Home / بەشی مێژووی كورد / مەولانا ئەوکات تەریقەتی قادریی خستووەتە مەترسیی كەمبوونەوەی دەسەڵات‌ و هەژموونەوە ‌

مەولانا ئەوکات تەریقەتی قادریی خستووەتە مەترسیی كەمبوونەوەی دەسەڵات‌ و هەژموونەوە ‌

مەولانا ئەوکات تەریقەتی قادریی خستووەتە مەترسیی كەمبوونەوەی دەسەڵات‌ و هەژموونەوە ‌

farhang2710

گفتوگۆ: ژینۆ عەبدولڵا
مامۆستا محەمەد حمە ساڵح تۆفیق، نووسەر و وەڕگێڕس كتێبی (ڕیبازی سۆفیگەری نەقشەبەندی- خالیدی)، لە دیدی چەند توێژەرەێكی ئەوروپی و ئەمریكی و  ڕۆژهەڵاتناسەوە، باس لە دید و تێڕوانیەنەكانی مەولاناخالیدی نەقشەبەندی و چەند لایەنێكی تری مەولانا دەكات، بۆ زیاتر ئاشنابوون بە ناوەڕۆكی ئەم كتێبەو لایەنە شاراوەكانی مەولانا، ئەم دیدارەمان لە گەڵ ئەنجامدا.
1-2
•بایەخی ئێوە بۆ مەولانا خالید و رێبازی سۆفیگەرێتییەكەی لە بەر چییەو جیهانبینیی ئەم پیاوە لە سەردەمی خۆیدا چۆن بووە؟
 ــساڵی 2006 لە دیداری مەولانا خالیددا ، كە لە سلێمانی رێكخرا، برادەرانی سەرپەرشتیاری ئەو دیدارە وەرگێڕانی كۆمەڵە بابەتێكیان بەرەوڕووی من كردەوە دەربارەی مەولانا خالید، كە لە گۆڤارێكی دیراساتی فەرەنسیدا بڵاوكرابۆوە. گۆڤارەكە بە دوو بەشی ئینگلیری و فەرەنسی دەردەچوو، بەشە ئینگلیزییەكەی دوانزە باس و لێكۆڵینەوەی نۆ توێژەری ناوداری جیهانیی لەخۆگرتبوو. تەرجەمەی ئەم بەشە ئینگلیزییەی بە من سپێردرا كە بیكەم بە كوردی و بەشە فەرەنسییەكەشی دكتۆر هەڵكەوت حەكیم لەئەستۆی گرت كە لە پاریس دەژی و دكتۆراكەشی لە بواری رێبازی تەسەوفی نەقشبەندی و مەولانا خالیددایە. ئەم بەشە لە دیدارەكەدا بە جیا لە كتێبێكدا چاپكرا و 450 لاپەڕە دەرچووە، كە سەرجەمیان توێژینەوەی تێر و تەسەل و شیكاریی وردن لەبارەی تەرقەتی تەسەوفی نەقشبەندی و رێبازەكەی مەولانا خالیدەوە كە بە «موجەددیدیی خالیدی» ناسراوە و توێژەرەكان هەموویان ناوی دیاری ئەوروپی و ئەمریكین كە ئەمانەن: (مارتن ڤان بروینەسن، سمۆیلا پاگانی، بوتروس ئەبومەننە، تێری زاركۆن، ئیسحاق وایزمەن، حامید ئاڵـگار، مێشێڵ كامپەر، فلۆریان سۆبیرۆژ، ئارسەر بوهلەر). من كە یەكەمجار لێكۆڵینەوەكانم خوێندەوە زۆر سەرم سوڕما ئەمانە چۆن و بە چ شێوەیەك لە وردەكاریی مەولانا خالید و رێبازەكەیان كۆڵیوەتەوە و هەستێكی سەیرم لا دروست بوو، باشە ئێمەیەك كە مەولانا خالید خەڵكی لای خۆمانە لە سلێمانی و قەرەداخ ژیاوە و مێژووەكەیشی زۆر دوور نیە بۆ شتێكی ئەوتۆی لەبارەوە نازانین؟
•ئەو توێژەرانە زیاتر لەسەر چ چەمكێك وەستاون؟
ــلەسەر ژیانی مەولانا خالید، لەسەر تەریقەتی نەقشبەندی  و ململانێكانی لەگەڵ تەریقەتی قادری و مەسەلەی تەشەنە كردن و بڵاوبوونەوەی ئەم تەریقەتە لە وڵاتی عوسمانیدا لە سلێمانییەوە بۆ بەغدا و شام و ئەستەمبووڵ و تەواوی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی و تەنانەت  پەڕیوەتەوە بۆ ناو موسڵمانانی وڵاتانی قەوقاز كە دواتر كەوتوونەتە ژێر ركێفی دەوڵەتی رووسیای قەیسەری و لەوێ‌ كاریگەری و رۆڵێكی باڵای بووە تەنانەت ئەو خەڵكە شۆڕشگێڕانەی لە داغستان و  چیچانستان دژی ڕووسیای قەیسەری دەجەنگان كاریگەریی ئەم تەریقەتەیان لە سەر بووە، لە قۆڵی رۆژهەڵاتیشەوە و لە ڕێی حەجەوە گەیشتووەتە موسڵمانانی هندستان و ئیندۆنیسیا.
•نهێنیی ئەم بەرفراوانییە چیە كە باسی دەكەی؟
ــدەوڵەتی عوسمانی خۆی دەوڵەتێكی تیۆكراتیی ئاینیی سوننە مەزەب بووە و یەك لە كۆڵەكەكانی حوكم كردنی بە ناوی خیلافەتی ئیسلامەوە ئەم مەسەلەی سۆفیگەرێتییە بووە كە رەگ و ریشەیەكی قووڵی لە مێژووی دەوڵەتە ئیسلامییەكانی پێش خۆیدا و بەردەوام مەزەب و رێبازە جۆراوجۆرەكان لە ناكۆكی و ململانێدا بوون لەگەڵ یەكتر. ئەڵبەتە دوو مەزەب یان رێبازی سەرەكیی سوننە و شیعە هەر لە سەرەتاكانی ئیسلامەوە ئامادەگی خۆیان هەبووە و بەردەوام ركابەری یەكتر بوون و لە نێو هەر یەكەشیان كۆمەڵێك لق و پۆ سەریانهەڵداوە. سەبارەت بە مەزهەبی سوننەش كە لێرەدا زیاتر مەبەستە ململانێی چوار رێبازی تری چەشنی حەنەفی و شافیعی و تاد .. هەن لە لایەك و ململانێی شەریعەت و تەریقەت بەردەوام ئامادەگیی خۆیان هەبووە و ئەمی دواییشیانی چەندین لق و رێبازی خۆی لێ‌ پەیدا بووە، بە درێژایی مێژووی تەسەوفی ئیسلامی، چەشنی سوهرەوەردی و چشتی و رەفاعی و قادری و نەقشبەندی و چەندینی تریش. رابەرانی تەریقەتی نەقشبەندی چەندین سەدە پێش مەولانا خالید ئەم رێبازەیان داهێناوە لە بەڵخ و بوخارا،  لە سەردەستی خواجە بەهادین كە بە شاهی نەقشبەند ناسراوە و رابەرانی وەك مەولانا جەلالەدینی  رۆمی و شێخ ئەحمەدی سرهندی و شاە غوڵام عەلی و پاشانیش مەولانا خالیدی تێدا هەڵكەوتووە، كە ئەمی دواییان بە تازەكەرەوەی تەریقەتەكە و گونجاندنی لەگەڵ چەرخ و سەردەمی خۆیدا دەناسرێت بە ناوی «تەریقەتی نەقشبەندیی موجەددیدی ــ خالیدی» شۆرەتی رۆیشتووە. مەولانا لە كوردستان و بە حوكمی ئەوەی خەڵكی سلێمانی بووە لێرەوە بە گەرمی بانگەشەی بۆ تەریقەتەكەی كردووە و خەڵكێكی هێجگار زۆری شوێن كەوتووە وەك رابەرێكی گەنجی پڕ عیلم و زانستی ئیسلامی و بە رادەیەك تەریقەتی باوی ئەو سەردەمەی قادریی خستووەتە مەترسیی كەمبوونەوەی دەسەڵات و هەژموونەوە كە شێخ مارفی نۆدێ‌ رابەراییەتی كردووە و ململانێیەكی توند لە نێوانیاندا بەرپا ببێت و ئاژاوە و پشێوییەكی زۆر ده‌كەوێتە سلێمانییەوە. دواتر ئەنجامەكە وا بكەوێتەوە كە مەولانا بە هەر هۆیكەوە بووبێت، كە تا ئێستا بە تەواوەتی نەزانراوە، شاری سلێمانی بەجێبێڵێت لە ساڵی 1820 دا و روو بكاتە بەغدا كە خەڵكێكی زۆر و زانا بەناوبانگە ئاینییەكای ئەو شارە باوەشی بۆ بكەنەوە، بەڵام لەوێش لە بەر پێگە و مەترسیی كەسایەتیی ئەم پیاوە نەیانهێشتووە ئۆقرە بگرێت و ئاویان كردووەتە ژێری و دڵی والیی بەغدایان لێ‌ كرمێ‌ كردووە و لەوێشەوە هەر ئەو ساڵە ئاوارەی شام بووە و لە شاری دیمەشق گیرساوەتەوە و ئیرشادیی بۆ رێبازەكەی كردووە بەڵام لەوێش زۆری نەخایاندووە و بە هۆی نەخۆشیی تاعوونەوە ساڵی 1927 كۆچی دوایی كردووە و هەر لەو شارە نێژراوە. دواتر لە ڕێگەی خەلیفەكانیەوە، كە بەشێكی زۆریان كورد بوون، ئەم تەریقەتە بڵاوبووەتەوە و بە چوار لای جیهانی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا تەشەنەی كردوە.
•هۆكاری ئەوە چی بووە كە زیاتر خەڵك لە سلێمانی ڕوویانكردووەتە ئەم تەریقەت و رێبازەی مەولانا خالید؟
ــ مەولانا خالید ساڵی 1810 لە سەرەتای لاوێتیدا، لە سەر دەستی زاناو مەلا بەناوبانگەكانی وڵاتی خۆمان خوێندوویەتی و ئیجازەی مەلایەتی لە سەردەستی زانای بەناوبانگ شێخ محەمەد قەسیمی سنەییدا وەرگرتووە. دواتر تینوو بووە بە زانستی  زیاتری ئیسلامیی ئەو سەردەمە و لەو سۆنگەیەوە  بە یاوەریی دەروێشێكی هندی، وەك دەڵێن پێی وتووە كە تاقە زانا و رابەرێك تینوێتیی ئەو بۆ زانست دەشكێنێت كەوا لە هندستانە، سەری خۆی هەڵگرتووە  و روویكردووەتە ئەو وڵاتە و چەند مانگێك قۆناخ بە قۆناخ بە خاكی ئێران و ئەفغانستاندا ڕۆیشتووە تا گەیشتووەتە شاری دەلهی، كە لەو دەمەدا ناوەندێكی شۆرەتداری خواپەرستیی ئیسلامی بووە. مەولانا لەو شارەدا لە سەر دەستی شێخ ئەحمەدی دەهلەوی خوێندنی زانستە ئیسلامییە جۆراوجۆرەكانی ئەو سەردەمەی تەواو كردووە  پاش ئەوەی لە خزمەتی شێخەكەیدا، كە رابەری رێبازی موجەددیدیی نەقشبەندی بووە، نزیكەی ساڵێك ماوەتەوە و بە دڵ خزمەتی تەكێكەی كردووە و تەمەسسوكی بە رێبازی ئەم شێخەیەوە كردووە و ئەمیش پەروەردەیەكی باشی كردووە و ئیجازەی بانگەشە و بڵاوكردنەوەی پێنج تەریقەتی داوەتێ‌ لەوانە قادری، سوهرەوەردی، نەقشبەندی، چشتی.  مەولانای تەژی و پڕ لە زانستی ئیسلامی لە رێگەی دووری گەڕانەوەیدا بۆ وڵات بە شارەكانی ئەفغانستان و ئێراندا لە هەر شارێك كەوتووەتە گفتوگۆ و مشتومڕ و سەلماندنی بەڵگەی راست و بەهێزی ئاداب و رسوماتی رێبازە نەقشبەندییە تازەكەی لە گەڵ مەلا و زانایانی ئاینیی ئەو شارانەدا و ژمارەیەكی  زۆریان هاتوونەتە سەر رێبازەكەی و تەمەسسوكیان پێوە كردووە، كە یەك لەوانە مەلا قەسیمی مامۆستاكەی خۆی بووە لە شاری سنە كەوا ئیجازەی مەلایەتی لێوەرگرتووە و بە هەمان شێوەش لە لاهور و ئەسفەهان و شیراز و شوێنانی تریش خەڵكێكی زۆر شوێن رێبازەكەی كەوتوون. یەكەمجار مەولانا خالید پاش گەڕانەوەی چووەتە بەغدا و والی سەرپەرشتیی تەكێیەكی گەورەی لە سەر ڕووباری دیجلە بەرەوڕوو كردەوە و كە تەكێی ئەحسایی بووە و ناوی ناوە خالیدییە. لەوێ‌ زانای گەورەكانی بەغدا بۆیان دەردەكەێت كە ئەم پیاوە تەواو كامڵە و عیلمی زۆری پێیە، بۆیە زۆرێك لە زانایانی بەغدا و خەڵكی ئەو شارە هاتوونەتە سەر تەریقەتی نەقشبەندیی خالیدی. سەعید پاشای والی بەغداد چەند جارێك سەردانی ئەم زانا بلیمەتەی كردووە و نزیك بووە لە تەریقەتەكەوە، مەحموود پاشای بابانیش ئەو كاتەی كە دەچێتە بەغدا سەردانی مەولانا خالید دەكات و داوای لێدەكات بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و ئەویش دەست نانێت بە روویەوە ڕازی دەبێت و دێتەوە بۆ سلێمانی و لە مزگەوتی عەبدوڕەحمان پاشای بابان، كە ئێستا ناوی مزگەوتی بابەعەلییە، خەریكی كاری تەدریس و ئیرشاد بوو و خەڵكێكی زۆری شار و دەوروبەری لەلای ئەم دەیانخوێند، هەروەها خەڵكێكی زۆر لە بازرگان و «كاسبهای شەهری» و خەڵكی ئاسایی ناو شاری سلێمانی و شارەزوور و قەرەداغ و هەورامان لە چواردەوری كۆبوونەتەوە و تەمەسسوكیان بە تەریقەتەكەیەوە كردووە. دواتر ئەم خانەقایەی ئێستای بۆ دروست دەكرێت.
هەر لەو سەروبەندەدا شێخ مارفی نۆی، كە زانایەكی گەورە و رابەری تەریقەتی دەروێشیی قادریی باڵادەست بووە و لای میرەكانی بابان دەسەڵاتێكی دینیی گەورەی هەبووە و لەگەڵ گواستنەوەی پایتەختی میرنشیندا لە قەڵاچوالانەوە هاتووەتە سلێمانی و مزگەوتی گەورەی پێ‌ سپێردراوە كە تەدریسی كردووە و مەولانا خالید و تەریقەتەكەی و ئەم چەشنە پەرۆشی و كۆبوونەوەی خەڵكە لە دەوری دەبێتە هۆی مەترسییەكی گەورە بۆی و بە ركابەری دەسەڵاتی خۆی دادەنێت و دەترسێت «بەڕەی لە ژێر پێ‌ بكێشێتەوە» و لای میرانی بابان جێی ئەم بگرێتەوە، بە تایبەتی كە ئەمانیش بایەخێكی زۆریان پێدەدا و بۆیە لێی دەبێتە دوژمن و بە لە ئاین لادەری لەقەڵەم دەدا و خوێنی حەڵاڵ دەكات و تەنانەت خەڵكیشی دەنێرێتە سەر كە بیكوژن.

 

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …