ئایا راستە مەولانا خالید تەنها وەك موسڵمانێك بانگەشەی بۆ رێبازەكەی كردووە! ‌

مامۆستا محەمەد حمە ساڵح تۆفیق، نووسەر و وەڕگێڕس كتێبی (ڕیبازی سۆفیگەری نەقشەبەندی- خالیدی)، لە دیدی چەند توێژەرەێكی ئەوروپی و ئەمریكی و  ڕۆژهەڵاتناسەوە، باس لە دید و تێڕوانیەنەكانی مەولاناخالیدی نەقشەبەندی و چەند لایەنێكی تری مەولانا دەكات، بۆ زیاتر ئاشنابوون بە ناوەڕۆكی ئەم كتێبەو لایەنە شاراوەكانی مەولانا، ئەم دیدارەمان لە گەڵ ئەنجامدا.

2-2

کێشه‌ی نێوان مه‌ولانا خالید و شێخ مارفی نۆدێ

ئیتر لەمەوە ململانێكی كۆمەڵایەتی لەشاردا دروست بووە كاتێك شێخ مارفی نۆدێ‌ خاوەنی تەریقەتی قادری هەستی كردوە، ئەم پیاوە دەسەڵاتەكانی زیاتر دەبێت، ڕە نگە بە بارێكی تردا بشكێتەوە، لە ساڵانی  1812 ــ 1820 لە سلێمانیدا دووبەرەكییەكی زۆر هەبووە و وەك پێشتر ئاماژەم بۆ كرد تەنانەت هەوڵی كوشتنی مەولانا خالید دراوە و میرەكانی بابان یەكەمجار بایەخێكی زۆر یان پێداوە.  ئەنجام تادێت دووبەرەكی و ململانێ‌ لە نێوان تەریقەتی قادری و نەقشبەندی توندتر دەبێت و شێخ مارف زۆر ناڕازی بووە و بە توندی بەرەنگاری بووەتەوە و بەیاننامەیەكی بە زمانی عەرەبی لە سەر دەركردووە بە ناوی «تحریر الخطاب فی الرد علی خالد الكداب»، كە تێیدا مەولانا خالیدی بە درۆزن و ساختەكار ناساندووە. بێگومان ئەم بەیانە ململانێیەكی گەورەی لێكەوتووەتەوە و لە ویلایەتی بەغدا، كە لە مێژەوە چەقی دەسەڵاتی عەباسییەكان و دەوڵەتەكانی دوای ئەوانیش بووە، ناكۆكی و ململانێ ئەخاتە نێوان زانا و سۆفییە ناودارەكانی بەغداد، كە هەر یەكە و پشتگیریی لایەك دەكەن و تەنانەت زۆر كتێب و بەیان و دەستنووس هەموو بەرپەرچی ئەو بەیانەی شێخ مارف دەدەنەوە و پێدادەگرن كە مەولانا خالید پیاوێكی وا بەتوانایە كە وای لێهاتووە میرەكانی بابانیش لە  تەریقەتەكەی نزیك ببنەوە و ئەمەش بۆ زانایەكی پایەبەرز و بەهێزی وەك شێخ مارفی نۆدێ‌ لە داماڵینی دەسەڵاتەوە نزیك بوو، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی  هەندێ‌ لە خزمەكانی شێخ ماف وایان  بچنە سەر تەریقەتی نەقشبەندی كە یەك لەوانە شێخ ئەحمەدی سەردار بووە كەوا كەسێكی دەسەڵاتدار بووە و دواتر لە ناوچەكانی سەرگەڵوو و كەلكە سماق و دەوروبەریان ڕێبازی نەقشبەندی بڵاوكردووەتەوە. دواتر شێخ عوسمانی سەراجەدین دەناسێ‌ كە لە بەغدا و لە مزگەوتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی دەخوێنێت و دەبنە دۆستی یەكتر و تەمەسسوك دەكات بە تەریقەتەكەیەوە و دەیكاتە خەلیفەی خۆی.ئەڵبەتە لە بەغدا ئەم دوو تەریقەتە و پەیڕەوانیان هیچ ململانێیەكیان لە نێواندا نابێت و هاتوچۆی یەكتریش دەكەن چونكە چەشنی سلێمانی هیچ بەرژەوەندی و دەسەڵاتێك لە نێواندا نیە و ئەڵبەتە مەولانا خالید ئیجازەی ئیرشادی تەریقەتی قادریشی دراوەتێ‌ لە لایەن شێخ ئەحمەدی دەهلەویی رابەریەوە. مەولانا خالید چ لە سلێمانییەوە چ لە بەغداوە ساڵانە هاوینان چووە بۆ هەورامان و میوانی شێخ عوسمانی سەراجەدینی خەلیفەی بووە و دواتر هەر لە ڕێگەی ئەمیشەوە تەریقەتەكە لە هەوراماندا بڵاودەبێتەوە.

 لە پاش دروستبوونی ئەم ناكۆكی و ئاڵۆزییە مەولانا لە سلێمانی دەتۆرێ‌ و بەجێیدێڵێت و پێموایە كارێكی باشی كردووە چونكە ئەگەر وای نەكردایە ئەوە شەڕ و دووبەرەكییەكی وێنكەر ڕوویدەدا لە سلێمانی و ئەم بەشەی كوردستان بەگشتیدا، چونكە مەولانا خالید دەسەڵاتێكی بەرفراوانی هەبووە تێیدا. ئەڵبەتە ئەگەر خۆی بمایە ئەوا دەسەڵاتێكی گەورەی لە كوردستان و زۆرێك لە ویلایەتەكانی دەوڵەتی عوسمانیدا پەیدا دەكرد و رەنگە رەوتی مێژوو بە جۆرێكی تر بكەوتایەتەوە، ئەبوو بەڵام پاش كۆچكردنی بۆ شام مەرگ مەودای نەدا و لە ساڵی 1827دا بە نەخۆشی تاعوون خۆی  كۆچی دواییان كرد. برایەكی بە ناوی مەحموود ساحێب لەگەڵیدا چووە بۆ شام بەڵام حەمەخانی برای و دایكی لێرە ماونەتەوە.

مەولانا خالید وای لێهاتووە كە مەترسی و نیگەرانی بۆ سەر دەسەڵاتی میرەكانی بابان دروست بكات و بێگومان مەترسیش بووە بۆ سەر دەسەڵات و پێگەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاینیی شێخ مارفی نۆدێ‌. ئەڵبەتە پایە و مەقامی شێخ مارف هێندە گەورە بووە كە لە ساڵی 1830 كۆچی دوایی دەكات لە گردی سەیوان دەنێژرێ‌ و دوای ئەو كە سڵێمان پاشای بابان كۆچی دوایی دەكات بە تەنیشت شێخ مارفەوە دەنێژرێ‌ وەك پیرۆزییەك بۆ پایە و مەقامی ئەم زاتە، ئەمە خۆی لە خۆیدا دەسەڵاتێكی دینیی گەورەیە دەسەڵاتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمانە لەو سەردەمە تایبەتمەندی خۆی هەبووە. كەواتە كەسێك لەم پایەبەرزی و دەسەڵاتەدا بووبێت چۆن رێگە دەدات ركابەرێكی وەك مەولانا خالیدی بەو شوێنكەوتووە زۆرەوە بۆ دروست بێت و هێز و دەسەڵاتی بخاتە مەترسییەوە. چونكە دوای سەفەری مەولانا خالید رێبازی نەقشبەندی لە سلێمانی و شوێنەكانی تری كوردستاندا زۆر بڵاوبووەوە بەڵام بەرهەڵستیی نەدەكرا.

• خاڵە هاوبەشەكانی نێوان ئەم دوو تەریقەتە چی بووە چونكە خاڵی هاوبەشی زۆر یان هەیە لە خاڵە جیاوازەكان بەڵام بۆ ئەمە دروست بووە ئەم ململانێ‌ نێوانیان  هۆكاری ئەمە چی بووە؟

ــ وەك ئاماژەم بۆ كرد رێباز و تەریقەتەكانی تەسەوف زۆریان خاڵی هاوبەشی تێدابوو، بەڵام ئاداب و ڕێوڕەسمی خواپەرستییان جیاوازیی تێدایە. لە نەقشبەندیدا بەهێمنی بەڕێوەدەچێ‌ و لە قادریدا پێچەوانەیە.

 •ئەو توێژەرانەی باستكردن هیچ ئاماژەیەكیان بەوە داوە كە ئەمە كوردە؟  مەولانا بەهۆی ئەم تەریقەتە بەناوبانگەیەوە بووە بە كەسایەتییەكی جیهانیی كورد تا چەند توانیوێتی خۆی وەك كورد بناسێنێت؟

ــ  راستە مەولانا خالید وەك نەتەوە كورد بووە بەڵام ئەو سەردەمە ئەو تەنها وەك موسڵمانێك بانگەشەی بۆ رێبازەكەی كردووە و راستە زۆرێك لە خەلیفەكانیش كورد بوون بەڵام باوەڕ ناكەم هیچ پەیوەندییەكی بە مەسەلەی نەتەوایەتییەوە بووبێت و هیچ دەمارگیرییەكی بۆ هەبووبێت. ئەڵبەتە زۆر نەشیاوە بە ئەقڵی ناسیۆنالیستیی ئەم سەردەمەمان لە بیروبۆچوونی خەڵكی ئەو چەرخ و سەردەمە بڕوانین كە بە خوێی چێشتیش بیری نەتەوەیی لە كۆمەڵگەی ئەو دەمەی كورددا پەیدا نەبووبوو.

لە ساڵی 1820دا كڵۆدێۆس جەیمس ڕیچ، نوێنەری كۆمپانیای ڕۆژهەڵاتی بەریتانی ــ هندی وەكو دەسەڵاتدارێكی ئینگلیز بە گەشتێك هاتووە بۆ شاری سلێمانی وماوەیەكی تێدا ماوەتەوە و بە وردی بەسەرهاتی گەشتەكەی لە كتێبێكدا نووسیوە و باس لەوە دەكات كاتێ‌ كە هاتووەتە ئەم شارە تازە مەولانا خالید بەجێیهێشتووە و باس لە ئاڵۆزی و شپرزەیی شار دەكات و چۆن میرەكانی بابان لەناوخۆیاندا ناكۆك بوون و چۆن میرنشینی بابان شوێنی  جەنگ و ململانێی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێران بووە و لەو سۆنگەیەوە ناچار بوون پایتەختی میرنشینەكەیان بگۆڕن لە تاو ستەم و دەستێوەردانی هەردوو لایان.

•كورد چۆن توانیویەتی سوود لە ناوبانگەكەی مەولانا خالید نەقشبەندی بكات؟

 ــ پێموایە ئەمە بەشێكە لە مێژووی ئیسلامەتی كورد و مەزهەب و رێباز و تەریقەتەكانی سۆفیگەریی كورد. مەولانا خالید كە چووە لە شام دانیشتووە یان چووە بۆ هندستان تەریقەتی وەرگرتووە یان چووە بۆ هەر شوێنێكی تر و بانگەشەی بۆ تەریقەتەكەی كردووە تەنها وەك رابەرێكی سۆفیی كورد كاری كردووە و لە هەر نەتەوەیەكی تریش بوایە هەر وای دەكرد. ئەگەر مەولانا خالید بە هەر شێوەیەك بوایە لە سلێمانی بمایەتەوە لای میرنشینی بابان ئەوا لەوانەیە شەڕی دەستەوئێخە دروستبوایە ئەوە ڕۆحێكی یاخی دەبوو بەڵام دیارە گیانی لێبووردەی زیاتر تێدابووە بۆیە مەیدانی ململانێكەی چۆڵـكردووە.

•چۆن سوود لە مێژوو ببینین؟ جەنابت ئەوروپا و ئەمریكا و وڵاتانی دەرەوەت بینیوە ئەوان كە ڕووداوێك ڕوودەدات شیكردنەوەی بۆ دەكەن بەڵام مێژوونووسەكانی خۆمان كە ڕووداوە مێژووییەكان باس دەكەن و وەك خۆی دەیگێڕنەوە بێئەوەی خوێندنەوەی بۆ بكەن. لە مێژووی سۆفیگەریی ناوچەكەدا زۆربەی رابەرەكانی كورد بوون بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە  كە ئەمانە چ سوودێكیان بە كورد گەیاندووە؟

ــ من پێشتر وتم تەسەوفی كورد تەنها بەشێكە لە مێژووی ئیسلامەتی كورد و هیچ كاتێك وەك مەسەلەیەكی نەتەوایەتیی كورد یان عەرەب یان تورك و تاد .. مامەڵەی لەگەڵ نەكراوە چونكە خۆی سروشتی ئاین هەر بەو شێوەیە، ئاینی یەهوودی و هەندێ‌ گرووپ و مەزەبی كەمینەی لێبەدەر و ئاینی ئیسلامیش گشتگیرە بۆ هەموو میللەت ونەتەوەیەك و بە هەمان شێوەش سۆفیگەریی ئیسلامی رەچاوی جیاوازیی نەتەوەیی میللەتانی موسڵمانی نەكردووە بە ئێستاشیەوە. ئەگەر لە مێژووی تەسەوفی ئیسلامیدا بەشێك لە شێخ و رابەرانی كورد بووبێتن ئەوە زۆرێك لە مورید و دەروێشانیان بێجگە لە هاوزمان و هاونەتەوەی خۆیان خەڵكانی تری غەیرە كوردیش بوون و مەسەلەی نەتەوەی تێدا نەخوێندراوەتەوە بە ئێستاشەوە. ئەوە سۆز و ختووكەی ناسیۆنالیستیی ئەم سەردەمەمانە كە دەخوازین رابەرانی تەسەوف و پیاوێكی هەڵكەوتووی كوردی بواری سۆفیگەریی  وەك مەولانا خالید لە سەدەی نۆزدەدا شتێكی بۆ كورد بكردایە، چونكە كورد بووە و بانگەشەكەی لە سلێمانی و كوردستانەوە دەستپێكردووە و زۆرێك لە خەلیفەكانی كورد بوون!

راستە لە مێژووی دەوڵەتی شاهەنشاهیی ئێران و پاش تەشەنە كردنی مەزهەبی شیعەگەری لە سەر دەستی سەفەوییەكان، كە پێش ئەوان زۆرینەی میللەتانی ئەو وڵاتە سوننە مەزەب بوون، شیعەگەریی توندڕەو وەك شێوە ئاینێكی جیاكار مامەڵەی لەگەڵ دەكرا لە شەڕوشۆڕ و ململانێ‌ مێژووییەكانی دەوڵەتی ئێران لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیی سوننە مەزەبی دراوسێیدا بە درێژایی چەندین سەدە. میسریش لە سەردەمی دەوڵەتی فاتمیدا زۆربەی خەڵكەكەی شیعە مەزەب بوون و پاشتر و بە تایبەتی لە سەردەمی دەوڵەتی ئەییوبیدا زۆرێكیان بوونەوە بە سوننە مەزەب.

ئێمەی كوردیش، بە خولیا و سۆزی نەتەوەیی ئەمڕۆمان حەزمان دەكرد رابەرێكی سۆفیی كورد دەوڵەتێكی قنج و قیتی بۆ دروست بكردینایە، بەڵام ئەو دەوڵەتە هەرگیز لە دەوڵەتەكەی سەڵاحەدینی ئەییوبی باشتر نەدەبوو، چونكە سروشتی ئاین و تەسەوف وایە و دەبێ‌ لەوە زیاتری لێ‌ داوا نەكەین. با رابردوو لە پشتی خۆمانەوە بەجێبێڵین و بۆ حاڵی ئەمڕۆمان بگرین!

* سەرنووسەری سایتی خاك