مێژووی بزوتنەوەی حەقە لەكوردستان [بەشی سێیەم]

د.بەهادین ئەحمەد/

بەشی سێیەم: بزووتنەوەی حەقە، گەشەكردنی، لقەكانی، بنەماكانی و جیهانبینی بیری حەقە

باسی یەكەم: لقەكانی بزووتنەوەی حەقە (مامەڕەزای و حەمەسووری)

هەروەكو لەباسی پێشوودا ئاماژەمان پێكرد، زنجیرەی ڕێبازی تەسەوف لە (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی)یەوە دەستپێدەكات، یەكەمین كەس كە تەریقەتی لەكوردستان لێی وەرگرتووە و بۆتە خەلیفەی، (شێخ ئەحمەدی سەردار) بووە لەناوچەی سەرگەڵووی شارباژێڕ، زنجیرەی ئەم تەریقەتە بەردەوام بووە تا دەگاتە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)، كە ڕێڕەوی بزووتنەوەی حەقە لەم شێخەوە دەستپێدەكات، ناوبراو لەتەمەنی (29-30) ساڵاندا پێشەوایەتی تەریقەتی نەقشبەندی بە بەرگێكی نوێوە بەناوی (حەقە) وەرگرتووە(49) .

      هەر لەم بارەیەوە نووسەری بیانی و رۆژهەڵاتناسی بەڕەگەز دانیماركی (مارتن ڤان برۆنسەن) دانەری كتێبی (ئاغا و شێخ و دەوڵەت)، سەبارەت بە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) و ڕێبازەكەی نووسویەتی: (شێخ عەبدولكەریمی سەرگەڵوو هەرچەندە بەنەقشی (نەقشبەندی) دادەنرێت، وەلێ‌ هێندە لەتەریقەتەكەی دووركەوتۆتەوە، كە دەتوانرێت بەڕێچكەیەكی نوێ‌ ناوببرێت)(50).

      دیارە بەڕای توێژەر هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە لەسەردەمی ئەم شێخەدا شوێنكەوتووانی ڕێبازی نەقشبەندی لەناوچەی سەرگەڵو و دەوروبەری وەكو سۆفی و موریدەكانی (حەقە) ناوبراون نەك بە سۆفی! ئەمەش هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە سۆفی و موریدەكانی شێخ بەردەوام وشەی هەقەیان دووبارە دەكردەوە(51).
سەرەتای دەركەوتنی حەقە وەكو بزووتنەوەیەكی ئایینی –كۆمەڵایەتی، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە (1892-1942ز)، دەتوانین ساڵی (1920ز)، كە ساڵی دەركەوتنی (شێخ عەبدولكەریم)ە وەك دوا شێخی تەریقەتی نەقشبەندی وەك سەرەتای مێژووی دامەزراندنی حەقە دیاری بكەین(52).

       كاتێك مورید و مەنسوبەكانی شێخ لەبەری كۆیە و ناوچەی میرزا ڕۆستەم و كەلكەسماق زیادیان كرد، داوایان لەشێخ كرد تەكیەیەكیان بۆ بكاتەوە، بۆیە شێخیش بەداواكەیان رازی بوو لەساڵی (1922ز)دا بڕیاریدا لەگوندی (كەلكەسماق) تەكیەیەكی نوێ‌ بكاتەوە و چەند زەوی و موڵك و ئاوێكی بۆ كڕی و خستیە خزمەتی تەكیەكەوە، (مامەڕەزا)ی برای كردە خەلیفەی ئەو تەكیەیە و بەهاوكاری خەڵكی گوندەكە مزگەوتێكیان درووستكرد لەو گوندە، بەم شێوەیە خانەقای (كەلكەسماق) وەك بنكەیەكی تری گرنگی ئاییینی و جەماوەری بزووتنەوەكە، ڕۆڵێكی بەرچاوی گێڕا لەكۆكردنەوەی مورید و هەوادارانی لەدەوری ڕێبازی (حەقە)، تا ئێستاش جەماوەری هەقە سەردانی ئەم خانەقایە دەكەن، ئێستا كوڕەزاكەی واتە: شێخ هاورێ‌ كاكەحەمەی كوڕی مامە ڕەزا سەرپەرشتی دەكات(53).

     ڕێبازی حەقە، كەسەر بە ڕێبازی نەقشبەندی یە لەسەردەمی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا بووژانەوە و گەشەكردنی زۆر و بێ‌ وێنەی بەخۆوە بینی و كۆمەڵێك مورید و هەواداری لەناوچەكانی (سورداش و میرزا ڕۆستەم و كۆیە و شوان و ئاغجەلەر و كەركوك و سلێمانی و تەنانەت پشدەر و ناوچەی مەرگەی لەدەوری خۆی كۆكردبۆوە و ئەو ناوچانەی داگیركردبوو)(54).

     بزووتنەوەی هەقە تا ئەهات زیاتر پەرەی ئەسەند، بەهۆی هەڵوێستی شۆڕشگێڕی و كوردانەیانەوە، بەتایبەتی دوای ڕووداوی رۆژی ڕەشی شەشی ئەیلوولی ساڵی (1930ز)ی بەردەركی سەرای سلێمانی و كوژران و  دەستگیركردنی ژمارەیەكی زۆر لەخۆپیشاندەرانی شاری سلێمانی لەلایەن هێزەكانی سوپای ئینگلیزەوە، بەردەوام ئەو هێزانە چاودێری وردی هەر كۆڕ و كۆبوونەوەی گروپێكی سیاسی و كۆمەڵایەتیان دەكرد، بەتایبەتی حەقەكان، كە گرووپێكی ئایینی-كۆمەڵایەتی ڕێكخراوبوون و بگرە ناوە ناوە خۆیان لەسیاسەتیش وەردەدا و پشتگیری (شێخ مەحمودی مەلیك) و جكومەتەكەیان دەكرد و دژی ئینگلیز بوون، خودی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی رێبەریان پەیوەندی دۆستانە و بەهێزی لەگەڵ (شێخ مەحمودی مەلیك)دا هەبوو، بۆیە ئینگلیز لە هەلێك ئەگەڕا بۆ دەستگیركردنی ڕێبەرەكەیان و سەركووتكردنی گرووپەكەیان، ئەوەبوو دەسەڵاتدارانی ئیگلیز بەپاساو و بیانووی ئەوەی ئەمانە دەستی دوژمنیان لەپشتە و بیری سۆسیالیستی لەناوچەكە بڵاودەكەنەوە، لەساڵی (1934ز) (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی ڕێبەریان و چەند كەسێكی دیكەیان لێ‌ دەستگیركردن و بەدەستبەسەری ڕەوانەی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لەناسراو و كەسایەتییەكانی حەقە لەشاری كەركوك دایاننان، چەند كەسێكیشیان بۆ حەویجە لێ‌ دوورخستنەوە. هەر كە موریدەكانی شێخ بەمە ئەزانن زۆریان لەحاڵەتی ئاسایی دەرئەچن و جلوبەرگی خۆیان لەبەر دائەماڵن و ئەیسووتێنن و گونیە لەبەرئەكەن و ڕووئەكەنە كەركوك و بەدروشم و هوتاف كێشان لەبەردەم بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی كەركوك داوای دەستبەجێ‌ ئازادكردنی شێخەكەیان و هاوڕێكانی دەكەن. دواتر میری ناچاربوو پاش ماوەیەك هەموویان ئازاد بكات و ئەوانیش گەڕانەوە شوێن و حاڵی خۆیان(55).

       هەروەك ئەو گۆڕانكاریانەی، كە لەكۆتایی شێخایەتی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)دا لەڕێبازی نەقشبەندیدا ڕوویدا، ڕێگا خۆشكەر بوو بۆ سەرهەڵدانی بیروڕای جیاواز ڕاستەوخۆ لەدوایی كۆچی شێخی ناوبراو لەساڵی (1942ز)، ئەو جیاوازی و گۆڕانكاریانە زەقتر دەركەوتن، لق و باڵی جیاوازی لێ‌ دەركەوت لەشێوەی بزووتنەوەی سۆسیالیستی و كۆمەڵایەتی یەكسانی خواز لەبەرگ و فۆرمێكی كاڵی ئایینیدا(56).

      هەرچەندە (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) لەدوای خۆی و لەكاتی سەرەمەگ و نەخۆشیدا مۆڵەتی شێخایەتی و ئیرشادی تەریقەتەكەی بەكەس نەداوە و كەسی لەجێگەی خۆی دانەناوە، بەڵكو لەكاتی نەخۆشی و پێش كۆچكردنیدا وتوویەتی: “كەس ئیزن نییە و كەس مەئزون نییە بۆ پێدانی تەریقەت و شێخایەتی”(57)، بەڵام پاش كۆچی دوایی شێخ، مامەڕەزای برای لەماوەی دوو ساڵدا توانی كۆمەڵی هەقەكان لەڕووی ڕووخسار و ناوەرۆكەوە بەشێوەیەكی نوێتر ڕێكبخات، چوارچێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراویان بۆ دابنێت، بەڵام ئەو ناكۆكی و ناتەباییەی، كە لەنێوان (مامەڕەزا)ی ڕێبەری لقی ناسراو بە (مامەڕەزاییەكان) و (حەمەسووری كڵاوقووت)ی ڕێبەر لقی ناسراو بە (حەمەسوورییەكان)دا ڕوویدا، بووە هۆی ناڕەزایی و جێی قسە و باس و دژایەتی خەڵكی(58).

    هەر بەهۆی ئەم ناكۆكیەوە ژمارەیەكی بەرچاو لەحەقەكان دوای (حەمەسوور)ی ڕێبەریان كەوتن و گوندی (شەدەڵە)یان جێهێشت، ڕوویان كردە گوندی (كڵاوقوت)لەناوچەی (شوان)ی گەرمیان و تێیدا نیشتەجێبوون و دەستیان كرد بە جووتیاری و كشتوكاڵ و ئاژەڵداری. هەندێكی تری (حەقەكان) لەدێهاتی (قۆمەرغان و قەرانگۆی) مانەوە لەناوچەی (سوورداش)ی نزیك بەشاری سلێمانی، دواتر ڕوویان كردە ناوچەی (یاروەلی) لەگەرمیان و لەوێ‌ نیشتەجێبوون و پەیوەندیان بەلقی (حەمەسوورییەكان)ەوە كرد(59).
ڕێڕەوێكی تر،كە لەدوای كۆچی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) دەركەوت، ئەویش ڕێڕەوی (حەمە ئاغاییەكان) بوو، كە (حەمە ئاغای پشدەر) دیارترینیان بوو، كە گوندی (شەدەڵە)یان بە یەكجاری بەجێهێشت و بەرەو ناوچەی خۆیان، كە گوندی (كانی توو)ە لەبەری (مەرگە) گەڕانەوە، لەپاش مردنی (حەمەئاغا) ئەم ڕێڕەوە كۆتایی هات و نەما(60).
لقێكی دیكەی (حەقە)، كە هەر لەدوای كۆچی شێخی ناوبراوی رێبەریان دەركەوت، لقەكەی حەقەی (شێخ عەبدوڵڵای شێخ مستەفای عەسكەر) بوو لە گوندی (عەسكەر)ی ناوچەی (ئاغجەلەر) –كە باوكی شەهیدی سەركردە عەلی عەسكەری دەكات- ئەم لقە زیاتر لقێكی دەرەبەگی بوو، لەهەمان كاتدا داوای گەڕانەوەی (حەقە)ی دەكرد بۆ سەر ڕێبازی ڕەسەن و ڕاستەقینەی (نەقشبەندی)(61).

باسی دووەم: بنەماكانی بزووتنەوەی حەقە و جیهانبینی بیری حەقە

دوای دەركەوتنی ڕێبازی (حەقە) وەك بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی و سۆسیالیستی جەماوەری، ئەم بزووتنەوەیە بەمەبەستی تۆكمەكردنی ڕیزەكانی، لەلایەن ڕێبەر و شێخەكانییەوە بەرنامەیەكی هەمەلایەنەی گرنگی بۆ سەرلەنوێ‌ ڕێكخستنەوە و چاكسازیكردن لەژیانی لەژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی (حەقەكان)دا دانا، بەپێی بارودۆخی كۆمەڵگەی كوردەواری و داخوازی قۆناغ و ئەو سەردەمەی كە بزووتنەوەكەی پێدا تێپەڕیوە، گۆڕانكاری و بەرنامەڕێژی كردووە، بەتایبەتی هەردوو بەرنامەی (مامەڕەزا و حەمەسووری كڵاوقووت) وەكو ڕێبەری هەردوو لقە سەرەكییەكەی بزووتنەوەی حەقە (مامەڕەزاییەكان و حەمەسووریییەكان) لەدوای مردنی (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە)ی شێخی تەریقەتیان.

      لێرەدا بەكورتی لەچەند خاڵێكدا بنەماكانی بەرنامەی بزووتنەوەی (حەقە) دەخەینەڕوو، كەلەلایەن هەردوو ناوبراوەوە داڕێژراون(62): 

1-هەقپەروەری:
      یەكەم بنەمای كۆكەرەوەی ئەندامانی كۆمەڵە هەقەیە.لەسەر هەریەك لەئەندامانی كۆمەڵی هەقە پێویست بووە، كە لایەنی هەق بگرن و لەناهەقی و ستەم دوور بكەونەوە، با ئەم لایەنگری و دووركەوتنەوەیەش لەبەرژەوەندیشیاندا نەبێت، چونكە ڕێبازی حەقە خوا بەیەكەمین هەق دادەنێت و دەبێت هەموو حەقیقەتەكانی تری وەكو (دادوەری، ڕاستگۆیی، هاوبەشی، یەكسانی و برایەتی و…هتد) ملكەچی ئەم حەقیقەتە گەورەیەبن و لەسایەیدا ناهەقی نەكرێت.
ڕێبازی هەقە، هەقیقەت بەتەنیشت هەریەك لە(شەریعەت، تەریقەت و مەعریفەت)ەوە بەپایەیەكی گرنگی خواناسی دەزانێت، پێویستە ئەندامانی حەقە باوەڕیان پێی هەبێت و پەیڕەوی لێ‌ بكەن.

2-برایەتی (خوشك و برایی):
      مەبەست لەم بنەمایە، تەبایی و پێكەوەییە. هەموو ئەندامانی كۆمەڵی هەقە خۆیان بەخوشك و برای یەكتر داناوە، پێیان وابووە مافی یەكسان لەنێوانیاندا هەیە. خۆشەویستییەكی خوشك و برایانە، هەموویانی پێكەوە بەستووە و خۆیان بەیەك خێزانی گەورە داناوە و زۆرجار پێكەوە دانیشتوون و نانیان خواردووە. تەنانەت هەندێكجار لەیەك حەوشە و خانوودا وەكو كۆمەڵگەیەكی بچووك پێكەوە ژیاون وەكو حەمەسوورییەكانی گوندی كڵاوقووتی ناوچەی شوانی گەرمیان.

3-نەهێشتنی جیاوازی چینایەتی:
    كۆمەڵی حەقە هەوڵیداوە لەڕێگەی كۆكردنەوەی مەلا، شێخ، ئاغا، دەرەبەگ، جووتیار، مسكێن و…هتدەوە. جیاوازی چینایەتی نەهێڵێت و هەوڵ بۆ سڕینەوەی مۆركی دەرەبەگی لەو سەردەمەدا بدات، كەباڵی بەسەر ناوچەكانی كوردستاندا كێشابوو، بۆیە بەبەراورد لەگەڵ ئەو سەردەمەدا و لەچاو كۆمەڵی كوردەواری بەگشتی، باری كۆمەڵی حەقە باشتربووە. لەمڕووەوە زۆربەیان لەئاستی ژیاندا بووە و چینی سەرووتریان نەبووە، هەندێك لە ئاغا و شێخ و دەرەبەگەكان كەبوون بە حەقە و بەئەندامێتی كۆمەڵی حەقە ڕازی بوون، وازیان لەموڵك و سەروەت و سامانیان هێناوە.

4-دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی و پێدانی ئابوونە:
     لەسنووری كۆمەڵی هەقەنشیندا، هەوڵ بۆ دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی دراوە بۆ ئەندامانی كۆمەڵەكە لەڕێگەی كۆكردنەوەی ئابوونەی مانگانەوە، كە لەڕێگەی برا دڵسۆزەكانی (حەقە)وە، كە پێیان وتراوە (برا سەیارەكان)ەوە لەناوچەكانی حەقەنشیندا بەشێوەی مانگانە لەئەندام و موریدانی حەقە كۆكراوەتەوە بۆ كاروباری تەكیە و خانەقاكانی حەقە و پێداویستی ئەو شوێنانە و ئەندامانی كۆمەڵەكەیان پێ دابین كردووە.

    بەشێوەیەك هەر كەسێك بەپێی توانا و ویستی خۆی، پارە یان بەشێك لەبەرهەم و بەرووبومی كێڵگەكەی پێشكەشیان كردووە، ئەگەر كەسێك كارەسات و ڕووداوێكی بەسەربهاتایە، لەو پارە و پیتاك و ئابوونە كۆكراوەیە هاوكاری كراوە تا كارەساتەكەی پێوە دیارنەبێت.

5-پرس و ڕاوێژكردن:
    لەكاتی پێویستی و ڕوودانی هەر ڕووداو و پێشهاتێك، برا و خوشكانی كۆمەڵی حەقە بەبێ‌ جیاوازی و  پێكەوە كۆبوونەتەوە و پرس و ڕاوێژیان كردووە، تا سەرەنجام گەیشتوونەتە ئەنجامێكی دیاریكراو بۆ ڕێگەچارەی كێشە و بابەتەكە، دواتر وەكو بڕیارێك كاریان پێ‌ كردووە و پێوەی پەیوەست بوون. زۆرجار پیاوانی ڕیش سپی و بەتەمەن (پیاوماقوڵ)ی حەقە ئەم ڕۆڵەیان پێ دراوە و پرس و ڕایان زیاتر پێ‌ كراوە و بانگهێشتی پرس و كۆبوونەوەكان كراون.

6-نهێنیپارێزی:
     كۆمەڵی حەقە، كۆمەڵێكی داخراوبوون لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە و زۆر تێكەڵاوی كەسانی تریان نەكردووە، نەیانهێشتووە كەسانی دەرەوەی خۆیان تێكەڵاویان بكەن و زانیاریان لەسەر كۆبكەنەوە.
هەروەها ئەندامانی كۆمەڵەكە (حەقەكان) زۆر نهێنیپارێز بوون وكار و بەرنامەی خۆیان بۆ هیچ كەس و لایەن و حكومەت و دەسەڵاتێك نەدركاندووە، تەنانەت ئەگەر دەستگیر و دەستبەسەریش كرابێتن.

7-سەربەستی ئافرەت:
     جگە لە و كرانەوە و جۆرە سەربەستیەیەی، كەلەم ڕێبازەوە چووبووە هز و مێشكی هەر تاكێكی بزووتنەوە یان كۆمەڵی حەقەوە، ئافرەت لەنێو ڕیزی حەقەكاندا ڕێزێكی تایبەتی لێ‌ گیراوە و پێگە و پایەیەكی بەرز و تابەتی بۆ دانراوە، لەسەرجەم مەراسیم و كۆڕ و كۆبوونەوە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكاندا بەشداری كردووە، بەڵكو بە ئەوپەڕی سەربەستییەوە و بەشێوەیەكی ئازادانە هاوسەری خۆی هەڵبژاردووە، لەبەشوودانیدا شیربای وەرنەگیراوە. بێگومان ئەمە لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە بۆ ژیانی ئەو سەردەمەی كۆمەڵگەی كوردەواری هەنگاوێكی گەورە و بوێرانەبووە. لەلایەكی ترەوە پیاوانی حەقە زۆر بەكەمی فرەژنیان كردووە بەبەراورد لەگەڵ دەوروبەریاندا، ژنیان ڕەدوو نەكەوتوون و پیاویشیان كەسیان ڕەدووی خۆیان نەخستووە و كەمترین گرفتی خێزانی و كۆمەڵایەتیان هەبووە.

     لەو سۆنگەیەوە باوەڕیان بەسەربەستی و ئازادی ژن هەبووە، ئەمە وای كردووە، كە خانەقای (شەدەڵە) لەناوچەی (سەرگەڵوو)ی سوورداش ببێتە لانكەی پاراستن و بەرگریكردن لەچەندین ژن و داڵدەدانیان، هاوكات چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتییەكانیان.

8-هزری ناتوندوتیژی (ڕۆشنبیری ئاشتی):
     هەرچەندە هزری ناتوندوتیژی دەگەڕێتەوە بۆ (غاندی) ڕێبەری هندۆسەكان، بەڵام حەقەكانیش وەكو كلتوورێك باوەڕیان بەهزری ناتوندوتیژی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە هەبووە و پەیڕەویان كردووە. بەشێوەیەك لەمێژووی ئەم كۆمەڵ و بزووتنەوەیەدا كوشتن و شەڕكردن زۆر بەكەمی تۆماركراوە، چەند حاڵەتێكی كەم، كە داكۆكیكردن لەمافی گشتی و یارمەتیدانی شۆڕشی كوردی لێ‌ دەربچێت، حەقەكان بەشێوەی ئاشتیانە ژیاون و بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان پەنایان بۆ چەك هەڵگرتن نەبردووە، بەڵكو بەشێوازی دانوستان و گفتووگۆی ئاشتیانە كێشەكانیان چارەسەر كردووە.

9-كاروباری ڕێكخستن:

    هەقەكان لەو گوندانەی كە تێیدا نیشتەجێبوون، تەكیەی تایبەت بەخۆیان دادەمەزراند و كاروباری خۆیان تێدا ڕێكدەخست و لەئاستی بارەگایەكی ڕێكخستندا بوو. لەسەر ئاستی گوند ئەو كەسەی سەرپەرشتی تەكیەی دەكرد پێی دەوترا (سەرتەكیە)، كە سەرپەشتی كۆكردنەوەی ئابوونەی ڕێكخستنی هەقەكانی گوندەكە و بەڕێوەبردنی تەكیەكەی دەكرد، ڕۆڵی (بەرپرس و كادێر)ی یەكەمی هەقەی لەو گوندە دەبینی، بەزاراوەی ئەمڕۆ ئەم سەرتەكیەیە ئەڵقەی ڕێكخستنی نێوان خانەقا و هەقەكانی گوندەكە بووە، ژمارەی تەكیەكانی هەقە لەشار و گوندەكاندا دەگەیشتە (62) تەكیە، لەوانە تەكیەی سلێمانی، كەركوك، ئاغجەلەر/عەسكەر، سەرمۆرد، سورداش، كڵاوقووت، كەلكەسماق، قۆمەرغان، سێدەر، شەدەڵە، هەنجیرە/بنگرد، بوگد/كۆیە، قزلو/تەقتەق و…هتد.

10-جگەرە نەكێشان و چا نەخواردنەوە، كە لەلایەن (حەمەسوورییەكان)ەوە باو بووە و پەیڕەویان كردووە.
11-وەچە و مناڵ نەخستنەوە، كەدیسان (حەمەسوورییەكان)ی گوندی (كڵاوقووت)ی ناوچەی (شوان)ی چەمچەماڵەوە پەیڕەویان كردووە. بەبیانووی ئەوەی مناڵ و وەچە فیتنە و بەڵا و كێشەیە، گوایە ئەم بنەمایەیان لەقورئانی پیرۆزەوە وەرگرتووە؟! هەروەكو خوای گەورە دەفەرموێت: (إنما اموالكم وأولادكم فتنە..) هەرچەندە ئایەتە پیرۆزەكە باسی ماڵ و مناڵ پێكەوە دەكات، ماڵیشی پێش مناڵ خستووە(63).

بۆخوێندنەوەی بەشەکانی تر کلیکی ئەم لینکانەی خوارەوە بکە

بەشی یەکەم

بەشی دووەم

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

49-د.محەمەد عەلی سوڵتانی، بزاڤی حەقە لەكەركوك، گۆڤاری كەركوك، ژمارە (11)، زستانی 2002، ل88.
50-مارتن ڤان برۆنسەن، سەرچاوەی پێشوو، ل559.
51-عەلادین سەجادی، سەرچاوەی پێشوو، ل561.
52-رفیق مجید عبدالله، حركە الحقە والحمسوریە بین الإسلام والباگنیە،  گۆڤارا زانكۆیا دهۆك –مرۆڤایەتی و ئەكادیمی، هژمارا تایبەت (1)، بەربەندا (2)، گوڵان 1999، دهوك، ل164.
53-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل76..
54-عەلادین سەجادی، سەرچاوەی پێشوو ، ل559.
55-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل25.
56-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل77.
57-هەمان سەرچاوە، ل76.
58-ڕێبوار حەمە تۆفیق، سەرچاوەی پێشوو، ل89.
59-مستەفا عەسكەری، سەرچاوەی پێشوو، ل30.
60-هاوڕێ‌ مەحمود، سەرچاوەی پێشوو، ل79.
61-هەمان سەرچاوە، ل79-80.
62-مستەفا عەسكەری، ئاوڕدانەوەیەك لەبزووتنەوەی هەقە، ل38-45 . هەروەها بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
1-هاوڕێ‌ مەحمود، بزووتنەوەی هەقە، ل109-125. 2-ڕێبوار حەمە تۆفیق، كۆمەڵی هەقە، ل135-154.
63-رەئوف محمد زهدی، بۆ لەهەقە كەوتنە تەقە، چاپخانەی حەوادیس، بەغداد، 1985، ل144.