Home / بەشی مێژووی كورد / دزەییەكان و مێژوویەك لەخەبات بۆ كوردستان

دزەییەكان و مێژوویەك لەخەبات بۆ كوردستان

دزەییەكان و مێژوویەك لەخەبات بۆ كوردستان

dzayakan311رەوەست نەوزاد-هه‌ولێر‌

مێژووەكەیان بۆ 400 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوەو ناوەكەیان لەگوندی (دزێ) ی ناوچەی ورمێ هاتووە

هۆزی دزەیی یا بنەماڵەی دزەیی یەكێكە لەهۆزە ناودارەكانی كورد كە ئەندامەكانیان رۆڵی كاریگەریان لەمێژووی كوردو كوردستان هەبووە، بەوتەی رزگار ئەحمەد حەمەدئەمین دزەیی كە بۆ كوردستانی نوێی ئاشكراكرد : بەپێی چەند بەڵگەنامەیەكی مێژوویی دروستبوونی ئەو هۆزە بۆ سەدەی حەڤدەیەمی زایینی دەگەڕێتەوە واتا 400 ساڵ بەر لەئێستاو هۆكاری ناونانیشیان بە دزەیی بۆ كۆچكردنیان لەناوچەی سۆرانی باشووری كوردستان بۆ گوندێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و نیشتەجێبوونی ئەندامەكانی لەگوندێكی ئەو بەشەی كوردستان و لەنزیك شاری ورمێ‌ بەناوی (دزێ‌) بەر لە چوار سەدە دەگەڕێتەوە كە دوو نەوەی ئەو بنەماڵەیە لەوێ‌ نیشتەجێ دەبن، دواتر بەهۆی زاڵبوونی دەسەڵاتیان لەناوچەكەو ناكۆكیان لەگەڵ شا تەهمازی سەفەوی شای ئێران كە بەلەشكرێك هێرش دەكاتە سەریان، دووبارە دەگەڕێنەوە بۆ باشووری كوردستان و سەرەتا لەناوچەی كۆیەو دواتر لەناوچەی قوشتەپە نیشتەجێ‌ دەبن.

دزەییەكان و میری سۆران
رزگار دزەیی باس لەپەیوەندی دۆستایەتی لەنێوان سەردارانی دزەیی و میر مستەفا بەگی میری ئەمارەتی سۆران دەكات كە لەسەدەی حەڤدەیەمی زایینی دروستبووەو لەوكاتەدا بەشێك لەسوپاو سوارچاكەكانی ئەو میرنشینە لەپیاوانی دزەیی بوونەو لەچەندین جەنگی ئەو میرنشینەش بەشداریان لەشەڕەكان كردووە یەكێك لەو شەڕانە لەدژی سوپای والی بەغدای عوسمانی بوو لەنزیك ناوچەی ئیمام ئەعزەم كاتێك دزەییەكان بەسەركرداریەتی خان ئاودەل – ی میری دزەییەكان لەیەكێك لەجەنگەكانی ئەمارەتی سۆران بەشداری دەكەن و میر مستەفا بەگی میری سۆران لەشەرەكەدا دەكوژرێت، بۆیە خەڵكی ئەمارەتی سۆران، خان ئاودەلی دزەیی دەكەن بە میری میرنشینی سۆران، دوای چەندین ساڵ لەفەرمانڕەوایەتی میرنشینەكەو كۆچی دوایی كردنی، كورەكەی دەبێتە میری میرنشینی سۆران، بەڵام دوای گەورە بوونی نەوەكانی میر مستەفای سۆران داوای تەختی میرنشینەكە دەكەن، بۆیە دزەییەكان بەشێوەیەكی ئاشتیانە دەستبەرداری میرنشینەكە دەبن و بەرەو ناوچەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان كۆچ دەكەن و دەچنە گوندێك لەنزیك شاری ورمێ‌ و لەوێ‌ نیشتەجێ‌ دەبن كە ئەویش گوندی (دزێ) یە.

لەبنەماڵەوە بوون بەهۆز
دزەییەكان هەندێجار بە هۆز و هەندێ جاریش بە بنەماڵە یا تیرە بانگیان دەكرێت، بەڵام بەگوێرەی وتەی د. ئەحمەد دزەیی سەرۆكی زانكۆی سەلاحەدین، لەسەرەتادا ئەوان وەك بنەماڵە بوون، بەڵام دواتر بەهۆی زۆربوونی ژمارەیان لەئێستادا وەك هۆز دەناسرێن، بەڵام بەهۆی دروستبوونی كێشە لەنێوان سێ‌ كوڕی ئەو بنەماڵەیە لە زەمانی زوودا كە سێ‌ برا دەبن كە ئەوانیش قەرەنی ئاغا و عیسا ئاغا و پیرداود ئاغان ئێستا ئەو هۆزە بەشێكیان لەدەشتی دزەییاتی پارێزگای هەولێر نیشتەجێن كە لەنەوەی قەرەنی ئاغان و بەشی دووەمیشیان  كە بنەماڵەی عیسا ئاغان لەپارێزگای سلێمانی دەژین كە پێیان دەڵێن ئاغای گەورە، بەشی سێیەمیشیان كە بنەماڵەی پیرداود ئاغایە روودەكەنە ناوچەی جەزیرەی بۆتانی باكووری كوردستان و لەوێ‌ نازناوی هەرتووشی – یان وەرگرتووە.
هاتنی قەرەنی ئاغا بۆ هەولێر
رزگار دزەیی ئەوە ئاشكرا دەكات كە بوونی ئەندامانی دزەیی لەسەدەی هەژەیەمی زایینی لەپارێزگای هەولێر بۆ هاتنی قەرەنی ئاغای سەرداری دزەیی بۆ ئەو ناوچەیە دەگەڕێتەوە كە دوای ناكۆكی لەگەڵ براكانی روو لەو پارێزگایە دەكات كە لەمێژوودا باس لە قارەمانێتی و ژیری ئەو پیاوە دەكەن و دەبێتە خاوەن زەویەكی زۆری كشتوكاڵی و ژمارەیەكی زۆری ئاژەڵ كە چوار كوڕی هەبووە كە ئەوانیش مەحمودو ئیبراهیم و خولەو مام زێندین بوون كە توانیویەتی هەریەك لەكوڕەكانی لەشوێنێك جێگیربكات و بیانكات بەئاغای شوێنەكەو دەستیان بەكشتوكاڵ و بەخێوكردنی مەڕو ماڵات كردووەو دوای مردنی قەرەنی ئاغا، مەحمود ئاغای كوڕی سەرۆكایەتی دزەییەكان دەكات و دوای نزیكەی سەدەیەك ئەم هۆزە بوون بەهێزێكی گەورە لەناوچەكwو لە والی بەغدا هەڵگەڕانەوەو باجی ساڵانەیان نەدەدا، بۆیە عوسمانیەكان لەساڵی 1837 بە داود پاشای والی بەغدایان راگەیاند كە مەحمود پاشای بابان راسپێرێت كە لەشكر بنێرێتە سەر دزەییەكان و دەستبەسەر بەروبوومی كشتوكاڵیان و مەڕو ماڵاتەكانیاندا بگرن بۆ ئەم مەبەستەش مەحمود پاشای بابان لەشكرێكی 500 سواری كۆدەكاتەوەو بەرەو هەولێر دەچن هەرچەندە دزەییەكان ژمارەی لەشكرەكەیان زۆر لەبابانەكان كەمتر بوو، بەڵام لەبەر پاراستنی سەرو ماڵیان شەڕێكی مان و نەمان دەكەن كە كاوێسی كوڕی مەلای مەحمود ئاغاو رەحمان كوڕی كاكەخان مەحمود ئاغا سەرۆكایەتی لەشكری دزەییەكان دەكەن، دوای شەڕێكی قورس لەئەنجامدا لەشكری بابان دەشكێن و نەیانتوانی هیچ لەگەڵ خۆیان بەرن، بەمجۆرە دزەییەكان سنووریان فراوانتر دەبێت و زۆربەی گوندەكانی باشووری هەولێر دەگرێتەوەو لەهەر گوندێك نەوەیەكی قەرەنی ئاغا دادەنێن وەك ئاغای گوندەكە كە ئەو ناوچەیە تا ماوەیەكی زۆر بەدەشتی دزەییاتی بەناوبانگ دەبێت تا لەدەیەی شەستەكانی سەدەی بیستەم بەهۆكاری سیاسی ناوی ناوچە كە بۆ دەشتی هەولێر دەگۆڕدرێت و دەشتی دزەییش پێكهاتووە لەسێ‌ ناوچە كە (ملكیە) و (كەندێناوە) و (قەراج) ن و دزەییەكان لەو سێ ناوچەیە خاوەنی زیاتر لە 150 گوند بوون.
دزەییەكانی پارێزگای هەولێر لەئێستادا لە هەشت بەرەباب پێكهاتوون كە هەموویان لەنەوەی قەرەنی ئاغای دزەیین كە ئەو بەرەبابانەش بریتین لە بەرەبابەكانی (بایز) و (پاشا) و (فارس) و (كاكەخان) و (كاوێسی مەلا) و (مام زێندین) و (برایم ئاغا) و (خولەیی) كە ئەو بەرەبابانەش لەناو خۆیاندا دەبنە چەند تیرەیەك.

شەڕی برایم ئاغاو عەرەبەكان
یەكێك لەكەسایەتیە دیارەكانی بنەماڵەی دزەیی برایم ئاغای دزەییە كە لەنێوان ساڵانی (1840-1920) ژیاوە كە رۆڵێكی باڵای هەبووە لەبەهێزكردنی پێگەی ئەو هۆزە لەدەشتی دزەییاتی كە دەگێرنەوە هەوڵێكی زۆری داوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هۆزە عەرەبەكانی ناوچەی مەخموورو نەیهێشتووە ناوچەكە داگیربكەن و شەڕیشی لەدژیان بەرپا كردووەو لەناوچەكە دەریپەڕاندوون و هەندێكیشی لەزێی دیجلە ئاودیو كردووە، هەروەك دەوڵەتی عوسمانی و ئینگلیزەكانیش رۆڵی برایم ئاغای دزەییان لەبەرچاو گرتووەو هەوڵیانداوە پەیوەندیەكی باشیان لەگەڵیدا هەبێت و قەڵای مەخمووریش دروست دەكات و شارۆچكەكەش ئاوەدان دەكاتەوە، دوای كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی و هاتنی ئینگلیزەكان بۆ عیراق كاپتن (دەبلیو. ئاڕ. های) حاكمی سیاسی ئینگلیز لەهەولێر لەپەرتوكەكەی خۆی (دوو ساڵ لەكوردستان) (1918-1920) باسی پەیوەندی خۆی دەكات لەگەڵ دزەییەكان كە رۆڵی سەرەكیان هەبووە لەداڕشتنی سیاسەتی ناوچەكەو پشتگیری سیاسەتی ئینگلیز بوون هەروەها چۆن خۆیان حوكمڕانی ناوچەیەكی فراوانیان كردووە، كاپتن های باس لەپەیوەندیە باشەكانی خۆی و برایم ئاغا دەكاو لەباسی كەسایەتی برایم ئاغادا دەڵێت كەسێكی زیرەك و قسەكەرێكی نایاب بوو و پیاوێكی دنیا دیدەیەو بەكەسایەتی برایم ئاغا سەرسام بووەو هەر لەو سەردەمەدا چەند كەسێكی دزەییەكان بەحاكمی ناوچەو بەڕێوەبەری ناحیە دادەمەزرێنێت.

دزەییەكان و شۆڕشەكانی كورد
دزەییەكان سەرەرای ئەوەی خەڵكی پارەدار بوون، بەڵام لەمێژوودا پاڵپشتی زۆربەی شۆڕشەكانی كوردیان كردووە بۆ نمونە پشتگیری خۆیان بۆ شۆڕشەكانی شێخ مەحموودی حەفید كردووەو لەساڵی 1930 كاتێك دژی پەیماننامەی ئینگلیزەكان لەگەڵ حكومەتی عیراق خۆپیشاندان لەبەردەركی سەرای شاری سلێمانی ئەنجامدرا دزەییەكان لەڕێگای عەلی مەحمود كاكەخان و خدری پاشا كە دوو سەرداری ئەوكاتی دزەییەكان بوون پاڵپشتی خۆیان بۆ خەڵكی سلێمانی نیشانداوەو عەلی ئاغای دزەیی دۆستی شێخ مەحمود دەبێت و بە شێخ رادەگەینێت كە ئێمەی دزەیی پاڵپشتی تەواوی خۆپیشاندانەكانی شاری سلێمانی دەكەین و خدری پاشاش كە یەكەم ئەندامی كوردی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق دەبێت لەساتەوەختی خۆپیشاندانەكەی سلێمانی لەساڵی 1930 و لەكاتی هاتنی وەفدێكی دەوڵەتی پاشایەتی لەعیراق پشتگیری خۆی بۆ شێخ مەحمودو خەڵكی سلێمانی بەئەندامانی وەفدەكە رادەگەیەنێت، هەروەك دزەییەكان بەشداری لەحزبەكانی هیواو ژێ كاف و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش دەكەن و رۆڵی بەرچاویان تێدا هەبووە.

كەسایەتیە دزەییەكان
دزەییەكان چەندین كەسایەتی دیارو سەردارو ئاغایان لەناودا دەركەوتووە كە رۆڵی گرنگیان لەمێژووی كوردو هۆزكەشدا هەبووە لەوانە (عەلی مەحمود كاكەخان) و (خدری پاشا) و (ئەحمەد پاشا) و (برایم ئاغای بایز) و (ئەحمەد حەمەدەمین دزەیی) و (موحسین دزەیی) و (هۆمەر دزەیی) و (موشیری برایم ئاغا) و (هاوار برایم ئاغا) و (خورشیدی بایز) و (حسێنی مەلای) و (مەعروفی حاجی پیرداود) و (قەرەنی ئاغا) و (هادی ئاغای پونگینەیی) و (دكتۆر ئەرسەلان بایز) و (سەلیم ئاغای) و چەندین كەسایەتی تری دزەیی.
رزگار ئەحمەد حەمەدەمین دزەیی باس لەوەش دەكات كە لەئێستادا پەرتوكێك بۆ دیاریكردنی سەرجەلەو رەچەڵەكی بەرەباب و خانەوادەی ئەندامانی دزەییەكان نوسراوە كە بەر لە 40 ساڵ لەمەوبەر لەلایەن مەلا خالیدی مورتكەیی نوسراوە، بەڵام لەئێستادا ئەو پەرتوكە بەشێوەیەكی باشترو فراوانتر دوبارە نوسراوەو چاپكراوە كە تێیدا ناوی رەگەزی نێری زۆربەی ئەندامانی هەشت بەرەبابەكەی دزەیی تێدا نوسراوە كە ناوی 2200 كەسی دزەییەكان لەخۆدەگرێت.

دزەییەكان و زوو رۆشنبیر بوون
دزەییەكان بەوە ناسراون كە خەڵكانی زۆر كراوەو رۆشنبیر بوونەو لەپارێزگای هەولێر بەر لەئەندامانی هەموو هۆزەكانی تر خۆیان لەگەڵ گۆڕانكاری ژیان و ژیانی مۆدێرن گونجاندووە لەوبارەیەوە د. ئەحمەد دزەیی دەڵێت : ئەم زوو رۆشنبیریەی دزەییەكان بەهۆی دەسەڵاتداری سەردارەكانیان و خاوەن موڵك و ماڵێكی زۆرو ئارەزووكردنیان بووە لەفێربوونی خوێندەواری و خۆ رۆشنبیركردن كە لەسەدەی بیستەمدا دزەییەكان بەر لەهەموو هۆزەكانی تری بوون لەناوچە گوندنشینەكانی پارێزگای هەولێر قوتابخانە لەگوندەكانیان بكەنەوە.

دزەیی و ئاغایەتی
لەرابردووداو ئێستاش هەموو كەسایەتییە دزەییەكان بە ئاغا ناوزەد دەكران كە ئەمەش بەهۆی خاوەنداریەتی زەوی و زاری كشتوكاڵی بوو، چونكە بەوتەی دزەییەكان هیچ ئەندامێكیان كاری رەنجبەری و زەحمەتی ئەنجام نەداوەو بەردەوام خەڵكی هۆزەكانی تر جوتیاری ئەوان بوون، بۆیە هەر كاتێك ناوی دزەییەكان بێت ئەوا نازناوی ئاغاشی بەدوادا دێت.
هۆمەر دزەیی روونی دەكاتەوە كە ئەندامانی بنەماڵەی دزەییەكان لەكۆندا بەكاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداری سەرقاڵ بوونەو سەڕەرای ئەوەش لەسەدەی بیستەمدا كاری بازرگانیشیان ئەنجامداوەو زەویەكی زۆری كشتوكاڵیشیان هەبووە، بۆیە زۆربەی ئەندامانی پارەدارو خاوەن موڵك و ماڵێكی زۆر بوونەو بەردەوام بەخەڵكی دەوڵەمەند ناسراون.
دوای دەرچوونی یاسای چاكسازی زەوی كشتوكاڵی عیراق لەساڵی 1958 ی دوای شۆڕشی 14 ی تەمموز، بەشێكی زۆری زەویە كشتوكاڵیەكانی عەشیرەتی دزەیی بەر ئەو یاسایە كەوت و بەشێكی زۆری لەخاوەنەكانیان سەندرایەوە، بۆیە ئێستا دزەییەكان خاوەنی ئەو زەویە كشتوكاڵیە فراوانە نین كە بەر لەساڵی 1958 خاوەنداری بوون و زۆربەیان موڵكداریەكەی بۆ میری گەڕایەوە.

پێشتر نازناوی تریان هەبووە
دزەییەكان بەهۆی ئەوەی چەند سەدەیەك لەمەوبەر بەهۆی كۆچ كردنیان بۆ گوندی (دزێ) ی ناوچەی ورمێ‌ ئەو ناوە یان لێنراوە، بۆیە بەپێی كتێبی نوسەری عیراقی عەبدوڵڵا عەزاوی كە لەسەر هۆزەكانی عیراق نوسیویەتی دەڵێت لەوانەیە دزەییەكان پێشتر لەئەندامانی هۆزی (پیران) ی باكووری كوردستان بوونە، بەپێی چەند سەرچاوەیەكی تری مێژوویی كوردیش لەوانەیە دزەییەكان پێشتر سەر بەهۆزی (زەرزا) ی ناوچەی شنۆ – ی رۆژهەڵاتی كوردستان بوونە، هەر بەپێی سەرچاوەی تری مێژوویی دەوترێت لەوانەیە دزەییەكان سەر بەهۆزی (بڵباس) بووبن.

هێزو دەسەڵاتی دزەییەكان
رزگار دزەیی باس لەوەش دەكات كە دزەییەكان لەمێژووی خۆیاندا هەردەم دەسەڵاتدارو بەهێز بوونەو لەهەموو سەردەمەكاندا دەوڵەتەكانی ناوچەكە رۆلی ئەوانیان لەبەرچاو گرتووەو پۆستی باڵایان لەحوكمڕانی ناوچەكە هەبووە لەوانە پۆستی وەزیر لەحكومەتی عیراق و وەزیر لەحكومەتی هەرێمی كوردستان و پۆستی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق و سەرۆكی پەرلەمان و ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، باس لەوەش دەكرێت كە هۆكاری بەهێزی دزەییەكان بە بەراورد بەهۆزەكانی تر بەهۆی پارەداری و خاوەن موڵكێكی زۆر لەلایەك و لەلایەكی تر بەهۆی زیرەكی سەردارەكانیان لەسیاسەت كردن و هەبوونی هێزێكی زۆری سوارچاكی و چەكداری ئەو پێگە بەهێزەیان بەدەستهێناوەو تەنانەت یەكێك لە والیەكانی عوسمانیەكان بەمەبەستی دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ دزەییەكان نازناوی پاشا دەبەخشێتە ئەحمەد حسێن عەلی ئاغا كە ئەویش نەوەیەكی قەرەنی ئاغایەو هەر لەو ساوە ئەو تیرەیە بە بەرەبابی ماڵی پاشا ناسراون.

خورشیدی بایزو ویلایەتی موسڵ
لەكاتی روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەكان لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی و هاتنی ئینگلیزەكان بۆ عیراق، كێشەی ویلایەتی موسڵ لەنێوان ئینگلیزەكان و توركەكان دروست دەبێت، بۆیە یەكێك لەو كەسانەی كە هەوڵ بۆ نە لكاندنی ئەو ویلایەتە بۆ دەوڵەتی تازەی عیراق و دەوڵەتی توركیای كۆماری دەدات، خورشید ئاغای بایزی دزەیی دەبێت كە لەگەڵ ئەحمەد عوسمانی یەكەم موتەسەریفی هەولێر هەوڵ بۆ  گێڕانەوەی ئەو خاكە بۆ نەتەوەی كورد دەدەن، بەڵام هەوڵەكەیان سەركەوتوو نابێت.   
بزووتنەوەی جوتیارانی دزەیی
هۆمەر دزەیی ئاشكرای دەكات كە لەساڵی 1953 بزوتنەوەی جوتیارانی دزەیی لەدەشتی دزەییاتی دەركەوت كە ئەو بزوتنەوەیە بەهۆی سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیای چەپ گەرایی لەو ناوچەیە سەریهەڵدا كە ئەندامانی ئەو بزووتنەوەیەش لە كوڕە ئاغاكانی دزەیی بوون كە ئەمەش بەهۆی خوێندەواریان بوو كە تەنیا ئەوان خوێندنیان لەقوتابخانەكان خوێندبوو كە تێیدا پشتگیری خۆیان بۆ خەڵكی چەوساوەو جوتیاران دەردەبڕی، بۆیە زۆرجار ئەو كوڕە ئاغایانەی دزەیی جووتیارو رەنجبەرانی ناوچەكەیان لەدژی باوكە ئاغاكەی خۆیان هاندەدا كە ئەمەش لەناو هۆزەكاندا كارێكی بێ وێنە بوو.

دزەییەكان و ژن و ژنخوازی
یەكێك لە دابونەریتەكانی دزەییەكان كە جیاوازی هەبوو لەگەڵ هۆزەكانی تر، ژن و ژنخوازی بوو كە لەكاتی كچ بەشوودانیان كچی خۆیان تەنیا بە كوڕانی بنەماڵەی دزەیی دەداو هەر ژن و ژن خوازیەكەیان لەدەرەوەی ئەندامانی هۆزەكەیان رەتدەكردەوە، بەڵام ئیستا ئەو دابوونەریتە بەهۆی گۆڕانكاری لەژیانی ئێستادا نەماوەو ژن و ژنخوازی لەگەڵ خەڵكانی تری دزەییش ئەنجام دەدەن.

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …