شێواندنی مێژووی تاوانی ئەنفال و ستەم لە قوربانی و شایەتحاڵەکانی ‌

( یانزەیەم: عمر خدر مەحمەد ئەمین

تەمەن 1953، پیشە كاسب، شوێنی دانیشتن سێكانیان)

نەشارەزایی نوسەر لەم شایەتیدانەدا بەرونی دەردەکەوێ چونکە (سونێ) کە دەکەوێتە پشتی قەڵادزێ و خاڵێکی پشکنینی عێراق بوو. شوێنی سەدان کەسی دەستگیرکراوە. هەرچی لەم بازگەیە گیراوە رەوانەی چوارقوڕنە دەکران کە بارەگای تیپی ٢٤ی لێبوو، لەوێشەوە رەوانەی ئەمنی هەولێرو تۆپزاوا دەکران، جێگەی ئاماژەیە دوو گۆڕی بەکۆمەڵی ناوچەی حەزەری پاریزگای موسڵ لە ساڵی ٢٠٠٤ هەڵدرانەوەو قوربانیەکانی خەڵکی ناوچەی دۆڵی جافایەتی و بەتایبەتیش خەڵکی گوندی سێدەر بوون . کە زۆربەیان لەم بازگەیەی سونێ گیراون کەچی ئەفسوس لەبری (سونێ) نوسیوێتی (سۆنی) !

یەکێک لە ئەرکەکانمان لەبەرپەرچدانەوەی ئەنفالدا تێپەڕاندنی زمانی هەژارانەی نوسینە، هیچ رەوانیە وەرگێرێک یان ڕۆژنامەنوسێک نەتوانی (حامل) بگۆڕێت بۆ زمانی کوردی ؟! ئەوەتا لەبری ئەوەی بنوسێت : خوشکەکەم دوگیان بوو نوسیوێتی:  (خوشکەکەم حاملیش) بوو ! لەگەڵ چەندین هەڵەی تر لەم ئیفادەیەدا .

.بۆ درێژەی شایەتیدانەکەی عومەر بڕوانە – تەها سلێمان – جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – نوسین، دۆکۆمێنت، زانیاری لاپەرە ١٢٢.

(دوانزەیەم: محمود حمە عزیز ئەحمەد

تەمەن 1969، پیشە جوتیار، شوێنی دانیشتن گوندی سیدەر) بۆ درێژەی شایەتیدانەکە بڕوانە – تەها سلێمان – جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – نوسین، دۆکۆمێنت، زانیاری لاپەرە ١٢٣

ئەم شایەتحاڵە لە دەقە عەرەبیەکەدا باشتر قسەدەکاو دەڵێت لە سێ قۆڵەوە هێرشکرایە سەر گوندەکەمان ( لە شاخی بەردەبەل و شاخی قەرەسرد و قۆڵی دۆڵمازەڵێ) کەچی لەلای تەها سڵێمان دەڵێت (هێرش بۆسەرگوندەكان دەستی پێكرد لە میحوەرەوە «! ئینجا نوسەر زۆر نابەرپرسیارانە خۆی لەو وشە عەرەبیانە دەدزێتەوە کە تێیان نەگەیشتووە و نوسێوێتیجەوەلی جیلە بنەل، قەرەست، جەوەلی دۆڵی مازالی) لە کۆتا دێڕیشدا لەبری تۆپباران نوسیوێتی (پۆپباران) . ! لەبری میحوەر – دەیتوانی بنوسێ قۆڵ، جەوەڵی جیلەبنەل هیچ واتایەکی نیە، شایەتحاڵەکە دەڵێت شاخی  پڵنگان، و شاخی قەرەسرد، شاخی دۆلمازەڵێ . لەعەرەبیەکەشدا نوسراوە (جیلە بنەل)بەڵام لەبنەرەتدا جبل بلنکانە، بەلام نوسەرسەری لەوەش دەرنەچووە !

(سیانزەیەم: غفور حسن عەبدوڵا

تەمەن 1977، پیشە كاسب، شوێنی نیشتە جێبوون سلێمانی- دۆكان، گوندی سیدەر، لە ساڵی 1988 لە گەڵ خانەوادەكەم كە پێكهاتبوون لە حەوت كەس « دایكم فاتمە رەسوڵ، براو خوشكەكانم عائیشە، كەوسەر، سێوە، هەوار، تەیفور»  دەژیاین. لە مانگی دووەمی ساڵی 1988 بوو، گوندەكەمان و گوندەكانی دەوروبەری لە كاتی دەستپێكردنی شاڵاوی ئەنفالی یەكەم «دۆڵی جافایەتی» روو بە رووی تۆپبارانی فڕۆكە بوەوە، لە دوولاوە هێرش دەستی پێكرد « لە جەوەڵی قەرە سەدو جەوەڵی جیلە كرن») ئێمە ناچاربووین بەرەو سنووری ئێران بڕۆین، دواترو دوای ماوەیەك لە رێگای سەردەشتەوە گەڕاینەوە بۆ ناوخاكی عێراق. دواتر دادگای لێكۆڵینەوەی سلێمانی ناردیان بە شوێنمداو كۆمەڵێك ناسنامەیان خستەبەردەمم، لە ناویاندا ناسنامەی باوكم گە لە گیرفانی دایكم بوە گیانی لە دەستدابوو، جگە لە ناسنامەكانی «عائیشە، سێوەو تەیفور» ناسنامەی «كەوسەر»ی خوشكم كە لە گەڵ دایكم و باوكم گیرابوون، و لە گۆڕی بە كۆمەڵی «خەزەر» دۆزرابونەوە.)ئەمە بەشێکە لە شایەتیدانی غەفورتکایە بۆ درێژەبڕوانە – تەها سلێمان – جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – نوسین، دۆکۆمێنت، زانیاری لاپەرە ١٢٤

غەفور دەڵێت : لە دوولاوە هێرش دەستی پێكرد لە « شاخی قەرەسرد، و شاخی کێلە پڵنگان )ەوە، هێزەكانی عێراق لە گوندەكەمان(نزیکبوونەوە) . نوسینەوەی قسەکانی غەفور بەم شیوەیە ڕاستە نەک بەوشیوەیەی نوسراوە (نزیك بوەوە) ، چونکە هێزەکان کۆیە نەک تاک . نوسەر، شاخەکان بەجەوەڵ تێگەیشتووە، لەکاتێکدا جەوەڵ بۆ شاخەبەرزەکانی کوێستانەکان، ناشێت، لەگەرمیان بەگردو تەپۆڵکەکان دەڵێن جەوەڵ ئەوەش هەرلە (جبل)ی زمانی عەرەبیەوە هاتووە، بە کورتی جەوەڵ لە پێدەشتەکانی گەرمیاندا هەیە، نەک لە دۆڵی جافایەتی. لەبەرئەوەی شارەزانەبووەو ئاشنایەتی لەگەڵ ناوی چیاو شاخەکاندا نیە، بۆیە هەرچی ناوی نەزانیوە وەک چۆن لەعەرەبیەکەدا نوسراوە ئەویش هەروا بەم شێوەیە نوسیوێتی (لە جەوەڵی قەرە سەدو جەوەڵی جیلە كرن) قەرەسرد شاخێکی بەناوبانگەو دەکەوێتە نێوان قەزای دوکان و ناحێی بنگرد، لەدیوی دوکانەوە دەکەوێتە پشتی ئۆتیل وکابینە گەشتیاریەکان و لەودیویشەوە دەکەوێتە بەرانبەر ناحیی بنگرد، گوندەکانی هەنجیرێ وسێدەرو سێناجیان، دەکەونە دامێنی ئەم چیایە، کێڵە پڵنگانیش دەکەوێتە نێوان شارستین و دۆڵمازەڵێکە ناوی گوندێکی ناوچەکەیەو ئەوچیایەی غەفور باسی دەکات ئەوەیانە. بەڵام جیلەکرن نەبەزمانی کوردی ونەبە زمانی عەرەبی هیچ واتایەکیان نیە.

هەڵەی زمانەوانی : تۆپببارانی فرۆکە هەڵەیە، بۆمباران راستە. تۆپباران بەوە دەوترێت لەدورەوە دەهاوێژرێ (بۆیەدەڵێن تۆپی دورهاوێژ) . تکایە بنواڕە ئەم دێڕە: (لەم كاتەدا تۆپباران بەردەوام بوو، لەم كاتەدا كە ناوەڕاستی شەو بوو) ئەم دوو ڕستەیە سەرلەبەریان لەباری ڕێنوس و زمانەوانیەوە هەڵەن، دوو جار(لەکاتێکدا) لەرستەیەکدا نەگونجاوە، هەروەها بۆ (منتصف لیل)ی عەرەبی نیوەی شەو جوانترە، نەک ناوەڕاستی شەو. ناوی (هائیشە) هەڵەیە بە کوردی ئایشێ و بەعەرەبی عائیشەیە و کوردیش دەڵێن عایشە نەک هائیشە.

تیبینیەکی گرنگ و بیرهێنانەوەیەک:

لە کۆنفرانسی رۆژی ٤/٤/٢٠١٦ کە ریکخراوی دۆز لە مۆنۆمێنتی ئەنفال – چەمچەماڵ ئامادەی کردبوو، توێژینەوەیەکم لەسەر هەڵدانەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ پێشکەش کرد. لە ماوەی ٥ خولەکدا باسی چیرۆکی ئەم خانەوادەیەم کرد، تەنانەت گرتەیەکی ڤیدیۆی دادگادا پیشانمدا کە داواکاری گشتی بۆ پشتیوانی قسەکانی غەفور پێناسەی باری کەسێتی ئەم خانەوادەیە دەخاتە ڕوو. خاڵی سەرنج راکێش ئەوەبوو کەوا (تەسکەرە) پێناسی باری کەسێتی، سێ کەسیان دۆزرابوونەوە کە لەژیاندا ماون، کە بریتی بوون لە (ئایشێ وسێوەو تەیفور). دواتر لە هۆتێلی سلێمانی پاڵاس تیمێکی دادگاکە کۆیان دەکاتەوەو پێیان دەڵێن : فاتیحا بۆ ونبووەکانتان بخوێنن، دواتر بەڵگەی مردنیان پیشاندابوون، لەوکاتەدا تەسکەرەکانیان وەکو بەڵگە دەخەنەڕوو کە لەگۆڕی بەکۆمەڵی حەزەر دەریان هێنابوو، ئایشێ دەبورێتەوە، بەڵام کەس نەیزانی ئایشێ بۆچی بوورابووەوە ؟ لەبەرئەوەی ئایشی وسێوەو تەیفوریشیان وەک شەهید و مردوو خوێندبووەوە، بەڵام کە تیمەکە ڕاستییەکەیان زانی ئەوانیش توشی شۆک بوون، ئەم چیرۆکە لە دادگاش بووە جیرۆکێکی سەر سوڕهێنەر.. هەرلەو کۆنفرانسەدا غەفورعەبدوڵاو سێوەی خوشکی ئامادە بوون، کاتێک لە پای پێشکەشکردنی باسەکەمدا ڕێکخراوی دۆز خەڵاتێکیان پێبەخشیم، من لەسەر مینبەرەوە خەڵاتەکەی خۆمم پێشکەشی سێوە عەبدوڵاکرد . ئەمەش بووە مایەی سەرنجی ئامادە بوانی کۆنفرانسەکە.. تەها سلێمانیش وەک من لەو کۆنفرانسەدا ئامادەبوو، کەچی هەرنەی زانیوە ئەم شایەتحاڵە کێیە ! .

(چواردەیەم: حمەلاو مەجید ئەحمەد

تەمەن 1965، پیشە كاسب، شوێنی دانیشتن سلێمانی، گوندی سەرگەڵو»  لە شایەتیدانەکەیدا هاتووە : «لە ساڵی 1988 رۆژێك فڕۆكە كەوتە ئاسمانی سەرگوندەكەو پاش تۆپباران هەشت كەسی كوشت» بێگومان ئەمە هەڵەیەکی نابەجێێە ، چونکە دەبێت لەکاتی تۆپباراندا هەشت کەس کوژرابن، نەک لەپاش تۆپباران! لە شوێنێکی تردا دەڵێت ( کە دەمردن لەدەرەوەی قاعەکەدا دەنێژران) هەموو کەس دەزانێ ئەوانەی لە نوگرەسەلمان دەمردن لەدەرەوەی قەڵاکە دەنێژران کە زیندانەگەورەکەبوو، نەک لەدەرەوەی قاعەکە ! دیسان (گوندی سۆنیا) هەڵەیە، بەتایبەتی بۆ شارەزایەکی بواری ئەنفال، نەنگیە نەزانی لە (سونێ) چی گوزەراوە؟ حمەلاو دەڵێت: لە سونێ گیران نەک لە (گوندی سۆنیا)! بۆ درێژەی شایەتیەکەی حمەلاو بروانە کتێبی جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – تەها سلێمان – ٢٠١٥ لاپەرە.١٢٥

 ( پانزەیەم: سەڵاح قادر مەحمەد ئەمین

تەمەن 1978، پیشە كاسب، شوێنی دانیشتن گوندی مالومە.)بروانە کتێبی جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – تەها سلێمان – ٢٠١٥ لا١٢٦

سەڵاح لەشایەتیدانەکەیدا جارێک دەبێتە، حیکایەتخوان و جارێکیش کراوەتە کارەکتەر، خوێنەر سەری لێدەشێوێت، ئاخۆ خۆیان کیمیاباران کراون کە لەسلێمانی بوون ! یان باوک ودایکیان کە لەگوند بوون؟ جارێک دەڵێت من وبراکەم لەسلێمانی بووین و جارێکیش دەڵێت لەگوندی (چاڵاو) قەسفکراین . ! (من و براكانم «ئاوات و بەرزان» لە گەڵ داپیرم گوڵزار عەلی حسن» رۆشتین بۆ ماڵی مامم لە سلێمانی دوای سێ‌ بۆ چوار رۆژ هەوڵمان بیست كە گوندەكەمان لەلایەن جەیشی عێراقیەوەوبە تۆپ و فڕۆكە لێی دراوە، خەڵكەكەی ناچار بەرەو سنووری ئێران هەڵاتوون، لە ناویاندا «دایك و باوك»م، لە رێگاو لە گوندی «چاڵاو» بە چەكی كیمیاوی قەسفكراون و توانای رێكردنمان لە دەستدا، كاتێك هەواڵی لێبوردنمان بیست لە رێگای باپیرمانەوە گەڕاینەوە بۆ ناوچەی «قەڵادزێ‌»و خۆمان تەسلیم بە حكومەت كرد) هەمان سەرچاوەی پێشوو. گوندی چاڵاو هەڵەیە (چاڵاوا)ڕاستە .

(شانزەیەم: عومەر عوسمان مەحمەد

تەمەن 1964، پیشە خانەنشین، شوێنی دانیشتن سلێمانی، كاتێك كە لە 18ی شوباتی 1988 شاڵاوەكانی ئەنفالی یەكەم دەستی پێكرد، من پێشمەرگە بووم لە سەرگەڵوو بارەگامان لە «باخ سمەر» بوو، لەوكاتەدا جەیشی عێراقی هەموو جۆرە چەكێكی بەكارهێنا، تەنانەت چەكی كیمیاویش لە زۆربەی ناوچەكان بە تایبەت گوندی « سەرگەڵو، بەرگەڵو، باخ سمەر، مالومە، زێوكە، گەڵاڵە) بۆ درێژەی شایەتیدانەکەی عومەر بروانە کتێبی جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – تەها سلێمان – ٢٠١٥ لا١٢٦

تێبینی لەسەر شایەتی دانەکەی عومەر :

عومەر چاوشین دڕەیی ئێستا دانیشتوی وڵاتی ئەڵمانیایە، برێنداریکی چەکی کیمیاوییەو چیرۆکی بریندار بوونی زۆرتایبەتە، ساڵی ٢٠٠٧ دیدارم لەگەڵدا کردووەو لە ئەنفالستان ژمارە (٣) بڵاوکراوەتەوە. ناونیشانی دیدارەکە ئاوایە ( بیلبیلەی چاوم هاتە دەرێ و بەبراکەمم گوتبیبە لەژێر پێی شەهیدێکدا بینێژە،لەکاتی هێرشەکانی داعش بۆسەر جەلەولا لەدیدارێکی تەلەفزیونیدا لەکەناڵی گەلی کوردستان، داخی بۆ ئەوە دەخوارد کە هەموو بەدەنی هەلاهەلایەو بەهۆیەوە ناتوانێت بجێتە بەرەکانی جەنگ لەدژی داعش .

بەداخەوە رێکخراوەکانی تایبەت بەئەنفال و وەزارەتی کاروباری شەهیدان، ئەم کەسایەتیەیان بەتەواوی فەرامۆش کردووە دەنا هێشتا کەسایەتیەکی چالاکە و دەتواندرێت هاوکاری بکرێت و لەدەرەوەی هەرێم بۆ ناساندنی تاوانی ئەنفال سودی گەورەی لێ ببیندرێت،چونکە پێش روخانی بەعس لەهەوڵی ئەوەدا بوو کۆمپانیاکان بداتە دادگاو میدیای ئەلمانیش دیداریان لەگەڵدا کردووە.

هەڵەکانی ئەم ئیفادەیە :

لەدیدارێکیدا کە لە گۆڤاری ئەنفالستان ژمارە (٤)دا بڵاوکراوەتەوە باسی ئەو مەڕانە دەکات کەوا لە کتێبەکەی کاک تەهادا بەهەڵە نوسراوە سەربڕدرابوون .. ئەمەش ڕێگەی تێناچێت، رانەمەرێک سەرببردێن و بەجێ بهڵدرێن .. بەڵکو ئەوە هەڵەی وەرگێران و زمانەوانیە، دەنا ئەودەڵێت: رانەمەرێکم بینی مۆڵ ببوون کاتێک کەچوومە لایان هەموویان کیمیایی کوشتبوونی .ریکەوتی کیمیابارانی شاناخسێ ٢٣/٣/١٩٨٨ نەک ٢٢/٣ .

ناوی کەسایەتی (وەڵا) ناروونەو نازاندرێت کێیە؟! رەنگە مەبەستی عەبدوڵایان یاخود (عەوڵا) بووبێت . ناوی (ئاجار) ڕون نیە مەبەستی کێیە ؟ بەڵام ڕەنگە مەبەست لێی ئاجەرە یان هاجەرە بێت. لە کتێبەکدا هاتووە ( وەعیم لە دەستنەدابوو) ئەوە بۆ قسەی زارەکی لەبەردەم دادوەردا ئاساییە بەڵام لە نوسینەوەدا نەگونجاوە، شیاوترە بنوسرێت (هۆشم بەخۆەوە بوو).

(حەڤدەیەم: سەعدون خدرقادر

تەمەن 1930، پیشە جوتیار، شوێنی دانیشتن گوندی مالومە، شارۆچكەی ماوات، قەزای چوارتا، من خەڵكی گوندی مالومە بووم، حكومەتی عێراق بە تۆپ و تەیارە قەسفی كردین، بە تەواوی مێژووەكەیم بیرنەماوە، ناچار لە گەڵ خێزانەكەم كە پێنج كەس بووین بەرەو ئێران هەڵاتین، دوای ئەوە دەنگ و باسی لێبوردنمان بیست زۆر دڵمان خۆش بوو، گەڕاینەوەو لە «ئۆردگای یەستە سیم»، لەوێ‌ گرتینیان و بردینینیان بۆ «چوار قوڕنە)بۆ درێژەی شایەتیەکەبروانە کتێبی جینۆسایدی کورد تاوانی ئەنفال – تەها سلێمان – ٢٠١٥ لا١٢٧

گرنگترین خاڵی ئەم ئیفادەیە ئەوەیە کەدەیسەلمێنێ بەعسیەکان لە پروپاگەندەی لێبوردندا نیازی خستنەداوی ئاوارەکان و گرتن وکۆمەڵکوژکردنیان هەبووە، ئەمە سیاسەتێکی زۆر مەترسیداری بەعس بوو، من لێرە بواری ئەوەم نابێت بەوردەکارییەوە لەسەری بدوێم بەڵام سەرنجتان بۆ باسێکم رادەکێشم، کە ساڵی ٢٠٠٨ بۆ کۆنگرەی بەجیهان ناساندنی جینۆسایدی گەلی کورد، ئامادەم کردبوو، بەوردی نیازەکانی بەعس وقوربانیەکانی ئەم سیاسەتەم شیکردووەتەوەو لە کتێبەکەیاندا پرۆژەی ئەرشیفکردنی جیننۆسایدکردنی گەلی کورد ژمارە(٣)  -هەولێر ٢٦-٢٨-٢٠٠٨ لاپەرە٣٧٧-٤٠٠ بڵاویانکردووەتەوە. کەچی ئەفسوس نوسەری کتێبەکە نەک هەر وردنەبووە لەم لایەنەوە بگرە هەر بیریشی لێنەکردووەتەوە.

ناوی بەستەسێن کە بە(بەستەسیم)نوسراوە، هەڵەیە، شایەتحاڵەکە مەبەستی ئۆردوگای (بەستەستێن)ی نێوان شاری ڕانیەو قەڵادزێیە.

*ئەم بابەتە تەنیا حەوت بەشی لەکوردستانی نوێ دا بڵاوکرایەوە، بابەتەکە بە تەواوی لە سایتی رۆژنامەکەماندا بڵاودەکرێتەوە.