Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى ئیسلام / مێژووی بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان

مێژووی بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان

مێژووی بزووتنەوەی حەقە لە هەرێمی كوردستان [بەشی یەکەم]

1486582044330

 

د.بەهادین ئەحمەد

پێشەكی


بەدرێژایی مێژوو لەهەرێمی كوردستاندا گەلێك بزووتنەوەی ئایینی و سیاسی و كۆمەڵایەتی سەریانهەڵداوە، كە هەریەكەیان پەیوەندیداربووە بە هەلومەرج و بارودۆخی ئەو سەردەمەی، كە تێیدا سەریهەڵداوە و درووستبووە، بەڵام تێكڕای ئەو بزووتنەوانە، كە یەكێكیان بزووتنەوەی (حەقە)یە، زۆر بەكەمی لەسەریان نووسراوە و توێژینەوەی زانستی و ئەكادیمی تایبەتی و سەربەخۆیان لەسەر ئەنجامدراوە.


لەڕاستیدا ئەنجامدانی توێژینەوەیەكی ئەكادیمی لەسەر ئەم بزووتنەوەیە، كە بەهۆی گۆڕانی بارودۆخ و گۆرانكارییەكان، وێڕای داخراوی بزووتنەوەكە لەڕووی كۆمەڵایەتی و بوونی تەمومژ و گومان و قسە و باسی هەمەجۆر لەسەریان لەلایەك و كەمی كتێب و سەرچاوەی زانستی و زانیاری ورد و تەواو و باوەڕپێكراو لەسەر بزووتنەوەكە، وای كردووە ئەنجامدانی توێژینەوەكە كارێكی قورس و پڕ زەحمەت بێت.   

بەشی یەكەم:چەمكی سۆفیگەری (تەسەوف) و سەرهەڵدانی لە هەرێمی كوردستان

باسی یەكەم: چەمك و پێناسەی سۆفیگەری (تەسەوف)

سەبارەت بەسەرەتای دەركەوتنی سۆفیگەری و ڕەگ و ریشەی و پەیوەندی بەبیروباوەڕە ئایینییەكانەوە و بوونی پێناسەیەكی گشتگیر وهەمەلایەنە و یەكگرتوو بۆ چەمكی تەسەوف (سۆفیزم)، نووسەر و لێكۆڵەر و مێژوونووسان یەك ڕا و بۆچوون نین، هەریەكەیان لە دید و تێڕوانینی تایبەتی خۆیەوە ڕەگ و ڕیشەی چەمكی سۆفیگەری لەمێژوودا و لەكۆمەڵگە جیاوازەكانی تایبەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێناوە و پێناسەی تایبەتی بۆ ئەم چەمكە قووڵ و فراوانە كردووە.

      د.ئیبراهیم شوانی پێی وایە: سۆفیزم وەك دیاردەیەكی ڕووحانی كۆمەڵایەتی، كاریگەری بەرچاوی هەبووە و هەیە بەسەر ڕەوتی ژیانی ئایینی و ڕووحانی و كۆمەڵایەتییەوە لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا بە ئامانجی بونیادنانی پەیوەندییەكی ڕۆحانی و پەرستشی نێوان مرۆڤ و خودا و لەبەرایی مێژووەوە هەبووە (1).
بەڕای نووسەر (محەمەد عەبدولهادی ئەبو زەیدە)،  سۆفیگەری لەبنەڕەتدا  لەگیانی ئایینی ئیسلام دوورە و لەپێش هاتنی ئایینی ئیسلام دا لەناو ئایینی جولەكە و مەسیحی دا هەبووە، پاشان لەڕێگەی فارسەكانەوە لەكاتێكدا ئیسلام لەناو خاكی ئێران بڵاوبوویەوە و سوپای ئیسلام چووە خاكی ئەو وڵاتەوە، لەڕێگەی هندستانەوە بەڕێگەی ئێران دا گەیشتۆتە دوورگەی عەرەبی و ناو ڕیزی موسوڵمانان(2).

       هەروەها مێژوونووسی ناوداری ئێرانی (د.حشمە الله طبیعی) پێی وایە، پەیدابوونی سۆفیزم دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵی (سۆفیستاییەكان)ی سەردەمی یۆنانییەكان، هەندێكی تریش بۆ بنەماكانی ئایینەكانی زەردەشتی و مانی ئەگێڕنەوە. هەروەك گرووپێكی تریش پێیان وایە ئەم ڕێبازە پەیوەندی بە ئایینی (بودا) و عیرفانیی هندۆسەكانەوە هەیە و بەشێكە لە خوداناسی، لەزۆربەی ئایینەكانی پێش ئیسلامدا هەبووە(3).
هەروەك تەسەوف كارێكی تایبەتی و تاكەكەسی مرۆڤە بۆ پاككردنەوەی دڵ و دەروون لە گوناهـ و تاوانەكان و بواری عیرفانی و پەرستش و خواناسی، بۆیە ناكرێت تەسەوف و عیرفان كەبەشێكە لە پاككردنەوەی دڵ و دەروون (تزكیە النفس) لەئایینی ئیسلام دا و ناوەرۆكی پەیامەكەی و مانا ڕاستەقینەكەی جیابكەینەوە، هەروەك ڕای توێژەریش وایە و لەگەڵ ڕای ژمارەیەك رۆژهەڵاتناسی بیانی دا یەك دەگرێتەوە لەوانە: (نیكلسۆنة ماسینۆن و مارتن ڤان برۆنەسن) كە پێیان وایە: سۆفیگەری دیاردەیەكی ئیسلامییە و دەرەنجامی ڕەوتی گەشەكردنی سرووشتی ڕوانگە جۆراوجۆرەكانی خواناسییە و لەسەدەی یەكەمی كۆچیدا لەكۆمەڵگەی ئیسلامیدا سەریهەڵداوە (4).

    لەڕاستیدا بابەتی تەسەوف (سۆفیزم) لەئایینی پیرۆزی ئیسلامدا و لەناو جیهانی ئیسلامیشدا، یەكێكە لەو بابەت و مەسەلانەی،  كە بە درێژای مێژووی ئیسلامی، جێی گرنگی و بایەخ و مشتومڕ و هەستیاری (حەساس) بووە لەنێوان زانایان و شەرعناسان و فەیلەسوف و نووسەران دا، جێگەی تێڕامان و قسە لەسەر كردنی زیاترە و بیر و بۆچوونی جیاوازە و لەرابردووشدا ڕاڤە و لێكدانەوەی جیاوازی بۆ كراوە.

چەمكی تەسەوف (سۆفیزم) لەڕوانگەی زمان و زاراوەسازییەوە

سەبارەت بە ڕەگ و ڕیشەی سۆفیگەری (سۆفیزم) وەكو هەر چەمكێكی تر، زۆر بیروڕای جیاواز هەیە، لەوانە د.جەعفەر عەلی دەڵێت: “بناغەی وشە و زاراوەی سۆفییەت (تەسەوف) لە وشەی (سوف) خوری یەوە هاتووە، چونكە سۆفییەكان پێیان وایە جلوبەرگی خوری جلوبەرگی پێغەمبەرانە (دروودی خوایان لێ‌ بێت) و دروشم و هێمای وەلی و پیاوچاكان بووە و هەمیشە لەبەریان كردووە “(5).
ڕایەكی تر هەیە، كە وشەی (التصوف) لە (صفا‌ء)ەوە هاتووە و بەڵگەشیان ئەم فەرموودە پیرۆزەی پێغەمبەرە (دروودی خوای لێ‌ بێت)، كە دەفەرموێت : “ذهب صفو الدنيا ويبقي الكدر”.

    بۆ چوونێكی تریش هەیە،كە وشەكە یۆنانییە و لە بنەڕەتدا لە وشەی (سۆفیا)وە هاتووە، كە بە مانای زانین دێت(6)، بەڵام (شێخ عبدالكریم القشیری) لەكتیبەكەیدا ڕای وایە: بناغەی وشەكە دەگەڕێتەوە سەر ناوی (صفە)ی مزگەوتی پێغەمبەر (دروودی خوای لێ‌ بێت(7)، هەوەك دەشبێت زاراوەی تەسەوف لەوشەی (صف)ی ڕیزی جەماعەتی نوێژی بەكۆمەڵەوە وەرگیرابێت، ئەوانەی بەتایبەت لەڕیزی یەكەمی خواپەرستی و نوێژدا لەپێشەوەن(8)

   هەروەك هەندێك دەڵێن وشەی (تەسەوف) لە چوار پیت پێكهاتووە و هەر پیتێكی واتایەكی سەربەخۆ و تایبەتی هەیە، بەشێوەیەك پیتی (ت) واتای تەوبە و گەڕانەوە بۆ لای خوا، پیتی (س) بە واتای پاككردنەوە (سەفا)ی ڕۆح و دڵ و دەروون، پیتی (و) بە واتای (ویلایەت) پشتگیری و گەردنكەچی، پیتی (ف) واتای (فەنابوون بۆ خوا) و لەپێناوی خودا و عەشقی خودایی، كە بەرزترین پلەی سۆفییەتە(9).

باسی دووەم:ڕێباز (تەریقەت)ی نەقشبەندی، سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی لە هەرێمی كوردستان

دوابەدوای دەركەوتنی سۆفیزم وەك بیروباوەڕێكی ئایینی بەهێز، چەندین ڕێبازی تەسەوف سەریانهەڵدا، كە یەكێك لە ڕێبازە دیار و بەرچاوانە ڕێبازی نەقشبەندی بوو، ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەلانكە و كانگای سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ئەم ڕێبازە دادەنرێت، لەگەڵ باسكردنی ڕێبازی نەقشبەندی دا ناوی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) دەهێنرێت، بەڵام لەڕاستیدا ئەم تەریقەتە لەسەر دەستی (شێخ بەهائەددینی نەقشبەندی) دامەزراوە، بەڵام دواتر لەلایەن (شێخ عەبدولخالقی گۆجەوانی)یەوە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەكانی بۆ دادەنرێت.

   پاش ئەوەی (شێخ مەولانا خالدی نەقشبەندی) لەساڵی (1808ز) لەتەمەنی سی ساڵیدا ڕوودەكاتە هندستان و لەشاری (دەلهی) چەندین ساڵ  لەبەردەستی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)دا دەخوێنێت، تەمەسووكی پێوە دەكات و ئیرشادی تەریقەتەكەی لێ‌ وەردەگرێت، لەساڵی (1811ز) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق بەمەبەستی ئیرشاد و ڕێنموونیكردنی موسوڵمانان و لەنێوان سلێمانی و بەغدادا جێگۆڕكێ‌ دەكات(10).

   مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لەكتێبەكەیدا دەنووسێت: (هەرچەندە لەزەمانی كۆندا تەریقەتی نەقشبەندی لەكوردستاندا لەپێش هاتنەوەی (مەولانا خالدی نەقشبەندی) لەهندستان نیشانەی هەبووە، بەڵام لەو سەردەمانەدا وەك تەریقەتێكی ناسراو نەبووە و لەناو خەڵكیدا ناوبانگی نەبووە(11). دەتوانین تەریقەتەكانی سۆفیگەری لەناو نەتەوەی كورددا بەشێوەیەكی گشتی بۆ ئەم بەشانە دابەش و پۆلێن بكەین(12):

یەكەم: تەریقەتەكانی كوردی شیعە، كە نیعمەت ئیلاهی و خاكسالاری دەگرێتەوە.
دووەم:  تەریقەتەكانی كوردی سوننە، كە (قادری و نەقشبەندی) دەگرێتەوە.

     بێگومان، كە خاكی كوردستان پارچەیەكی زیندووی جیهانی ئیسلامی بووە، هەر لەكۆنەوە خەڵكەكەی باوەڕیان بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام هێناوە و موسوڵمان بوون، ئەمەش زەمینەیەكی باش و گونجاوبوو بۆ سەرهەڵدانی چەندین جۆری جیاوازی وەكو تەریقەتی (قادری و نەقشبەندی) لەسەر دەستی شێخ و رێبەرە ئایینیەكانی ناوچەكە، وەكو سەرهەڵدانی ڕێبازی (قادری) لەسەر دەستی (شێخ مارفی نۆدێ‌)، ڕێبازی (نەقشبەندی) لەسەر دەستی (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی).

    مەولانا خالیدی نەقشبەندی بەهۆی فیراسەتی ئیمانداری و ئارامگرتن و هەڵكەوتووی خۆیەوە، دواتر پشوودرێژی بۆ بڵاوكردنەوەی رێبازەكەی لەچەقی (تەریقەتی قادری)دا، كە شاری سلێمانی بوو، توانی هەردوو شێخی قادری (شێخ عەبدوڵڵا) و (شێخ ئەحمەدی سەردار)، كەسەر بە لقی ناوچەی (سەرگەڵوو)ی بنەماڵەی شێخانەی بەرزنجە بووە، بخاتە ژێر هەژموون و ركێفی تەریقەتە نوێیەكەیەوە و پەیوەندی پێوە بكەن(13).

       پێویستە بزانین، كەساڵانی (1811-1820ز) بە پڕ بەرهەمترین ڕۆژانی رێبازی نەقشبەندی لەكوردستاندا دەژمێردرێن، ئەم ڕێبازە نوێیە پشتیوانییەكی جەماوەری بەرفراوانی لێ‌ كرا. سەرباری ئەوەی، كە بەردەوام ڕووبەڕووی دوژمنایەتی قادرییەكان و ناو بەناو دوژمنایەتی میرانی بابان لەسلێمانی دەبۆوە(14).
بەڕای (میهرداد ئیزەدی) هەڵمەتی بانگەشەی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) بۆ ڕێبازەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1779ز)، هەروەكو لە كتێبەكەیدا نووسیوێتی: “مەولانا ساڵی 1779زایینی هەڵمەتێكی بۆ پەیداكردنی لایەنگر لەرێگەی دیاریكردنی ژمارەیەكی زۆر نوێنەران (خەلیفە) لەكوردستان و ئەو دیوی كوردستاندا دەستپێكرد”(15).
لەبارەی ژمارەی خەلیفەكانی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)ەوە، مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس لەكتێبی (یادی مەردان)دا، ژمارەی خەلیفە كوردەكانی مەولاناخالیدی بە (34) خەلیفە و خەلیفە بێگانەكانیشی بە (33) خەلیفە داناوە(16).

        هەروەها سەبارەت بە ژمارەی مورید و لایەنگرانی، (مستەر ڕیچ) لەكتێبەكەیدا، ژمارەی موریدەكانی مەولانای لەساڵی (1820ز)دا-كە هاوكاتی ساڵی سەردانەكەی بووە بۆ كوردستان- بە (12000) مورید دادەنێت(17).
مامۆستا عەباس عەزاویش لەبابەتێكیدا، موریدانی تەریقەتی نەقشبەندی لەعێراقدا لەسەردەمی حوكمڕانی كۆماریدا بە (20000)كەس دادەنێت(18).
مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس دەڵێت: “لەناو خەڵكیدا واباوە، كە (شێخ مارفی نۆدێ‌) بووە بە ناحەز و دژی مەولانا خالید، ئەمەش وایكردووە مەولانا لەسلێمانی دەرچێت و بەرەو بەغداد كۆچ بكات”(19) .

        تەنانەت شێخ مارف دووجار كاك ئەحمەدی شێخی كوڕی و عەبدوڕەحمان تاڵەبانی خەلیفەی خۆی بۆ كوشتنی دەنێرێت، بەڵام كاری كوشتنەكەیان بۆ جێبەجێ‌ ناكرێت و دەگەڕێنەوە(20)، بۆیە مەولانا خالیدی نەقشبەندی ناچار دەبێت هەڵبێت، كە ئەم ڕووداوەش هاوكات بووە لەگەڵ گەشتە بەناوبانگەكەی (مستەر ڕیچ) بۆ كوردستان لەنێوان ساڵانی (1820-1823ز)، ناوبراو لەیاداشتەكانیدا بەم جۆرە ڕووداوەكەی تۆماركردووە و نووسیوێتی: “ئەم بەیانییە شێخ خالیدی بەناوبانگ هەڵهات. لەگەڵ ئەوەشدا، كە هەڵهاتنەكەی نهێنی و بەپەلەبوو، بەڵام توانی هەر چوار ژنەكەی لەگەڵ خۆیدا بەرێت. هێشتا نەزانراوە بەرەوكوێ‌ ڕۆیشتوە؟ چەند رۆژێك لەمەوبەر كوردەكان لەپلەیەكی بەرزتر لە عەبدولقادر- مەبەستی شێخ عەبدولقادری گەیلانی یە- دایان دەنا . پاشا – مەبەستی میرانی بابانە لەسلێمانی – عادەتی وابوو لەبەردەمیدا ڕادەوەستا و قلیانی بۆ تێدەكرد، كەچی ئەمڕۆ پێی دەڵێن: كافر و داستانی زۆر لەبارەی فیز و كافری و زەندیقییەوە دەگێڕنەوە؟! لەبارەی هۆی هەڵهاتنیەوە قسەی جۆرا و جۆر دەكرێت. هەندێك دەڵێن: دەستی كردبووە ئاژاوەنانەوە لەنێوان پاشا و براكانیدا، كە ویستبوویان لای پاشا لەگەڵیدا ڕووبەڕوو ببنەوە، هەندێكی تریش دەڵێن: دەستی كردبوو بە دانانی بناغەی مەزهەبێكی نوێ‌ و دەیویست خۆی بكات بە گەورەی دنیایی وڵاتەكە. گومانی تێدا نییە، كە زۆر شتی لەبارەوە وتراوە و شتی زۆر لەمانە زۆرتری دراوەتە پاڵ. مەلا و سەیدەكان لەسەرووی هەمووشیانەوە شێخ مارف – مەبەستی شێخ مارفی نۆدێیە -، هەموو ڕقیان لەشێخ خالیدە و ئەویش كاتێك كە دەسەڵاتی هەبوو، هەموو ئەمانەی بەزاندبوو”(21).

باسی سێیەم: خەسڵەت و بنەماكانی ڕێبازی نەقشبەندی

ڕێبازی نەقشبەندی وەكو ڕێبازێكی ئایینی ئیسلام، كۆمەڵێك بنەمای سەرەكی و گرنگی هەیە، كە لە یانزدە بنەمادا دەتوانین ئاماژەیان پێ‌ بكەین.
لەڕاستیدا دامەزرێنەری ڕێبازەكەوە، كە خواجە (عەبدولخالق گۆجەوانی)یە هەشت بنەمای بۆ دانراوە، هەروەكو نووسەری كتێبی (مەولانا خالید و تەریقەتی نەقشبەندی) سەید تاهیری هاشمی ئاماژەی پێداوە، بەڵام دواتر، كە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) گەشەی بەم ڕێبازە ئایینیە داوە و سێ‌ بنەمای تری بۆ زیاد كردووە.

    هەشت بنەماكانیش بریتیین لە(22):
1-هۆشی هەنووكەیی: واتا نابێت بیئاگایی و غافڵبوون زەفەر بەكار و كردەوە و تەنانەت هەستەكانیشی بەرێت.
2-سەربەرزكردنەوە: بەمەبەستی دووركەوتنەوە لە ڕوانینی حەرام، پێویستە پەیڕەوكاری نەقشبەندی سەیری بەردەمی خۆی بكات و سەیری ئەملا و ئەو لای خۆی نەكات تا بیری بەلای شتی ترەوە بچێت.

3-گەشت لەنیشتمان: واتا پێویست نییە پەیڕەوكاری ئەم ڕێبازە گەشت بكات بۆ وڵاتی غەریبی لەپێناوی مەرامەكانیدا، بەڵكو پێویستە لەكردار و ئاكاری ناپەسەندەوە بۆ ڕەوشت پەسەندەوە گەشت بكات و لەماڵی خۆی دابنیشێت و خۆی تووشی غەمی دوورە وڵاتی نەكات.
4-تەنیایی لەناو كۆڕدا: واتا پێویستە بە ڕووخسار و ڕواڵەت لەناو كۆمەڵ و مەجلیسدا بێت، بەڵام بە ناوەرۆك و دڵ لەگەڵ خوادا بێت.
5-یادكردن (زیكر): بریتییە لە یاد (زیكر)كردنی خوای گەورە بە زارەكی یان بە دڵ.

6-گەڕانەوە: ئەو كەسەی، كە یادی خوا دەكات، پێویستە بەردەوام ئەوەی لەدڵیدا بێت، كە خودایە من لەو یادكردنە تەنها مەبەستم ڕەزامەندی تۆیە و بەردەوام بگەڕێتەوە بۆ لای خودا و تەنها مەبەستی زاتی ئەو بێت.
7-پارێزگاری: مەبەست پارێزگاریكردنە لەو یاد (زیكر)ە، بەوەی كەلەساتێكدا چەند جار ئەو ویردە دووبارە بكاتەوە بۆ ئەوەی بیر و هۆشی بەلای شتی تردا نەڕوات، پارێزگاری لەو ئاراستەیە بكات كە گرتوویەتیەبەر.

8-بیرهێنانەوە: پێویستە پەیڕەوكاری نەقشبەندی (سۆفیزم) بەردەوام وشە و ویردەكان لەڕووی هۆشداری و بە ئاگاییەوە بڵێت و لەهەموو كاتێكدا بزانێت كە ئەو لەبارەگای خوای گەورەدایە.
ئەمانە ئەو بنەمایانە بوون، كە پێشتر ئاماژەمان پێكرد، كە لەلایەن (خواجە عەبدولخالق گۆجەوانی)یەوە دامەزرێنەری ڕێبازی نەقشبەندی (سۆفیزم) لەجیهاندا بۆ ڕێبازەكەی دایناوە، كە بنەمای تۆكمە و گرنگ و ڕاست و درووستی ڕێبازەكەین، وەكو خەسڵەت و سیما و بنەمای ئەو ڕێبازە دەناسرێت، هەڵگری ڕێبازەكەی (سۆفی) پێ‌ دەناسرێتەوە و هەموویان هەڵقوڵاوی شەریعەتی ئیسلامن.

       سەبارەت بەو بنەمایانەی، كە لەدوای ناوبراو، (شێخ مەولانا خالیدی نەقشبەندی) بۆ ڕێبازەكەی وەكو بنەما زیادكردووە، بریتیین لە(23):

1-    وەستانی كاتی: مەبەست لەوەیە كە پەیڕەوكاری نەقشبەندی لەگەڵ خوای خۆیدا چەند كاتێك گفتووگۆ بكات و بزانێت لە دۆخی بێئاگایی یان ئاگایی دایە.
2-    وەستانی ژمارەیی: واتا یادكەرەوە پێویستە لەكاتی یادكردنەوە (زیكر)دا ڕەچاوی ژمارەی زیكر و یادكردنەوەكانی بكات لە هەر هەناسەیەكیدا لە سێ‌ یان پێنج یان حەوت تاوەكو بیست و یەك جار بەردەوام بێت.
3-    وەستان لەدڵدا: واتا لەكاتی یادكردنەوە (زیكر)دا دڵت لای خودا بێت و دڵ بەردەوام هوشیار و بە ئاگا و ئامادەی یادی خوا بێت، بەبێ‌ سەرقاڵبوونی زیاد لەپێویست بەدنیاوە.

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

1- د.ئیبراهیم ئەحمەد شوانی، سۆفیگەری، جابخانەی دەزگای موكریانی، هەولێر، 2001،ل30.
2- محمد عبدالهادی أبو زیدە، تأریخ الفلسفە فی الإسلام ، ط5، دار النهضە العربیە، بیروت، 1981،ص16.
3- حشمە الله طبیعی، ئایین و زمان و ڕەچەڵەكی كورد، و.لەفارسیەوە/ رەفعەت مورادی، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی، 2008،ل97.
4-هەمان سەرچاوە ، ل98.
5-د.جەعفەر عەلی ڕەسوڵ، سۆفیزم و كاریگەری لەبزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورددا (1880-1925)، مەڵبەندی كوردۆلۆجی، چاپخانەی تیشك، سلێمانی، 2008، ل19.
6-البرهانیە، التصوف، من الإنترنیت، موقع الإلكترونی:  www.burhania.org.
7-عبدالكریم القشیری، الرسالە القشیریە، دار التربیە للطباعە والنشر، بغداد،1983،ص216.
8-سەلاحەدین شێخ تائیب، ڕێبازی نەقشبەندی و تەسەوف،چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری، هەولێر،2002،ل6.
9-حەمەتۆفیق، ڕێَبوار ، كۆمەڵی هەقە (لەشێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە تا حەمەسووری كڵاو قووت 1920-1986)، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2010،ل22.
10-مارتن ڤان برۆنسەن، ئاغا و شێخ و دەوڵەت، بەرگی دووەم، و.لەئەڵمانییەوە: د.كوردۆ عەلی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ، سلێمانی، 2003، ل142-143.
11-مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، سەرچاوەی پێشوو،ل44.
12-د.جەعفەر عەلی، لەبارەی ڕێبازەكانی سۆفیزم لەكوردستاندا، گۆڤاری كوردۆلۆجی، ژمارەی یەكەم، 2008،ل92.
13-مارتن ڤان برۆنسەن، سەرچاوەی پێشوو، ل143.
14-هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی، ڕیشە و پێشینەی ڕێبازی نەقشبەندی لەكوردستاندا، گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی-سیاسەتی دەولی، ژمارە (21)، شوباتی 1998، سلێمانی،ل14.
15-میهرداد ئیزەدی،  ئایین و تائیفە ئایینیەكان لە كوردستان، و.لەفارسییەوە/كامەران فەهمی، سلێمانی، 2002،ل81.
16-مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، ل83.
17-كلودیوس جیمس ریج، رحلە ریج فی العراق عام 1820م، ترجمەالی العربیە، بها‌والدین نوری، بغداد،1951،ص98.
18-عباس العزاوی، مولانا خالد النقشبندی، مجلە المجمع العلمی العراقی، العدد اڵاول، بغداد،1973،ص697.
19-مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس، یادی مەردان، ل44.
20-هەڵكەوت مەلا حەكیم خانەقینی، سەرچاوەی پێشوو،ل21.
21-كلودیوس مستر ریج، المرجع السابق، ص227-228.
22-سەید تاهیری هاشمی، مەولانا خالید و تەریقەتی نەقشبەندی، و.لەفارسیەوە/ دلێر میرزا، چاپخانەی قانع، سلێمانی، 2004، ل21-23.
23-سەلاحەدین شێخ تائیب، سەرچاوەی پێشوو، ل30-33.

About زريان احمد

Check Also

پێشه‌كی قه‌سیده‌/كتێبی “گه‌ڕانه‌وه‌ى زه‌رده‌شت” و چه‌ند تێبینییه‌ك له‌ روانگه‌ى زه‌رده‌شتیه‌تناسییه‌وه‌

سه‌لام ناوخۆش  ‌   “قسه‌كردن له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ى ئاین یا مه‌عریفه‌ به‌خشینه‌ یا مه‌عریفه‌ جوینه‌” ناوه‌ندی …