Home / په‌رتووكخانه‌ / فەلسەفەی مێژوو / یەكەم و دواین سۆفستایی ‌کێ بوو؟؟

یەكەم و دواین سۆفستایی ‌کێ بوو؟؟

یەكەم و دواین سۆفستایی ‌کێ بوو؟؟

1487368892834

سمكۆ عبدالكریم‌

بەگوێرەی زۆربەی سەرچاوەكان و قسەی شارەزایان، سوكرات بە یەكێ‌ لە ڕابەرە هەڵكەوتوەكانی رێبازی سەفسەتەی سۆفستاییەكان دادەنرێ‌، ئەگەرچی بە پێچەوانەوە كەسانێكیش هەن سوكرات نەك هەروەك سۆفستاییەك ناناسن، بەڵكو بەنەیاری مەزەهەبی سۆفستایشی دادەنێن.
بۆ تێگەیشتن لەوەی كە ئایا بەڕاست، سوكرات فەیلەسوفێكی سۆفستایی بووە، یان نا. دەبێت بەر لەهەر شتێك بگەڕینەوە سەر ئەو سەرچاوانەی كە بۆیەكەم جار هەواڵەكانیان لێوە گوازراوەتەوە.
ئەگەرچی سەرچاوەی سەرەكی، ئەو سەرچاوە و زانیاریانەن، كە لەلایەن نەیارانی سۆفستاییەكانەوە گوزاراوەتەوە، لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەفلاتون، وەك نەیارێكی سەرسەختی سۆفستاییەكان.
 دەكرێ‌ بڵێین جگە لەو زانیاریانەی لە دوژمنەكانی سۆفستاییەكانەوە گەیشتون، هیچ زانیارییەكی دیكە لەبەر دەستدا نین، چونكە وەك ئاشكرایە سوكرات لە دوای خۆیدا هیچ نووسینێكی جێ‌ نەهێشتوە.
 پرۆتاگۆراس-یش كە بە یەكەم فەیلەسوفی سۆفستایی دادەنرێ‌، بە هۆی بیروباوەڕەكەیەوە سەرجەم كتێبەكانیان سووتاند و خۆشی بە بەلەمێك رای كرد، بەڵام لە دەریادا بەلەمەكەی شكا و بۆخۆشی لە دەریاكەدا خنكا.
 واتە هەموو زانیارییەكان لە یەك لایەنەوەیە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ‌ كە ناكرێ‌ یەكسەرە باوەڕی پێبكرێ‌، ئەمە لە كاتێكدا ئەفلاتون خۆی نەیارێكی سەر سەختی سۆفستاییەكان بوو.
بەدرێژایی ئەو ماوەیەی سۆفستاییەكان وەك مەزهەبێكی دیاری فەلسەفی بوونیان هەبوو هەریەك لە ئەفلاتون و ئەرستۆ وەك دوو نەیاری سەرسەخت هەموو هەوڵێكیان دا بۆ ناشرینكردن و ڕووبەڕووبونەوەیان، واتە ئەم دوو فەیلەسوفە رۆڵی سەرەكیان هەبووە لە ناشرینكردن و سەرەنجام زیندەبەچاڵكردنی  ئەو رێبازە، یەكێ‌ لە بیانوەكانیشان بۆ ناشرینكردنیان ئەوە بوو، گوایە سۆفستاییەكان بەهەرمی عەقڵیان لە رێی وتنەوەی وانەكانیاندا بە پارە دەفرۆشن.
مەیدانی فەلسەفە لە بەردەم ئەواندا تەخت بوو
بەدوور نازانرێ‌ ئەفلاتون وەك فەیلەسوفێكی سەر بە خانەوادەیەكی ئورستۆكراتی هەر لە هەوەلەوە لە خەیاڵی ئەوەدا بووبێت، لەسەر عەڕشی فەلسەفە دابنیشێت، بۆهێنانەدی ئەو خەونەش دەبوایە، تەخت و تاراجی سۆفستاییەكان لەبەریەك هەڵوشێنێ‌.
بۆیە دەبینین بەژەهرخواردكرنی سوكرات وەك دواهەمین سۆفستایی مەیدانی فەلسەفە لە بەردەم ئەواندا تەخت بوو. ئەو شەڕەی لەسەرەتاوە بە ناشرینكردنی رێبازە سەفسەتەییەكەیانەوە دەستی پێكردو بە مەرگی سوكرات كۆتایی پێهات.
 سوكرت زیاتر لە رێی هەڵسوكەوت و بیروباوەڕەكەیەوە وەك سۆفستاییەك دەناسرێتەوە، بەدەر لەوە شتێك نییە بمانگەێنێتە ئەو ڕاستییەی كە سوكرات سۆفستایی بووە. سوكرات لە نێو خەڵكی رەش و رووت و كوچەو كۆلانەكاندا وانەكانی دەوتەوە، ئەمەش شێواز و ئامانجێكی سەرەكی سۆفستاییەكان بوو، كە تا دوا هەناسەش پاشەكشەی لێنەكرد، بە پێچەوانەوە ئەفلاتون زۆر دژی ئەوە بوو، پێی وابوو ئەمە هۆكارێكە بۆ سووك و بێقیمەتكردنی فەلسەفە، ئەگەر دیقەتی دواتر بدەین، بەتایبەتی دوای ژەهرخواردكردنی سوكرات، دەبینین ئەفلاتون چۆن فەلسەفەی لە كوچەو كۆڵانەكانی ئەسیناوە گواستەوە بۆ كۆشكی ئەكادیمیا.
 ئەو ئەكادیمیایەی كە بەسەر باخی ئەكادیموس-یدا دەیڕوانی، هەر بەم هۆیشەوە بوو ناونرا ئەكادیمیا.
خۆی سوودی لە ناوی سوكرات وەرگرتوە
زۆرن ئەوانەی پێان وایە ئەقلاتون بە پەیژەكانی سوكراتدا سەركەوت و گەیشت بەو ناو و ناوبانگەی، عەلی وەردی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كەئەفلاتون بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی سوودی لە ناوی سوكرات وەرگرتوە ئەو دەڵێ‌:( رەنگە ویستبێتی كوژرانی سوكرات بكا بە بیانوویەك بۆ لە ناوبردنی رێبازی سەفسەتەو دیموكراتی كە زۆر رقی لێیان بوو). لە كاتێكدا ئەمە پێچەوانەی بیروباوەڕی سوكرات بوو لە كاتی خۆیدا، عەلی وەردی ڕۆشنای دەخاتە سەر چەند لایەنێكی دیكەی جیاوازییەكانی نێوان سوكرات و ئەفلاتون كە لەزۆر بیروبۆچونی دیكەی ئەواندا ڕەنگی داوەتەوە. (سوكرات هات فەلسەفەی لە ئاسمانەوە هێنایە سەرزەوی و دەستیكرد بە بانگەشە بۆ گەڕان بە دوای مرۆڤدا، بۆ بەرژەوەندی مرۆڤ، لە بڕی تێڕامان و وردبوونەوە لەو حەقیقەتە خەیاڵییانەی هیچ سودیكیان نییە بۆ خەڵك، بەڵام «ئەفلاتون» جاریكی دیكە فەلسەفەی گەڕاندەوە بەرەو ئاسمان و جیهانێكی نوێی دروستكرد كە بەناوی خۆیەوە ناسراوە»جیهانی نموونەییەكان» واش گومان دەكرێ‌ ئەو بیروبۆچوونە خەیاڵییانەی كە داویەتە پاڵ «سوكرات» هەمووی زادەی خەیاڵی خۆی بێ)‌. هەر لەم روانگەیەشەوەیە  كەگومانێكی زۆر هەیە ‌ لەوەی ئەفلاتون لەسەر رێبازی سوكرات بووبێ‌.
خۆیان لە خەڵكی ئاسایی جیاكردەوە
 «كونفورد» دەڵێ‌: ( سەرچاوەی سەرەكی كە «ئەفلاتون» فەلسەفەو رێبازەكەی خۆی لێوەرگرتووە رێیبازی فیساگۆرس بووە) هەر لەم چوارچێوەیەشدا پڕۆفیسۆر «زیلر» دەڵێ‌: ( ئەفلاتون «ئەكادیمیا» ی دروستكرد لەسەر شێوەی خوێندنگەی فیساگۆرس كە یەكەم خوێندنگە بوو لە مێژووی مرۆڤدا). ئەمەش بە هیچ شێوەیەك لە گەڵ بنەما فیكرییەكانی سوكرات یەكی نەدەگرتەوە، سوكرات هاوشێوەی سۆفستاییەكان، باوەڕی بەوە بوو ئەوان بچنە نێو خەڵك و وانەكانیان بۆ بڵێنەوە، نەك بە پێچەوانەوە خۆیان دانیشن و خەڵك بێتە لایان، وەك ئەوەی كە ئەفلاتون كردی و ئەكادیمیای دامەزراند و لەم رێگەیەوە خۆیان لە خەڵكی ئاسایی جیاكردەوە.
هەر بۆ لێدانی سۆفستاییەكان ئەفلاتون قسەیەكی «فیساگۆرس» كە یەكەم كەس بوو وشەی «فەلسەفەی» بەكارهێناوە، داوەتە پاڵ سوكرات كە دەڵێ‌: (من حەكیم و زانا نیم، چونكە تەنیا خوا حەكیم و زانایە، من تەنیا فەیلەسوف-م)
عەلی وەردی دەڵێ‌: (یەكێك لە گاڵتەجاڕییەكانی زەمانە ئەوەیە، ئەفلاتون سوكراتی وادەخستە پێش چاوی خەڵك كە دوژمنی گەورەی رێبازی سەفسەتەیە).
ئەخلاقی سووننەتیی رەتدەكردەوە
لێرەوە دەگەینە ئەو بۆچوونەی كە سوكرات نەك هەر دژی سۆفستاییەكان نەبووە، بەڵكو یەكێكە لەوان، بەڵام ئەوەی سوكرات لە رابەرانی دیكەی سۆفستایی جیا دەكاتەوە ئەوە بوو،‌ كەسوكرات لە هەندێ‌ رووی مەزهەبییەوە ناكۆك بووە لە گەڵیان، بە تایبەتی ئەوەی كە پەیوەندی بە وەرگرتنی پارەوە هەیە، بەڵام ئەو ناكۆكییەی سوكرات بە هیچ شێوەیەك نەك ئەوە ناگەیەنێ‌ كە دژی سۆفیستاییەكان بووبێ‌، بەڵكو سوكرات بە داڕێژەری بنەماو بە مەنهەجیكردنی سەفسەتە دادەنرێ‌، بە شێوەیەك سوكرات لە بارەی ئەخلاقییەوە، چەشنی سوفستاییەكان لە بەرژەوەندی رێسا ئاكارییەكاندا بەڵگەی دەهێنایەوە و بانگەشەی زاتی بوونی ئەخلاقی سووننەتیی رەتدەكردەوە هەر بەم بۆنەیەشەوە نوسەرە «كۆنزەر ڤاتییەكان»ی وەك «ئەریستۆفانس» بە سوفیستیان دادەنا. («ئەریستۆفانس» یەكێك بووە لە نووسەرەكانی دەقی شانۆی كۆمیدی، كە لە سەردەمی سوكراتدا ژیاوە و خاوەنی بیری نوێ‌ بووە لەو سەردەمەدا لە رێگەی بەرهەمە شانۆییەكانییەوە هێرشی كردۆتە سەر فەیلەسوفەكان و رێبازی سەفسەتە و لە رێگەی توانجەكانییەوە شعوریانی بریندار كردوە، لە سەرووی هەمووشیانەوە «سوكرات») ئەمە جگە لەوەی پرسیارە سەرەتاییەكانی فەلسەفەی ئەخلاق یەكەمجار لە لایەن سوكرات و سوفیستەكانەوە گەڵالە كرا، لە لایەكی ترەوە زۆر لە سەرچاوەكان، نەك سوكرات هەر بە سۆفیستایی، دادەنێن، بەڵكو هەندێكیان بە ئیمامی سۆفستایی لە قەڵەم دەدەن و پێیان وایە یەكێ‌ لەو بلیمەتانەی سەفسەتە كە مێژوو ناسیویەتی «سوكرات»ە.
لە رووی مەزهەبییەوە ناكۆك بوو لە گەڵیان
«شیشڕۆن» بەم شێوەیە وەسفی سوكراتی كردوە كە فەلسەفەی لە ئاسمانەوە هێنایە خوارەوە بۆ نێو شارو لە وێشەوە بۆ نێو ماڵەكان و كردی بە پێویستییەكی پێویست بۆ هەموو لێكۆڵینەوەیەك لە ژیان و ئەخلاق، كە ئەمەش بە تەواوەتی لە گەڵ رێبازی سۆفستاییەكاندا دێتەوە، راستە سوكرات لە رووی مەزهەبییەوە ناكۆك بوو لە گەڵیان، بەڵام لە رووی فەلسەفییەوە هیچ ناكۆكییەكی لە گەڵیان نەبوو، بە تایبەتی لە بارەی مرۆڤ و ئەخلاق و ژیان.
لە كتێبی (مێژووی فیكری عەرەبی» تا رۆژانی ئیبن خەلدون»)دا ‌  سوكرات «399-470»  وەك دواین سەفسەتایی ئاماژەی بۆكراوە.
ماوەتەوە بڵێین «پرۆتاگوراس» وەك یەكەم سۆفستایی و خاوەنی (ئادەمیزاد پێوەری هەموو شتێكە) بە هۆی بیرباوەڕەكەیەوە كتێبەكانیان سووتاندو خۆشی لە كاتی هەڵاتندا لە دەریادا خنكا، وەك چۆن «سوكرات»یش خاوەنی گواستنەوەی ئەو دەستەواژەیەی پەرستگای «دلفی» ( ئەی مرۆڤ بە خۆت، خۆت بناسە) ی گواستەوە بۆ دیدگایەكی فەلسەفی و كردییە رێبازی ژیان، بە هەمان شێوە لەسەر بیروباوەڕەكەی ژەهرخوارد كراو بووە یەكەم قوربانی ئازادی بیروڕا لە جیهاندا، واتە یەكەم و دواین سۆفستایی بەم شێوەیە لە نێوبران و كۆتایی بەم رێبازە فەلسەفییە هێنرا.

About زريان احمد

Check Also

گرفتی داروین

هه‌ڵكه‌وت محمد پشده‌ری بیردۆزەکەی داروین بۆ دەرکەوتن و پەرەسەندنی زیندەوەران بەردی بناغەی زانستی زیندەوەرزانییە. بەشێکی …