوڕەنە)ی سەر بە پارێزگای بەسڕە كەوتە خوارەوە و لە ئاكامدا هەموویان سووتان.
ڕووداوەش بە ئاستێك بوو، كە تا كاتژمێر (5:30) بەیانی ڕۆژی دواتر لەلایەن كەسەوە نەزانرا. دواتر بەرپرسانی دەوڵەتی چوون بە هانای سەرۆكەیانەوە و جەنازەكانیان دۆزییەوە و بەرەو شاری (بەغداد) بەڕێیان كردن. لەو نێوەندەدا سەرۆك كۆمار لە مزگەوتی (شێخ زاری) و لە تەنیشت باوكییەوە بەخاك سپێردرا. هەرچی هەردوو وەزیرەكە و پاسەوانە تایبەتییەكەی (عەبدولسەلام عارف) و (چوار) پاسەوانەكەی تری و فرۆكەوانەكان ڕۆژی پێشتر بەخاك سپێردران.