Home / مێژووی ئیسلام / شارستانیه‌ت / مێژووى ئيسلام يان مێژووى مسوڵمانان پەيجۆييەك بۆ دەق ڕامانێك لە سەرچاوە شيكارێك لە ناوەڕك

مێژووى ئيسلام يان مێژووى مسوڵمانان پەيجۆييەك بۆ دەق ڕامانێك لە سەرچاوە شيكارێك لە ناوەڕك

 

              17800435_1328042190584482_278190697545949854_n

     د.زريان حاجى

پسپۆڕى مێژووى شارستانيەت / مامۆستا لەبەشى شوێێنەوار و مێژوو

مێژووى ئيسلامى يەكێكە لە هەستيارترين بابەتەكانى پەيوەست بە مسوڵمانان، زۆرجار ئەم مێژووە بووەتە داردەستێكى نەيارانيان و وەك تفەنگ و تێلآ بەسەرياندا دراوەتەوە و پێيانى فرۆشراوەتەوە، كراوەتە ڕەخنەى بەهێز بەسەر خودى ئاينەكەشيانەوە كە ئيسلامە، بەپێچەوانەش زۆرجار مسوڵمانان بۆخۆيان هێندە بابەتەكانى ناومێژووى ئيسلاميان گەورە كردووە گەياندويانەتە ئاستێك، كە لەپيرۆزى و تقديس كردندا ئيدى كەس نەتوانێت باسى بكات و ديسان دەقەكانى ئەو مێژووە كە هەڵسو كەوتى كەسێكى ناحاڵى و بەد خو بووە كردويانەتە دين و بەشان و شكۆ و باڵيدا هەڵيانداوە و ڕێگەيان بەكەسيش نەداوە ڕخنەى لێ بگرێت .

ئەمە لەكاتێكدايە مێژوونوسانى ئيسلامى بۆخۆيان ڕاشكاوانە باسيان كردووە، كە مێژوو مقدس نيە و ئەوەى ئەوانيش نوسيويانەتەوە هيچ نيە جگە لە سەرگوزشتەى خەڵكى و باس و خواست و تەنانەت تحقيقيشيان تێدا نەكردووە، بۆئەمەش هاتوون بۆشيكارى ڕووداوەمێژوويەكانى ناو قورئان لە ڕاڤەكانيان زاراوەى (الاسرائيلياتيان) داهێناوە نەبادا ئەمان بەهەڵەدا چووبن و بابەتى ناڕاستيان تۆماركردبێت !, بابەتێكى وا تا كاردەگاتە ئەوەى بيريارێكى ئيسلامى وەك ابن خلدون (م.808ك / 1406ز) بە ئاشكرا لە كتێبى (المقدمە) ى خۆيدا ڕەخنە لەمێژوو نوسانى پێش خۆى بگرێت و تەنانەت چەندين ڕێساش دادەنێت بۆكەسێك، كە مێژوو بنوسێتەوە تا نەكەوێتە هەڵەوە و بابەتى ئەفسانەيى و خورافات تێكەڵ بە مێژوو نەكرێت، لەو مێژوونوسانەى ئيسلاميش، كە ڕەخنەى زۆريان لێ دەگرێت المسعودى (م.354ك / 957ز) يە ابن خلدون پێى وايە ئەم مێژوونوسە بڕێكى زۆر لە خورافات و ئەفسانە و بابەتى ناڕاست و درۆى تێكەڵ بە نوسينەكانى كردووە، بەگشتيش مێژوو نوسانى پێش خۆى بە لايەنگيرى دەسەڵاتێكى ديارى كراو و بەرژەوەندى خواز و نوسەرى دەربار لەقەڵەم دەدات، كە لەپێناو هاوڕێ بوون و نزيك بوون لە دەسەلآت داران، چەندين كارى پێداهەڵدان و شتى ناڕاستيان بۆيان تۆماركردوون، بۆيە ابن خلدون چەندين ڕێسا بۆ نووسينەوەى مێژوو دادەنێت و پێى وايە كە كەسى مێژوونووس دەبێت كەسێكى لێهاتوو خاوەن شارەزايى و هەروەها ڕاستگۆ و بێلايەن بێت و كەسێك بێت سەربە دەسەلآتێكى ديارى كراو نەبێت و ڕاستيە مێژووييەكان نەشێوێنێ، بەڵام ئەوەى جێگەى سەر سوڕمان و لەسەر وەستانە ئەم بيريارەش بۆخۆى پاش ئەوەى لە نوسينى (المقدمە)كەى دەبێتەوە ديسان لەسەر هەمان ڕەوتى مێژوونووسانى پێشخۆى دەڕواتەوە و هەڵەكانيان دووپات دەكاتەوە ! .

بەڵام نابێت ئەوەشمان بير بچێت، كە مێژوو بۆخۆى لە چوارچێوەى ئاينى ئيسلام خاوەن پێگەيەكى گەورەيە، پێش هاتنى ئيسلام لەنيمچە دورگەى عەرەبى و تەنانەت ناوچەكانى دەوروبەريشى جگە لە گێڕانەوەى زارەكى (الشفهي) هيچ هەواڵێكى ديكە لەئارادانەبووە ئەوەى هەبووە بە (أيام العرب) كە مەبەست لەو ڕوووداوانە بووە، كە ڕوياندەدا بۆ نمونە وەك شەڕ و پێكدادانەكانيان لەگەڵ يەكتر يان غزواتەكانيان لەوانەش (يوم الزيقار) كە تێيدا عەرەب بۆيەكەم جار لەشەڕێك بەسەر (ساسانيەكان)دا سەركەوتن لەپێش هاتنى ئيسلام، لەلايەكى ديكە ساڵ و حساباتى ديارى كردنى ڕۆژيش پەيوەندى بە ڕووداوە ديار و ئاشكراكانەوە هەبوو بۆنمونە ساڵى (فيل) كە ديارى كرابوو، يان باسكردن هەبوو لە (نسب)، ڕەچەڵەكى بنەماڵەكانيان كە عەرەب زۆر شانازى پێوەدەكرد، بەڵام بەهاتنى ئيسلام مەعريفەى مێژوويى تەواو چەكەرەكەى كرد ئيدى قۆناغێكى ديكەى زۆر پێشكەوتووى بڕى لەلاى عەرەب بەتايبەتى و ئيدى نوسينەوەى مێژوو هاتە ئاراوە چوونكە قورئانى پيرۆز بۆخۆى يەك لەسەر سێى مێژووە جگە لەوەش بەردەوام هانى مسوڵمانان دەدات كە بەدواى مێژوودا بگەڕێن وەك جۆرێكيش لە ئەمر لێ كردووە هەروەك لە چەندين جێگەدا دەفەرموێت : (﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11)﴾ [ سورة الأنعام: الآية 11] ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ (69) [ سورة النمل: الآية 69]﴿أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (9) ﴾[ سورة الروم: الآية 9]، كە پێويستە تاكى مسوڵمان بەدواى مێژووى پێشيناندا بگەڕێت تا زياتر بەڵگەى لەسەر ئاينەكەى هەبێت، ئەمە سەربارى فراوانبوونى سيستەم و دەسەڵاتى ئيسلامى بەتايبەتى لەسەردەمى خەليفەى دووەم (عومەرى كوڕى خەتاب 13 – 23ك)، تێكەڵ بوونى گەلانى خاوەن شارستانيەتى وەك ئێرانى و ڕۆمانيەكان بە ئيسلام، كە خاوەن چەندين نوسينى جياوازبوون لەبارەى مێژوو هۆشيارى نوسينى مێژوو لەلايان سەدان ساڵ بوو لەپێشتر چەكەرەى كردبوو بە مسوڵمان بوونى ئەم گەلانەش ئيدى هەستى پێويستى بە نوسينەوەى مێژوو بەسەردەم شێوازەكانيەوە زيادى كرد .

لەلايەكى ديكە بيريار و شارەزايان و زانايانى ئيسلاميش لەنوسينەكانيان هەميشە بايەخيان بە مێژوودەدا و هەستيان بەم پێويستيەكردووە، تا كار دەگاتە ئەوەى لەسەدەى دەيەمى كۆچى چەندين زانا دەردەكەون بەئاشكرا داواى بە زانستى نوسينەوەى مێژووى مسوڵمانان دەكەن، دووبارە دەيانەوێ ئەم مێژووە ڕێكبخرێتەوە، ئەوەتا زانايەكى وەك (السخاوي م. 902ك) كتێبێك دادەنێت بەناونيشانى (الإعلان بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ) ئەو دەڵێت : مێژوو نوسين كارى هەموو كەس نيەو تێيدا ورد لە مێژوو بكۆڵدرێتەوە و پاشان بڕيار لەسەر ناوەڕۆك و ڕوخسارى مێژووەكە بدرێت، دواتر (السيوطى م.911ك) دێت و كتێبێك دادەنێت بەناوى (شماريخ في علم التاريخ)، ئەميش هاوشێوەى (السخاوى) هاوسەردەمى لێكدانەوە بۆ  مێژوو دەكات و ڕێسا بۆ مێژووى مسوڵمانان دادەنێت، ڕەنگە هەر ئەم دوو ناونيشانە بۆخۆى كافى بێت بۆئەوەى ئاماژە بە ئاستى بايەخ و پێگەى مێژوو بدرێت لەلايى مسوڵمانان و لە جيهان بينى و لە مەعريفەى شارستانيەتى ئيسلاميدا .

بەهەرحاڵ نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى چەند قۆناغێكى تێپەڕاندوە و چەندين جۆريشى هەيە، بۆئەوەى زياتر لەو كاريگەرى و لە چەندێتى و چۆنيەتى ئەو مێژووەش بگەين پێويستە لە قۆناغەكانى نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى و هەروەها پەرەسەندنى و جۆرەكانى ئەو مێژووە شارەزاببين، لێرەدا بەكورتى ئاماژەى پێدەدەين :

يەكەم : قۆناغەكانى نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى :

سەربارى ئەو هۆكارانەى ئاماژەمان بۆكرد سەبارەت سەبارەت بە نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى و سەرەتاكانى دروستبوونى هۆشيارى مێژوويى لاى تاكى مسوڵمان و دەستكردنيان بە نوسينەوەى ئەو مێژووە، بەبۆچوونى ئێمە چەند فاكتەرێكى ديكەش هەبوون، كە بوونە پاڵنەرى دروستبوونى ئەم مێژووە لەوانەش دانانى ڕۆژژمێرى كۆچى كە خاڵى تركيزكردنى مسوڵمانان بوو بۆ ديارى كردنى ساڵەكان و ڕووداوە مێژوويەكان، هەروەها گرنگيدان بە ڕەچەڵەك و ڕەچەڵەك ناسى لەلايەن عەرەب بەگشتى ئەمەش مادەيەكى خام بوو بۆنوسينەوەى مێژووى ئيسلامى، ئەمە جگە لە دەرچوونى بزوتنەوەى شعوبيەت هەوڵەكانى هەريەك لە عەرەب و فارسەكان بۆ نوسينەوەى شانازى و مێژووى تايبەتى خۆيان، بۆ بەرزكردنەوەى نمەتەوەى خۆيان كە سيمايەكى ديارى سەردەمى يەكەمى عەبباسيەكان بوو (132 – 232ك)، ئەمەش سەربارى نوسينەوەى ئەو مێژووە بۆخۆيان زۆرجار لەڕاستى دەردەچوون و هەڵەوپيادا هەڵنان و خۆهەڵكێشانى زۆرى لێدەكەوتەوە .

هەرچۆنبێت، سەرەتاى نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى لە ڕاستيدا دوو بابەتى سەرەكى بوونە كەرەستەى خاو بۆنوسينەوەى هەر لەسەرەتاوە، ئەوانيش كلتور و سونەتى پێغەمبەر د.خ كە ناسراوە بە (سيرە الرسول (ص))، غەزەواتەكانى كردەوەو كردارەكانى و وتەكانى، لەلايەك و ڕابردووى هۆزە عەرەبيەكان پێشينەيان لە ئيسلام و پێش ئيسلام، شەڕەكانيان (أيام العرب) ڕەچەڵەكيان و تەنانەت كلتورى شيعرى و زمانەوانيشيان بەگشتى .

بۆيە لەسەدەى يەكەمى كۆچى سەرەتاى نوسينەوەى مێژووى ئيسلام بە گێڕەرەوەكان (الرواە) دەستى پێكرد كە ناسراون بە الاخباريين، لە نمونەى ئەوانەش (وهب بن منبه م.١١٤ك)، ئەم مێژوونوسە يەكەمينەى ئيسلام چيرۆك خوان و اخبارى بوو جياواز لەوانى ديكەش فەرمودەناس نەبوو، گرنگى زۆرى بە اسرائيليات و چيرۆك و ئەفسانە كۆنەكان دەدا و دەيخستنە ناو گێڕانەوەى ئيسلاميەكان و هاوتاى دەكردن لەگەڵ گێڕانەوەكانى (كعب الاحبارى و عبدالله بن سلام) كە ئەمانە كاريگەرى زۆريان هەبوو لەسەر گێڕانەوە ئيسلاميەكان و بەو پێيەى پێش مسوڵمان بونيان جولەكەبوون گێڕانەوە مێژووييەكانيان بە ئيسرائيليات دەناسرا .

  • قۆناغى يەكەم : ئەم قۆناغە نوسينەوەى مێژوو تێيدا بە سروشتێكى كەسى هەبووە، تێيدا نوسينەوە ڕاستەوخۆ لە زارەكى وەرگيراوەو تۆماركراوە يان لەهەندێك نوسراو و تۆمارى پێشين ئەم سەردەميش ژمارەيەكى زۆر و بەرفراوان لە گێڕەرەوى مێژوويى هەبووەئەوەى زانيويانە باسيان دەكرد و أخبارى ناسرابوون، بۆنمونە يزيد كوڕى عقيل كوڕى ئەبى تاڵيب لە مزگەوتى مەدينە مێژووى دەگێڕايەوە لەبارەى أيام العرب و جەنگەكانيان و شانازيەكانى قريش، هەروەها عمر بن خولە ناسراو بە الراويە الفصيح، و مكي بن سودە و چەندانى تريش، ئەمانە بەگشتى دەچنە چوارچێوەى شێوە گشتيەكەى مێژوو، ئەم قۆناغە هەتا سەرەتاى سەدەى دووەمى كۆچى بەردەوام دەبێت، قۆناغى گواستنەوەى مێژوو بووە لە زارەكى بۆ مەعريفەى مێژوويى و نوسراو، سەرەتاى گرنگى پێدان بەنووسينيش نوسينى ياننامەى پێغەمبەر (د.خ) بێت، لەنێويشيادا بۆچەند بابەتێكى ديارى كراو، لەديارترينى نوسەرانيش لەم قۆناغە عبدالله بن عباس و عروە بن زوبير و شرحبيل بن سعد و ابن شهاب الزهري بوون و خەليفەكانى ئومەويش بە ئاشكرا گرنگيان دەجا بە تۆمارى مێژوو و فرمانيان كرد كە لە دەمى خەڵكيەوە بۆيان بنوسنەوە .
  • قۆناغى دووەم : ئەم قۆناغە تەواوى سەدەى دووەم درێژە دەكێشێت، لێرەدا أخباريەكان گرنگيان دەدا بە تەواوى بابەتى جياواز بەلآم ديسان بەپشت بەستن بە زمان و گێڕەوەكان، ئەمە سەربارى گرنگيدانيان بە ژياننامەى پێغەمبەر (د.خ)، بەلآم ئيدى گرنگيدان بەسەرجەم بابەتە مێژووييەكانى ديكەو زانياريە ئابوورى و كۆمەلآيەتى و سياسيەكان لەمێژووى ديكەو گرنگيدان بە كەسايەتيەكان و مێژووى پێش ئيسلام و مێژووى الامم واتە نەتەوەكانى ديكە …. هتد و بەمەش سەدان كتێب نووسرا لەم سەردەموەك أبو محنف و الواقدى و هتد ….
  • قۆناغى سێيەم : ئەم قۆناغە مێژوو نوسرايەوە بەپێى زنجيرەى مێژوويى و كات، و كۆكردنەوەى سەرجەم بابەتەكان لەيەك كتێبدا، نوسراوانى ئەم قۆناغە لەو بڕوايەدابوون كە مێژووى ئيسلامى يەك مێژووە و يەكانگيرە هەروەها يەكانەى مێژووى مرۆڤايەتى لە ڕێگەى زنجيرەى مێژووى پێغەمبەران، پێشەنگانى ئەم قۆناغەش لە مێژوونوسانى وەك ابن الاسحاق خاوەنى كۆنترين كتێبى تايبەتى بە ژياننامەى پێغەمبەر (د.خ)، لە ناوەڕاستى سەدەى دووەمى كۆچى، هەروەها اسحاق بن ابراهيم خاوەنى كتێبى (السير في الاخبار و الحوادث) كە تێيدا سەرجەم بابەتەكانى مێژووى تێدا تۆماركرابوو .

دووەم : جۆرەكانى نوسراوە مێژوويەكان :

بەمجۆرە ئيدى نوسينى مێژوو لە ئيسلامداو لاى مێژوونوسانى مسوڵمان پەرەى سەند، بەجۆرێ چەندين كتێبى جۆراوجۆرى مێژوو  بەبابەت گەلى جياواز هاتنەئاراوە،لە ديارترينى بابەتەكانى مێژووى ئيسلاميش بريتين لە :

  • كتێبى مێژووى گشتى : نوسورانى ئەم كتێبە مێژووييانە تەواوى مێژويان تۆماركردووە هەر لەسەرەتاى دروستبوونى خەليقە تا دەگاتە كاتى مردنى نوسەرەكەى يان ماوەيەكى زۆر كەم پێش كۆچى دوايى نوسەرەكە، تێيدا ڕوداوە مێژووييەكانى بەشێوەيەكى بابەتى ڕێكدەخرێت يان بەشێوەى يەك بەدواى يەكدا هاتنى ڕوداوەكان، ئەمە بۆ پێش ئيسلام بەلآم بۆ سەردەمى ئيسلامى بەپێى يەك بەدواى يەكدا هاتنى ساڵەكان ڕوداوەكانى ڕيزكردووە هۆكارى ئەمەش ئەوەيە لە ئيسلام ساڵى كۆچى هەبووە و بەردەوام بووە، لاى مێژووناسان ئەم جۆرە كتێبانە بە (الحوليات) واتە سالآنە ناسراوە كە تێياندا بەپێى هەرساڵەو هەرچى ڕووداوى مێژوويى و سياسى و كۆمەلآيەتى و ئابورى و مردنى كەسانى ديارهەيە تۆماريان كردووە، لەديارترين مێژوونوسانى ئەم بوارەش هيثم بن عدي (م.207ك)، ئەميش لە چوارچێوەى كتێبێكى دانراو كە ئێستا تەنها ناوى ماوە بەناونيشانى التاريخ على السنين)، پاش ئەميش لەم بوارە چەندين كتێبى ديكە دانران لە ناوازەترينيان كتێبى (تاريخ الرسل و الملك)ى (الطبري م.310ك)ە كە ئەتوانين بەيەكەم كتێبى گەورەى مێژوويى دابنێين كە بەدەستمان گەيشتبێت لە بوارى مێژووى گشتى لە مێژوونوسانى مسوڵمانان،  هەرچەندە لەپێش ئەم لەسەر ئەم مەنهەج و ڕێچكەيە چەندين نووسەر و مێژووناسى ديكەش هەبوون، پاشان نوسينەوەى مێژوو لەسەر ئەم ڕێچكەيە لەسەردەستى (ابن الجوزي م.579ك) لە كتێبى (المنتظم) و ابن الاثير (م630ك) لە كێبى (الكامل في التاريخ) زياتر پەرەى سەند، بەكورتى نوسينەوەى مێژووى ئيسلامى بەجۆرە زياتر وەك فەرهەنگ و موسوعەيەك وابووە چەندين زانيارى و بەڵگەنامەى تێدابووە سەبارەت بە ڕووداوەكان، هەرچەندە لەكاتى بەدواى يەكدا هاتنى ئەو سەرچاوانە زۆرجار زانيريەكانيان لەيەكتر گواستۆتەوە .
  • كتێبەكانى التراجم : مەبەست پێى پوختەى ژياننامەى كەسێكى ديارى كراو يان چەندين كەسايەتيە لەيەك كتێبدا، ئيدى كەم و زۆرى باسى ئەو كەسايەتيانە بەپێى گرنگى كەسەكە و بوونى زانيارى بووە لاى نووسەرى ئەو كتێبە، زۆرجار ئەم نوسراوانە بە طبقات يان وفيات يان معجم شيوخ يان الأنساب دەناسرێن، ئەم كتێبانە بۆمێژووى ئيسلامى زۆرگرنگن چوونكە زانياريەكانيان وردترە و باسى كەسايەتيەكى ديارى كراو ئاست و پۆست و پلەپايە دەكات، ئەمەجگە لەوەى باسى ژيانى سياسى و ئابوورى و كۆمەلآيەتى و ڕۆشنبيرى ئەوسەردەميش زۆرجار لەگەڵيدا دێت، وەك باسى زانايان و فقه ناسان و فەرمودەناسان و مفسرين و خەليفەكان …هتد، ئەم سەرچاوانەش چەند جۆرێكن : لەوانە بەشێكيان بە (كتب الرجال المحليە) ناسراون كەباسى كەسايەتيەكانى شارێكى ديارى كراو دەكەن وەك : (تاريخ واسط) أسلم بن سهل ناسراو بە بحشل (م. 292ك) و (تاريخ البغداد) خطيب البغدادي (م.463ك) و (تاريخ دمشق) ابن العساكر (م.571ك)و ئەم نوسراوانە سەربارى ئەوەى زانيارى گرنگيان تيايە سەبارەت بەو شارانە، گرنگى زۆريش دراوە بە ژياننامەى ديارترين كەسايەتيەكانى ئەوشارانەش، هەرچەندە زياتر ژياننامەى فەرمودەناسانيان باس كردووە، بۆنمونە تاريخ بغداد سەربارى ئەوەى كە باسى دروستكردنى شرەكەو چەندين زانيارى گرنگى ديكەى تێدايە ژياننامەى 7831 كەسايەتى باسكردووە كە پێنج هەزاريان فەرمودەناسن، سەربارى ئەمانە ژياننامەى ئافرەتانيشان باسكردووە بۆنمونە هەر لە كتێبى تاريخ يغداد ژياننامەى 32 ئافرەت هاتووە، ئەم سەرچاوانە بەپێى پيتى هيجائى ناوى كەسەكانى ڕيزبەند كردووە، زياتر زانيارى وردى تيايە سەبارەت بەوكەسايەتيانەى كە هاوسەردەمى نووسەرى كتێبەكەبوون يان لەسەردەمى ئەو نووسەرە نزيك بوون يان لەسەرچاوەى ديكە گواستويەتيەوە هەر بۆنمونە تاريخ بغداد زۆرينەى زانياريەكانى وەرگرتووە بۆخۆى نەيبينيون، گرنگيەكى ديكەى ئەم سەرچاوانە لەوەدايە كە تەنها زانيارى خەڵكى شارەكەيان نەگواستۆتەوە بەڵكو هەركەسێ:يش لەوشارە ژيابێت يان لەوێ لەدايك بووبێت يان سەردانى ئەو شارەى كردبێت لە ژياننامەى نووسراوە، هەرچى كتێبى (الطبقات)يشە ئەم جۆرە نوسينە لەسەرەتاى سەدەى سێيەمى كۆچى بەدواوە دەركەوت، مەبەست لەزاراوەى (طبقة)كە دايانناوە واتە كۆمەڵێك كەسايەتى كە دەگەڕێنەوە بۆسەردەمێكى ديارى كراو لەيەك سيفەتدا هاوبەشن، سەرەتا ئەم جۆرە كتێبانە بۆخزمەتى زانستى فەرمودە ناسى دەنوسران بەلآم دوايى پەرەى سەند و طبقات الاطباء و الادباء و الفقهاء و الشعراء و المغنيين …. هتد گرتەوە . لە ديارترين نوسەرانى ئەم كتێبانەش الهيثم بن عدي (م.207ك)، هەروەها ابن سعد م.230ك) كتێبەكەى بەناونيشانى (طبقات الكبرى) بە ناوازەترين كتێبى ئەو بوارە دادەنرێـت كەبەدەستمان گەيشتبێت ئەم هاتووە بەپێى شارەكان كتێبەكەى داڕشتووە و هەروەها خليفە بن خياط (م.240ك) لە كتێبى تاريخ خليفە بن خياط بەپێى ڕەچەڵەك كتێبەكەى داڕشتووەتەوە، گرنگى ئەم نوسراوانە ئەوەيە كە زياتر پسپۆڕى تيايە باسى ئەو كەسانەكراوە كە پسپۆڕ بوون لەزانستێكى ديارى كراو ئەمەش لەسەدەكانى ناوەڕاست تەنها لەلاى مێژوونوسانى مسوڵمان هەبووە، وەك طبقات المفسرين الداودي (م.1250ك) و هەروەها ابن أبي اصيبعە (م.323ك) لە كتێبى الأطباء . جۆرێكى ديكە لەم كتێبانە (كتب الوفيات)ە زانياريەكانى ئەم كتێبانە بەپێى ساڵى مردنى نووسەركانيان ڕيزبەند كراوە لەديارترين ئەو سەرچاوانەش كتێبى الوفيات ابن رافع السلامي (م.774ك)، ابن خلكان(م.681ك) (وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان) ئەم كتێبە زۆر گرنگە و پڕ لە زانياريە جياوازى لە كتێبەكانى ديكەى بواى الوفيات ئەوەيە كە زانياريەكانى بەپێى پيتى معجمى ڕێكخستووە سەربارى باسكردنى چەندين ژياننامەى ئافرەتان بەورديش زانياريەكانى داڕشتووە .

جگە لەمانەش چەندين جۆر لە كتێبى ديكە هەن كە بە (تراجم الشيوخ) يان (فهرست الشيوخ) يان (برنامج و مشيخە)ناسراون زياتر ڕيزبەندكردنى زانايانى مسوڵمانە بەپێى شوێن يان پيتى ناوەكانيان، لە ديارترين نوسراويش لەم بوارە كتێبى (برنامج الوادى اشي) نووسەر محمد بن جابر الوادي اشي التونسي (م.749ك) . السخاوى لە گرنگى ئەم جۆرە كتێبانەى بۆ مێژوو كەم كردۆتەوەو پێى وايە كە زياتر ڕيزبەندى ناوە وەك لەوەى نوسينى مێژووبێت، بەهەرحاڵ بەشێكى ديكە لەم جۆرە سەرچاوانە ئەوانەن كەباسى كەسێكى دياريكراو دەكەن كەسەرەتا ژياننامەى پێغەمبەر (د.خ) بوو پاشان بەتێپەڕبوونى سەدەكانى ئيسلامى كەسايەتى ديكەش كتێبيان لەبارەوە نوسرا و لەسەردەمانى كۆتايى ئيسلاميش ئەم نوسراوانە گەلێك زۆر بوون وەك : النوادر السلطانية والمحاسن اليوسفية” ابن شداد(م. 632هك) وكتێبى “سيرة السلطان جلال الدين منكبرتي” النسوي(م. 639هك) و كتێبى  “الروض الزاهر في سيرة الملك لظاهر يبرس”ى ابن عبد الظاهر(م. 692ك)و كتێبى “الدر الفاخر في سيرة الملك الناصر” ابن ايبك الدوادار(م. 732ك) كتێبى “عجائب المقدور في أخبار تيمور” ابن عربشاه(م.854ك) يان كتێبى “الروض الزاهر في سيرة الملك الظاهر ططر” لبدر الدين العيني(م. 855ك) و كتێبى “تشريف الأيام والعصور في سيرة الملك المنصور” هەمان نوسەر، ئەم كتێبانە زياتر زانياريان لەبارەى كەسايەتى سەركردەو سوڵتانەكان تێدايە، هەرچەندە زانياريەكانيان وردن بەلآم بەشێكى زۆريش پێدا هەڵدانى بۆ ئەو كەسايەتيانە تێدا بەدى دەكرێت .

  • كتێبەكانى مێژووى دەوڵەتان : مەبەستمان لەو سەرچاوە مێژووويانەى ئيسلامە كە تايبەت بە مێژووى دەوڵەتێكى ئيسلامى نوسراونەتەوە و تێيدا ورد و درشت لەبارەى فەرمانڕەوايانى و هەروەها سياسەتى ئابورى و بوارى سياسەت و ڕۆشنبيرى و ئاوەدانى ئەو دەوڵەتە دواون وەك : “التاجي في تاريخ الدولة البويهية”ى أبي إسحاق الصابي(م. 384ك) پاشان كتێبى “الباهر في تاريخ الدولة الاتابكية”ى ابن الاثير الجزري(م.630ك) وكتێبى “الروضتين في أخبار الدولتين النورية والصلاحية” ابي شامة(م. 665ك) وكتێبى “مفرج الكروب في أخبار بني ايوب”ى ابن واصل(م.697ك) وكتێبى “التحفة الملوكية في الدولة التركية” بيبرس الدواداري(م. 725ك) وكتێبى “درة الأسلاك في دولة الأتراك” ابن حبيب(م. 779ك) وكتێبى “الدرة الزكية في أخبار الدولة التركية” ابن ايبك الدواداري. ئەم كتێبانە لەڕاستيدا زۆر پشتيان پێ نابەسترێت چوونكە زۆرجار بەزۆرى فەرمانڕەوايان نوسراون زياتر زانيارى هەڵەش لەپێناوى نوسينەوەى مێژووى ئەودەوڵەت و بنەمالآنە گواستۆتەوە بۆنمونە كتێبى (اتاجى) لەژێر هەڕەشەو لەزيندانى بوەيهيەكان نوسەرەكەى نوسيويەتى يان (الباهر)ى ابن الأثير چوونكە خۆى و بنەماڵەكەى لەژێر سايەى زەنگيەكان بووە لە دژى ئەيوبيەكان شتى ناڕاستى تۆماركردووە .
  • كتێبەكانى مێژووى سەربازى : مەبەست لەو كتێب و نوسراوانەيە كەتايبەتە بەجەنگ و پرۆسە سەربازى و غزواتەكان و فتوحاتەكان لەديارترين ئەو سەرچاوانەش كە تايبەتمەنديان وەرگرتووە، ئەميش دوو جۆرە بەشێكيان لە ڕێگەى باسكردنى جەنگەكانە بەپێى ساڵى ڕوودانيان، يان باسكردنى ئەو پرۆسە سەربازيانەيە لەڕێى باسكردنى ژياننامەى سەركردە سەربازيەكان، بەلآم هەندێك كتێبى سەربەخۆش هەن كە ڕاستەوخۆ باسى هەندێك لە شەڕەكانيان كردووە لە كۆنترين كتێبێكيش لەوبوارە، كە بەدەستمان گەيشتبێت كتێبى “وقعة صفين” لنصر بن مزاحم(م. 212ك)، هەروەها كتێبى (فتوح الشام)ى الواقدي (م.209ك) هەرچەندە بەوناوەيە بەلآم باسى فتوحاتى عێراق و جەزيرەو شام و ميسريش دەكات، جگە لەمانەش كتێب هەيە تايبەتە بە باسى جيهادى مسوڵمانا بەتايبەتى دژى خاچ دروشمەكان وەك كتێبى مستند الاجناد في آلات الجهاد ى ابن جماعە الحموي (م.733ك) يەكێكە لە كتێبە ناوازەكان لەوبوارەدا .
  • كتێبەكانى بوارى بەڕێوەبردن و ئيدارى : چەند سەرچاوەيەكى مێژووى ئيسلامى هەيە تايبەتە بە شێوازەكانى بەڕێوەبردن لە دەوڵەتى ئيسلامى، شێوازى ئيدارەدانى ئەو دەوڵەتە و ديوانەكان و رسائل و چەندانى ديكەش لەديارترينى ئەوانەش وەك “صبح الأعشى في صناعة الانشا” القلقشندي (م. 821ك) و “قانون ديوان الرسائل” الصيرفي(م. 900ك) كتێبى “قانون ديوان الرسائل” ابن مماتي(م.606ك). هەندێكى ديكەش زياتر دواون و باسيان لە كردەوەو كردارێك و ئەكێكى ديارى كراوكردووە وەك “الرتبة في طلب الحسبة” ابن الرفعة(م. 735ك) و “نهاية الرتبة في طلب الحسبة” الشيزري(م. 589ك)، يان هەندێكى ديكەيان بەتايبەت لە باسى پۆستەكانى وەك الوزراء دواون .
  • كتێبەكانى مێژووى ئابورى : ژمارەيەكى ديكەى سەرچاوەى مێژووى ئيسلامى تايبەتن بە بوارى ئابورى و شێوازەكانى ئيدارەدانى ئابورى دەوڵەتى ئيسلامى كە زۆرگرنگن بەتايبەت بۆ كەسێك كەبيەوێت زانيارى وورد لەسەر ئەوبابەتە وەربگرێت لەوسەردەمانەدا لە ديارترين ئەوسەرچاوانەش وەك : كتاب (الخراج) قازى ئەبويوسف (م.182ك) و كتێبى (الخراج و صنعە الكتابە)ى قدامە بن جعفر (م.329ك) و ئەمە جگە لەوەى باسى كۆكردنەوەى خەراج و ئابوورى دەوڵەت كردووە باسيان لە چۆنيەتى دراو لێدانيش كردووە و جۆر و كێشانەى ئەودراوانە و پێوانەيان و پێويستى خەڵكى بەخۆراك و پۆشاك و زێڕ و زيو ..هتد بەگشتى ژيانى ئابورى خەڵكيان باسكردوە پاش ئەمانيش كتێبى تايبەت مەند تر دەركەوت لەبوارى دراو و سكە وەك المقريزى (م.845ك) كاتێك كتێبى “شذور العقود في ذكر النقود” دانا .

لەگەڵ ئەمانەشدا چەندين كتێبى ديكەمان هەيە كە هەرچەند لەناو نيشان باسى بابەتى ديكەيە بەلآم ناوەڕۆكيان سروشتێكى باسى مێژووى ئابوريە لەوانەش وەك كتێبى فتوح البلدان البلاذري (م.279ك) و هەروەها كتێبى “الأحكام السلطانية والولايات الدينية”ى أبي الحسن الماوردي(م.450ك) هەرچەند باسى سياسەتە بەلآم چەندين باسى ئابورى وسكەو دراى تێدايە .

  • كتێبەكانى مێژووى كۆمەلآيەتى : سەربارى ئەوەى وا دێتە پێشچاو كە مێژوو نوسانى مسوڵمان زياتر لەسەر بوارى سياسى و سەربازى و ئابورى بابەتيان نوسيبێت بەڵام چەندين نوسەرى ديارمان هەيە كە تايبەت لەسەر ژيانى كۆمەڵايەتى چينەكانى كۆمەڵگەو ژيانى ڕۆژانەو جۆرەكانى جلوبەرگ و پۆشاك و خواردنەكان و جەژن و بۆنەكۆمەلآيەتيەكان شتى بەكەڵكيان نوسيوە، يان لەسەر بابەتێكى خراپى كۆمەڵگە بەگاڵتەئامێز بابەتيان نوسيوە وەك كتێبەكانى الجاحظ (م.255ك) كتێبى (عقلاء المجانين)ى أبي الأزهري (م.325ك) و بلاغات النساء ابن طيفور (م.280ك) و أخبار النساء ابن الجوزى (م.725ك) و نزهە الجلساء في أشعار النساء السيوطي (م.911ك) و ابن ساعاتى (م.647ك) كتيبى (جهات الائمة الخلفاء من الحرائر و الاماء) و چەندانى ديكەش، كەشتى ناوازە و سەير و سەمەرەى كۆمەلآيەتيان تێدايە وەك التنوخي (م.384ك) لەكتێبەكانى “الفرج بعد الشدة” و”المستجاد من فعل الأجواد”و”نشوار المحاضرة” . يان كتێبى “تفضيل الكلاب على الكثير ممن لبس الثياب”ى ابن مرزبان البغدادي (م.309ك) كە جێگەى سەرسوڕمان و لەسەر وەستانە لەباسى كۆمەلآيەتى ئەوسەردەم .
  • كتێبەكانى بيلۆگرافياى كتێب : چەندين كتێبى شێوە ببلۆگرافى لەسەرچاوەكانى مێژووى ئيسلامى هەيە، كە زياتر كۆكراوەى كتێبەكانى پێشينن لەسەرجەم بوارەكان بۆنمونە ابن النديم (م.385ك) كتێبێكى داناوە بەناوى الفهرست كە كتێبى نووسەرانى پێش خۆى و سەردەمى خۆى لەسەرجەم بوارەكان كۆكردۆتەوە هەروەها شەندانى ديكەش .
  • كتێبەكانى مێژوويى جوگرافياييەكان : لەسەرچاوەكانى مێژووى ئيسلامى ئەوسەرچاوانە زۆرگرنگن، كە تايبەتن بە جوگرافياو گەڕيدەكان و (مسالك و ممالك)، كە لەلايەن جوگرافى ناسە مسوڵمانەكان شار بەشار و تەنانەت ناوى هەرێم و ناوچەكانيان تۆماركردووە و تێيدا لەمێژوو بارى ئابورى و بنەچەى ناوى شارو ناوچەكان و ژمارەى دانيشتوان و پێكهاتەيان و تايبەتمەندى كشتوكاڵى ئەوناوچانە زۆرشتى بەنرخيان تۆماركردووە، بەبۆچوونى من بۆ مێژووى شارستانى ئيسلامى باشترين سەرچاوە ئەم سەرچاوانەى مێژووى ئيسلامين، كە زۆرجار بێلايەنى يان تێدا بەدى دەكرێت لە گواستنەوەى ڕوداوە مێژوويەكان، لەم بوارەدا كۆنترين كتێب، كە تا ئێستا بەدەستمان گەيشتبێت كتێبى البلدان اليعقوبي (م.292ك)، پاشان كتێبى (المسالك الممالك ) هەريەك لە نوسەران المقدسي (م.381ك) و ابن خرداذبه (م،300ك)، هەندێكى ديكەش لەو كتێبانە ناوى شارێكى هەرێمێكيان كردووە بە ناوى كتێبەكانيان و لەوێوە لە بابەتەكانيان دواون و زانياريە مێژوويەكانيان باسكردووە و بەپێى پيتى يەكەمى شارەكان هەروەك معجم و فەرهەنگێك ئەو شارانەيان باسكردووە باشترين نمونەش بۆخئەم بابەتە كتێبە بەناوبانگەكەى ياقوت الحموي (م.626ك) بەناونيشانى معجم البلدان، و كتێبى مراصد الطلاع على أسماء الأمكنە و البقاع)ى صفى الدين البغدادي (م.739ك)، يان ابن الجيعان (م.885ك) بەناونيشانى التحفە السنيە بأسماء البلاد المصريە، جۆرێكى ديكە لەوكتێبانە تايبەتن بە باسى خوێندنگە و مزگەوت و گەڕەك و بازاڕ و كۆلآن و شەقامەكان و شوێنەوارە ئاوەدانيەكان كە لەشار و ناوچە ئيسلاميەكاندا هەبوون ئەم سەرچاوانەش ناسراون بە كتێبەكانى (خطط المدن) لەو كتێبانەش ابن دقماق (م.809ك) و كتێبى الخطط المقريزيە ى المقريزي .
  • كتێبەكانى پوختەو پەراوێزەكان : ئەمجۆرە لە كتێب بريتى بوون لە پوختكردنەوەى كتێبە مێژووييە گرنگ و زۆرەكانى بوارى كتێبى مێژوييە زۆر و دورو درێژەكان يان كتێبەكانى بوارى التراجم، ئەمانەش بە المنتخب يان المنتقى وەك كتێبى (المنتخب من تاريخ دمشق) چەندين بابەتى ديكە .

لەكۆتايدا وەك پسپۆڕێكى ئەوبوارە چەند تێبينيەكمان هەيە لەبارەى مێژووى ئيسلامى، جێى خۆيەتى كە ئاماژەيان پێ بدەين، ديارترينيان :

  • بەوپێيەى ئيسلام بۆخۆى ئاينى نوسين و تۆماركردنى زانياريەكانە مێژووى ئيسلامى يەكێكە لەو مێژووە زۆر كەم و ناوازانەى دونيا كە تەواوى لايەنەكانى تۆماركراون هەزاران كتێب لەسەرجەم بوارەكان هەيە هەروەك بە ژمارەو جۆرەكانيان ئاماژەمان بۆكردن، لەهەربوارێ:ى ئەومێژووە بتەوێت كۆڵينەوەى زانستى بكەيت زانياريت بەدەست دەكەوێت و شارەزايان و زانايانى مسوڵمان و تەنانەت خەڵكانى نامسوڵمانى ناوشارستانيەتى ئيسلاميش، بەهەزاران جۆرە نوسراو و كتێبيان داناوە لەسەر مێژوو بەتەواوى بوارەكانيەوە .
  • زانياريەكانى ناوكتێبە مێژووويەكان زۆرينەيان ساغ نەكراونەتەوە، زۆرجار حەزى كەسى يان مەيل و ئارەزووى دەسەڵاتدارێك يان پياداهەڵدانى زۆرى نابەجێى تێدا بەدى دەكرێت، كە پێويستە پاك بكرێتەوە و كەم و كورتى و نەنگيەكانى لێ دەربهێنرێت و بەحەزەر و بەهەستيارانە مامەڵەى لەگەڵدابكرێت .
  • هەندێك زانيارى مێژوويى بەهێندەى دەماودەم گێڕاندنەوە و مێژووى زارەكى چەندين بابەتى ئەفسانەيى و ناجۆرى پێوەلكاوە كە ڕاستيە مێژووەكانيان دوورخستۆتەوە، جێگەى باسە هەندێك لە نوسەرانى مێژووى ئيسلاميش بۆخۆيان ئەم ڕاستيەيان نەشاردۆتەوە كەچى مێژوونوسانى نوێ وتەكانيان وەك دەقى پيرۆز وەردەگرن و دەڵێن ئەوە مێژووى ڕاستەقينەى ئيسلامە هەروەك مێژووى الطبري .
  • پێويستە مێژوو لە ئاين جودابكرێتەوە هەروەك نوسەرانى مێژووى ئيسلاميش بۆخۆيان ئەمەيان كردووە، بەشێكى زۆرى مێژوونوسانى مسوڵمان بۆخۆيان ئەمەيان كردووە لەكاتێكدا فەرمودەناس و مفسرى گەورەى قورئانبوون، وەك الطبري و ابن الكثير و السيوطي و هتد كەچى ئەو ڕێسايانەى كە لەنوسينى ئەوزانستانە بەكاريان هێناوە لە كتێبە مێژوويەكاندا پەيڕەويان نەكردووە و بۆخۆشيان لە پێشەكى كتێبە مێژوويەكانياندا ئەمەيان نەشاردۆتەوە و بەئاشكرا وتويانە كە ئەمان هەرچيان بيستووە و بينيوە تۆماريان كردووە يان لە پێشينانى خۆيان نقليان كردووە و تحقيقيان تێدا نەكردووە، بۆيە ستەمێكى گەورەيە لەئاين ئێمە هەڵسوكەوت و كردارى هەندێك لەكەسە مسوڵمان و سەركرەكانيان بكەينە مێژووى مسوڵمانان و لە ئێستادا لەسەر ئاين تۆمارى بكەين، لەلايەكى ديكەش ئەگەر تحقيق لەبابەتێكى ئەو مێژووانە نەكەين بێين لێدوانيان لەسەربدەين .
  • ڕۆژهەڵاتناسان كارێ:ى زۆرخراپيان بەرامبەر بە مێژووى ئيسلامى كردووە، ئەوان بەناوى پاراستنى كلتورى ئيسلامى و مێژووى ئيسلامى چەندين كتێبى مێژووييان پاراست و زيندويان كردەوە و لەچاپخانەكانى ڕۆژئاوا لەڕۆژئاوا لەچاپياندانەوە، بەلآم ئەگەر چاوێك بەو كتێبە مێژووييانەدا بخشێنين كە ئەوان زيندويان كردونەتەوە، سەرجەميان يەك ئاڕاستەيان هەيە، واتە ئەوەى لەگەڵ ئامانج و بارى ويستى خۆيان گونجاوە زيندويان كردۆتەوەو و بەدەستيان خستووە و دوورنيە چەندان دەستنووسى ديكەى گرنگيش كە خزمەتى بە ئامانجى ئەوان نەكردووە لەنێوبرابێت، ئەوان بۆخۆشيان لەبوارێكدا پسپۆڕيان لە مێژووى ئيسلامى وەردەگرت، كە كەلێن و بچوك و ملل و نحل بوون وەك گروپ گەلى اسماعيلى و حشاشنەكان و تصوف و حلاج ….هتد، بۆنمونە لويس ماسينون پسپۆڕە لە بوارى تصوف بەتايبەت لە (الحلاج) و بيرنارد لويس لە (اسماعيليەكان) پسپۆڕى وەرگرتووە، بۆيە پێويستە خوێنەوارانى بوارى مێژووى ئيسلاميش هەربەهێندە نەوەستن لەنێوسەرچاوەكانى مێژووى ئيسلامى هەيە، بەڵكو دەستنووسى نوێ تحقيق بكەن و هەروەها تحقيقى ئەوزانياريانەش بكەن كە لەنێو ئەو كتێبە مێژوويانەى پێشين هەبووە .
  • ناوى ئەم مێژووە چيە ئايا مێژووى مسوڵمانانە يان مێژووى ئيسلام يان مێژووى ئيسلامى، بەبۆچوونى ئێمە ئەم مێژووە مێژووى ئيسلاميە چوونكە تەنها تايبەت نيە بە خەڵكى مسوڵمان و چەندين نامسوڵمانيش لەم مێژووە ژياوە و تەنها تايبەتيش نيە بەئاين تا ناوى بنرێت مێژووى ئيسلام بۆيە باشترين ناو ئەوەيە كەناوبنرێت بە مێژووى ئيسلامى و بەم ئاراستەيەش هەتا سەردەمى كۆتايى ڕووخانى عەسمانيەكان دەخايەنێت، كە كۆتا دەسەڵاتدارێتى ئيسلاميە لە ڕۆژهەلآت و لەدواى ئەو هيچ مێژوويەك نيە جگە لەمێژووى مسوڵمانان يان نەتەوەجياوازەكان .

بۆنوسينى ئەم بابەتە سودمان لەچەند سەرچاوەيەك وەرگرتووە ديارترينيان :

1- ابن الأثير، عز الدين ابو الحسن علي الجزري(ت:630هـ) الكامل في التاريخ، ط2،تح عبد الله القاضي،دار الكتب العلمية(بيروت 1995).

2-ابن اياس، محمد بن أحمد (ت: 930هـ) بدائع الزهور في وقائع الدهور، تح مصطفى زيادة، (القاهرة-1984).

3-ابن تغري بردي، ابو المحاسن يوسف الاتابكي(ت:874هـ) المنهل الصافي والمستوفي بعد الوافي، تح محمد أمين،(القاهرة-1986).

4- النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، المؤسسة المصرية العامة للتأليف والترجمة والنشر والطباعة (القاهرة-1972).

5- ابن حجر، احمد بن علي العسقلاني(ت:852هـ) الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة، تح عبد المعين خان (حيدر آباد الدكن 1972)

6-الخطيب البغدادي، احمد بن علي(ت:463هـ) تاريخ بغداد، دار الكتب العلمية(بيروت د.ت).

7- ابن خلكان، أبو العباس، احمد بن محمد(ت:681هـ) وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، تح إحسان عباس،دار الثقافة (بيروت 1968).

8-الذهبي، شمس الدين محمد بن احمد(ت:748هـ) تذكرة الحفاظ، مكتبة الحرم المكي، دائرة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن د.ت)

9- سبط ابن الجوزي، ابو المظفر قزاوغلي(ت:654هـ) مراة الزمان في تاريخ الأعيان، مطبعة دائرة المعارف العثمانية،(حيدر آباد الدكن 1370هـ).

10- السخاوي، شمس الدين محمد بن عبد الرحمن(ت:902هـ) الإعلان بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ، مطبوع ضمن كتاب علم التاريخ عند المسلمين لروزنثال، مكتبة المثنى (بغداد 1963).

11- الضوء اللامع لأهل القرن التاسع،دار مكتبة الحياة (بيروت د.ت)

12- ابن شاكر، احمد بن شاكر الكتبي(ت:764هـ) عيون التواريخ، تح نبيلة عبد المنعم داود (بغداد 1991).

13- الصيرفي، علي بن داود(ت:900هـ) أبناء الهصر بأنباء العصر، تح حسن حبشي (القاهرة 1971)

14- الغساني، الملك الأشرف الخزرجي(ت803هـ) العسجد المسبوك والجوهر المحكوك في طبقات الخلفاء والملوك،تح شاكر محمود عبد المنعم، دار التراث الإسلامي (بيروت 1975).

15- ابن كثير،عماد الدين إسماعيل بن عمر الدمشقي(ت:774هـ) البداية والنهاية، مكتبة المعارف (بيروت د.ت).

16- المسعودي، ابو الحسن علي بن الحسن(ت:346هـ) مروج الذهب ومعادن الجوهر، ط1، دار الكتاب العربي (بغداد د.ت).

17- مسلم، أبو الحسن مسلم بن الحجاج(ت:261هـ) صحيح مسلم، تح فؤاد عبد الباقي التراث العربي (بيروت د.ت).

18- ابن النديم، محمد بن إسحاق(ت:385هـ) الفهرست، دار المعرفة (بيروت 1978).

19- أبو نعيم، احمد بن عبد الله(ت:430هـ) حلية الأولياء، ط1، مطبعة السعادة (القاهرة 1938).

20- اليونيني، قطب الدين موسى بن محمد(ت:726هـ) ذيل مرآة الزمان، ط1، مطبعة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن 1380هـ)

21- باقر، طه ومحمد، عبد العزيز طرق البحث التاريخي في التاريخ والاثار، (بغداد 1980).

22- روزنثال، فرانز علم التاريخ عند المسلمين، مكتبة المثنى (بغداد 1963).

23- السامر، فيصل ابن الأثير، دار الشؤون الثقافية العامة (بغداد 1986).

24- سعيد، خليل منهج البحث التاريخي، (بغداد د.ت).

25- العمري، أكرم ضياء بحوث في السنة المشرفة، ط2، مطبعة الإرشاد (بغداد 1972).

26- موارد الخطيب البغدادي في تاريخ بغداد، دار القلم (بيروت 1975).

27- موافي، عثمان، منهج النقد التاريخي الإسلامي والمنهج الأوربي، (الإسكندرية 1984).

28- النقيب، مرتضى، المؤرخ المبتدئ ومنهج البحث التاريخي، (بغداد د.ت).

About دیدار عثمان

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …