(خەواریج) سەرهەڵدان‌، گەشەكردن، بیروبۆچوون وهەڵسەنگاندنیان

د. ئومێد عوسمان

بەشی یەکەم

ناساندنی خەواریج

     چەمكی خەواریج لە مێژووی هزری ئیسلامیدا واتایەكی گشتی‌و لە هەمان كاتدا واتایەكی تایبەتی هەیە، خەواریج بەواتا گشتیەكەی خۆی دەبینێتەوە لە:  لادان‌و یاخیبوونی هەركەس‌وگروپێك لە یاسای كۆمەڵ‌و هەڵگەڕانەوەی لە پێشەوای موسوڵمانان‌و دژایەتیكردنی حوكم‌و دەسەڵاتی.

    لەم روانگەوە شەهرستانی دەڵێت: “هەركەسێك لە پێشەوای راستەقینە یاخی ببێت، كە كۆمەڵی موسوڵمانان لەسەری رێكەوتوون‌و هەڵیانبژاردووە، ئەوكەسە سیفەتی خەواریجی دەدرێتە پاڵ، ئیتر ئەو یاخیبوونە لەسەردەمی هاوەڵاندا بووبێت، یان لەسەردەمی شوێنكەوتوانی هاوەڵاندا، یان لەهەرسەردەمێكی تردابێت”1.

    بەڵام بەواتا تایبەتەكەی خەواریج بەو گروپە سیاسی‌و ئایینیە دەگوترێت، كە لەدوای رووداوی تەحكیم لە پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالب هەڵگەڕانەوەو شەڕیان لەدژی كۆمەڵی موسوڵمانان راگەیاند2.

ناوونازناوەكانی خەواریج

   خەواریجەكان چەندین ناوونازناویان هەیە، لەوانە:
1ـ ناوی (الخوارج): ئەم ناوە بەلای خەواریجەكان خۆیانەوە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كەئەوان لە پێناوی خوادا دەرچوون‌و جەنگ دەكەن، هەروەك خوای پەروەردگار فەرموویەتی: (وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا) النساء 100. بەپێچەوانەوە، بەلای نەیارەكانیانەوە ئەو ناوە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كەئەوان دەرچوون لەیاسای كۆمەڵ، یان دەرچوون لە ئایین، یان لە حەق، یان یاخیبوون لە پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالب3.

    2ـ ناوی (الشُراة) : خەواریجەكان ئەم ناوەیان بەلاوە خۆشبووە، پێیانوابووە ئەوان خۆیان بە خودا فرۆشتووە، لەبەرامبەردا بەهەشتیان دەدرێتێ 4، هەروەك لەقورئانی پیرۆزدا هاتووە:( إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ) التوبة: ١١١.(وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)البقرة: ٢٠٧.

   3ـ ناوی (الـمُحَكّمة): سەرچاوەی ئەم ناوە دەگەڕێتەوە بۆئەوكاتەی كە رێكەوتن لەنێوان پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالب‌و موعاویەدا ئەنجامدەدرا، عوروەی كوڕی ئودەیە (كەدواتر بووە سەركردەی خەواریجەكان) رووی كردە كۆمەڵەكەی خۆی‌و وتی: خەڵكی دەكەنە ناوبژیوان‌و حوكمدەر لەكاری خوادا! حوكم تەنها بۆخوایە، ئیتر خەواریجەكان بەردەوام ئەم وتەیان دووبارە دەكردەوە5.

   4ـ ناوی (الـحَرُورِية): سەرەتا بە خەواریجەكان دەگوترا حەروریەكان، لەبەرئەوەی كاتێك لە پێشەوا عەلی جیابوونەوە لە گوندێكی نزیك شاری كوفە نیشتەجێبوون بەناوی حەرورا، یان حەرەورا6.
لەسەرو ئەمانەشەوە چەندین ناوو ناتۆرەی تر دراوەتە پاڵ خەواریج، لەلایەن نەیارانیانەوە، وەك: لەئایین دەرچووان( المارقة) یان یاخیبووان ( البغاة ) یان دوژمنانی ئەهلی بەیت (النواصب)7.

هۆكارەكانی سەرهەڵدان‌و دەركەوتنی خەواریج

 زۆرێك لە مێژونووسان‌و توێژەران پێیانوایە، رووداوی تەحكیم  لە شەڕی (صفین)دا هۆكاری سەرەكی دروستبوون‌و سەرهەڵدانی خەواریج بوو، بەڵام لەوانەیە بە تەنها ئەم هۆكارە قایلكەر نەبێت بۆ دروستبوونی گروپ‌و رێكخراوێكی سیاسی توندڕەوی خاوەن بەرنامەی تایبەتی وەك خەواریج.
هەربۆیە ئەگەر بە وردی لەبارودۆخی مێژووی دوای وەفاتی پێغەمبەر(دروودی خوای لێبێت) بڕوانین، دابونەریت‌و سروشتی خێڵەكیی ناوچەی حیجازو دەوروبەری لەبەرچاو بگرین، ئەوا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە چەندین هۆكاری راستەوخۆو ناراستەوخۆ لە پشت سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی بیری یاخیبوون‌و هەڵگەڕانەوە لە دەسەڵاتی ناوەند، دواتریش دەركەوتنی گروپێكی وەك خەواریج بوو، كە دەتوانین لە چەند خاڵێكدا ئاماژە بە گرنگترینیان بدەین:

1- نەرمی خەلیفە عوسمان لەسیاسەت‌و بەڕێوەبردندا، هاوكات ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاریی ئیداری‌و بەشداری پێكردنی كەسە نزیكەكانی لە بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەتدا، كە هەندێكیان خاوەنی پێشینەی باش نەبوون لە ئیسلامدا، هاوكات تۆمەتبار بوون بە تێوەگلانیان لە گەندەڵی‌و ئەنجامدانی چەندین كاری نەشیاوو ناپەسەند8.
2- فراوانبوونی سنووری دەوڵەتی ئیسلامی لەسەردەمی خەلیفە عوسمانداو گەشەكردنی بەرچاوی داهاتی دەوڵەت، دواتر دەركەوتنی كەسانێكی ناڕازی لە سیاسەتی دابەشكردنی سامان‌و بانگەشەكردنیان بۆ دادپەروەری رەهاو سنووردانان بۆ زیادەڕەوی‌و خۆشگوزەرانی هەندێك لە والی‌و لێپرسراوەكان،  كە دەتوانین بڵێین ئەبو زەری غیفاری هاوەڵی پێغەمبەر لە دیارترینی پێشڕەوانی ئەم كۆمەڵە بوو9.

 كاریگەری ئەم بانگەشەیە كەم تا زۆر لە چینی قورئانخوێنەكاندا رەنگیدەداتەوە كە ئەمانیش كۆمەڵێك بوون گرنگی زۆریان دەدا بە خوێندنەوەی قورئان‌و لەبەركردنی، بەبێ وردبوونەوەو قوڵبوونەوەی زۆربەیان  لە واتاو مەبەستەكانی، كارە پەرستشیەكانیان بەتوندی جێبەجێ دەكرد، هیوایان دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی نموونەیی دادپەروەربوو، كە بەدوور بێت لە هەر جیاوازیەكی چینایەتی.
لە شەڕی نێوان پێشەواعەلی‌و موعاویەدا، زۆربەی ئەمانە لایەنگری پێشەوا عەلی بوون، كاتێك موعاویە لە گەرمەی شەڕدا فەرمانیدا بە بەرزكردنەوەی قورئان بەسەری رمەكانەوە، قورئانخوێنەكان زۆریان لە پێشەوا عەلی كرد شەڕ رابگرێت، وەڵامی داوای شامیەكان بداتەوەو لەگەڵیاندا رێكبكەوێت10.

   لەدوای كۆبوونەوەی نوێنەری هەردوولاو ئاشكراكردنی ئەنجامی رێكەوتنەكە، هەندێك لە سەركردە قورئانخوێنەكان هەستیانكرد، كۆمەڵی موعاویە فێڵیان كردووە، كاتێك قورئانیان بەرزكردۆتەوە، لێرەدا داوایان لە پێشەوا عەلی كرد رێكەوتن هەڵبوەشێنێتەوەو بەردەوام بێت لە شەڕكردن، كاتێك پێشەوا عەلی وەڵامی داواكەیانی نەدایەوە، لێی هەڵگەڕانەوەو یاخیبوون11.

 3- كوژرانی خەلیفە عوسمان بە ناهەق، دواتر روودانی شەڕی (جەمەل).

 4- دەمارگیری خێڵەكی ‌و رۆحیەتی یاخیبوون: لەوانەیە هەڵە نەبین ئەگەر بڵێین: دەمارگیری خێڵەكی و رۆحیەتی یاخیبوون، لە گرنگترین خەسڵەتەكانی پێكهاتەی عەقڵی بووە لای عەرەبەكان لە پێش هاتنی ئیسلامدا، دواتر ئیسلام هەوڵی زۆریدا بۆ نەهێشتن‌و لە بن وبێخ دەرهێنانی ئەم خەسڵەتە.هەربۆیە كاتێك پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەربێت) كۆچی دوایی كرد، زۆربەی هۆزە عەرەبیەكان لە ئایینی ئیسلام هەڵگەڕانەوە، هۆكاری ئەمەش رازینەبوون‌و دانپێدانەنانی ئەو خێڵانە بوو بە گەورەیی‌و دەسەڵاتی قورەیشدا 12.

     لە دوای شەڕی هەڵگەڕاوەكان(حروب الردة) بارودۆخ ئارام بوویەوە، ئەم ئارامیەش بە درێژایی سەردەمی ئەبوبەكری سدیق‌و عومەری كوڕی خەتاب بەردەوامبوو، بەڵام لە سەردەمی عوسمانی كوڕی عەفاندا جارێكی تر رۆحیەتی یاخیبوون‌و دیاردەی دەمارگیری خێڵەكی زیندوو بوویەوە، بەهۆی نەرمیی خەلیفە عوسمان‌و قۆرخكردن ( استغلال)ی دەسەڵات لەلایەن ئومەویەكانی خزمیەوە، هاوكات هەستانیان بەكاری نەشیاوو ناپەسەند، ئەوەبوو تادەهات بارودۆخ ئاڵۆز دەبوو، گلەیی‌و گازەندەی خەڵك زیادی دەكرد، كارگەیشتە ئەوەی خەلیفە عوسمان بەناهەق كوژرا.

كاتێكیش پێشەوا عەلی كوڕی ئەبی تالب جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست‌و بوو بە خەلیفە، دواتر خەڵكی شام رووبەڕووی وەستانەوە، لەم كاتەدا زۆربەی خێڵە عەرەبەكان لە دەوری پێشەوا عەلی كۆبوونەوەو پشتیوانیان لێدەكرد. لێرەدا گیانی كێبڕكێ‌و ململانێ لەسەر پلەوپایەو زەعامەت‌و گەورەیی، لەنێو خێڵەكاندا گەورەترین كاریگەری كردە سەر دابەشبوون‌و پەرتەوازەبوونی سوپای پێشەوا عەلی13.

 لەكاتی رووداوی تەحكیمیشدا هەندێك لە سەركردەكانی هۆزی تەمیم، ناڕازیبوون بە رێكەوتن لەگەڵ موعاویەو شامیەكاندا،  پێیانوابوو ئەم رێكەوتنە، لەلایەكەوە واتای دانپێدانانی پێشەوا عەلیە بە شەرعیەت‌و هێزی شامیەكاندا، لەلایەكی تریشەوە دەبێتە هۆكاری گەڕانەوەی ئومەویەكان بۆ ئەو دۆخەی پێشتر لە سەردەمی خەلیفە عوسماندا تێیدابوون، هەربۆیە زۆربەی تەمیمیەكان لە پێشەوا عەلی هەڵگەڕانەوەو لە پاشان كرۆكی خەواریجیان پێكهێنا14.

5- خراپەكاری‌وستەمی هەندێك لە بەرپرسان: خەواریجەكان لە زۆربەی وتارو شیعرەكانیاندا  هۆكاری سەرەكی شۆرش‌و یاخیبوونەكانیان، دەگێڕنەوە بۆ  گەندەڵی‌و ستەمكاری بەرپرسان‌و  بڵاوبوونەوەی كاری ناشەرعی لە كۆمەڵگەدا 15.
6- بڵاوبوونەوەی ئەوانەی تۆمەتبار بوون بە كوشتی  خەلیفە عوسمان لە نێو سوپای پێشەوا عەلیداو كاركردنیان بۆ درێژەدان بەشەڕ لەگەڵ موعاویەدا، هاوكات دژایەتیكردنیان بۆ هەر رێكەوتنێك كە ببێتە مایەی گێڕانەوەی ئاشتی‌و ئاسایش بۆ كۆمەڵگە، لە ترسی سزادانیان لەلایەن پێشەوا عەلیەوە لە تۆڵەی كوشتنی خەلیفە عوسماندا16.

7-  جیا لەمانەش، دەتوانین بڵێین چەندین هۆكارو رووداوی دیكە رۆڵیان بینی لە گەشەكردنی خەواریج‌و بیری یاخیبوون‌و توندوتیژیان بە درێژایی سەردەمی دەوڵەتی ئومەوی، لەوانە: گۆڕانی سیستمی خەلافەت لەبنەمای راوێژو هەڵبژاردنەوە بۆ بنەمای پشتاوپشت‌و بنەماڵەیی، قۆرخكردنی پارەوسامانی دەوڵەت‌و بەفیڕۆدانی لەلایەن ئومەویەكانەوە، كوژرانی ئیمام حسەین لەسەردەمی یەزیدی كوڕی موعاویەدا، تۆخكردنەوەی دەمارگیریی خێڵایەتی لەلایەن هەندێك لە والیەكانەوە، دروستبوونی بۆشایی‌و پەرتەوازەی سیاسی نزیكەی دەساڵ (لە مردنی یەزیدەوە تاجێگیربوونی خەلافەتی عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان) سوكایەتیكردنی حەجاجی سەقەفی كە والی عێراق بوو بە مەوالیەكان‌و هەندێك لە هاوەڵانی پێغەمبەر( دروودی خوای لەسەر بێت).

رووداوی تەحكیم‌و دەركەوتنی راستەوخۆی خەواریج

لە گەرمەی شەڕی (صفین) لە ساڵی (37ك)دا، كاتێك موعاویەی كوڕی ئەبی سوفیان هەستی كرد سوپاكەی بەرەو شكان دەچێت، داوای لە عەمری كوڕی عاس كرد، بە هانایەوە بێت‌و لەومەترسی‌و تەنگژە دەروونیە رزگاری بكات، عەمریش بە لێزانی‌و دووربینی خۆی داوای لە موعاویە كرد، كە فەرمان بداتە جەنگاوەرانی پێشەوە، قورئان بكەن بەسەری رمەكانیانەوەو بانگەشەی ئەوە بكەن كە قورئان دەكەنە دادوەرو ناوبژیوان لەنێوان هەردوو سوپادا( سوپای پێشەوا عەلی‌و سوپای موعاویە)17.

  ئەم بیرۆكەیەی عەمر گەورەترین هۆكاربوو بۆ تێكدانی یەكڕیزی سوپای ئیمام عەلی‌و دەركەوتنی رای جیاواز لەنێویدا، لەم كاتە دژوارو خەتەرناكەدا سوپای ئیمام عەلی دابەشبوون بۆ سێ كۆمەڵەی جیاواز لەیەكتر:

 كۆمەڵەی یەكەم: بریتیبوون لە قورئانخوێنەكان‌و هەندێك لە دەشتەكیەكان، كە ژمارەیەكی بەرچاویان لە سوپای ئیمام عەلی پێكهێنابوو، ئەمانە داوای دەستبەجێ وەستانی شەڕیان دەكرد.

 كۆمەڵەی دووەم: هێرشبەران‌و شەڕكەرانی پێشەوەی سوپاكە بوون بە سەركردایەتی ئەشتەری نەخعی، ئەمانە بەهێزترین‌و ئازاترین گروپی سوپاكەی ئیمام عەلی بوون، سووربوون لەسەر بەردەوامبوونی شەڕ، بیرۆكەی  قورئان بەرزكردنەوەكەیان بە فێڵ‌و تەڵەكە دەزانی.

 كۆمەڵەی سێیەم: ئەو كەسانە بوون كە چاوەڕوانی رای پێشەوا عەلیان دەكرد سەبارەت بە بارودۆخەكە، ئیتر هەرچۆن ببوایە بە شەڕ یان بە ئاشتی‌و رێكەوتن.

 زۆری نەبرد پێشەوا عەلی لە ژێر كاریگەری رای كۆمەڵەی یەكەمدا فەرمانی راگرتنی شەری دەركردو رەزامەندی نیشاندا بۆ داوای شامیەكان، پاشان هەردوولا بڕیاری گەڕانەوەی سوپاكانیان دەركردو رێكەوتن لەسەر ئەوەی كە هەرلایەكیان نوێنەری خۆی دیاری بكات بۆ كۆبوونەوەو قسەكردن لە سەر وردەكاریەكان، دواتر مانگی رەمەزانی هەمان ئەو ساڵە دیاریكرا بۆ كۆبوونەوەی هەردوو نوێنەرەكە، كە بریتیبوون لە ئەبوموسای ئەشعەری نوێنەری پێشەوا عەلی، عەمری كوڕی عاس، نوێنەری موعاویە18.
چەند ساتێك بەسەر رێكەوتنەكەدا تێپەڕی نەكردبوو، ئاژاوە‌و مشتومڕ كەوتە نێو سوپاكەی پێشەوا عەلیەوە، زۆربەی كۆمەڵەی یەكەم كە پێشتر پێشەوا عەلیان ناچاربە رێكەوتن كرد، لێی هەڵگەڕانەوە، بەبیانووی دەستوەردانی خەڵك لەكاری خواداو رازیبوونی عەلیش بەو كارە.

گروپی ناوبراو بەدەنگ بەرزكردنەوەو دووبارە گوتنەوەی (هیچ حوكمێك نییە تەنها حوكمی خودا نەبێت) لە پێشەوا عەلی جیابوونەوەو لە ناوچەی (حەرورا) جێگیربوون.
پێشەوا عەلی لەكاتی گەڕانەوەیدا بۆ كوفە، عەبدوڵای كوڕی عەباسی ئامۆزای ناردە لایان بۆ وتووێژكردن، دواتر خۆیشی هاتە لایان‌و گەڵیاندا دوا، وەڵامی سەرجەم پرسیارو بیانووەكانی دانەوە لە ئەنجامدا ژمارەیەكی بەرچاویان پەشیمان بوونەوەو گەڕانەوە بۆلای پێشەوا عەلی، هاوكات كۆمەڵێكیان هەر سوور بوون لەسەر بۆچوونەكانیان‌و لایانوابوو بەو رازیبوونەیان بە  رێكەوتن لەگەڵ شامیەكان كافر بوون، دەبێت پێشەوا عەلیش دان بەوكافربوونەدا بنێت‌و تۆبە بكات19.

لەپاش بێهیوابوونی پێشەوا عەلی لە گەڕانەوەیان، ئاگاداری كردنەوە  كە مافی خۆیانە لەناو موسوڵماناندا بن، بچنە مزگەوت، بێبەش نەكرێن لە پارەوسامان، شەڕیان لەگەڵ نەكرێت، بەمەرجێك ئەوان بە ئاشتی ‌و ئارامی دانیشن، ئازاری كەس نەدەن، دەستپێشخەری نەكەن لەشەڕكردندا 20.

   لەمانگی رەمەزانی ساڵی(37)ی كۆچیدا هەردوو نوێنەرەكە( ئەبوموساو عەمر) لە ناوچەی (ئەزروح) بە ئامادەبوونی ژمارەیەكی زۆر لە موسوڵمانان كۆبوونەوە، دوای مشتومڕێكی زۆر لە نێوان ئەبوموساو عەمردا، هەردوولا رێكەوتن لەسەر لابردنی عەلی‌و موعاویە، لەپاشان سەرپشككردنی موسوڵمانان لەسەر دیاریكردنی خەلیفە، هەردوولا رێكەوتن لەسەر ئاشكراكردنی ئەو ئەنجامەی پێیگەیشتبوون، لەم كاتە زۆر دژوارەدا عەمر ئەبوموسای خستە پێش خۆیەوەو داوای لێكرد راشكاوانە ئەنجامی رێكەوتنەكە بە خەڵكەكە رابگەیەنێت، ئەبوموساش بێئاگا لەوەی چی لە دڵی عەمردایە، روویكردە جەماوەرەكەو بڕیاری لابردنی عەلی‌و موعاویەی دەركرد، بەڵام كاتێك نۆرەی عەمر هات قسە بكات، بە پێچەوانەوە، بڕیاری هێشتنەوەی موعاویەو لابردنی عەلی دەركرد، بەمەش ئەوەندەی تر بارودۆخەكە ئاڵۆزبوویەوەو هەردوولا بەبێ ئەنجام گەڕانەوە21.

   كاتێك هەواڵی كۆبوونەوەی دوو نوێنەرەكەو نەگەیشتنیان بە هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆ بڵاوبوویەوە، ژمارەیەكی زۆر لە قورئانخوێنەكان‌و عەرەبە تەمیمیەكان بەنهێنی سوپای پێشەوا عەلیان جێهێشت‌ولەگەڵ هەڵگەڕاوەكانی پێشتردا یەكیانگرتەوەو لە ناوچەی(نەهرەوان) كۆبوونەوە، دواتر عەبدوڵای كوڕی وەهبـی راسبیان كردە ئەمیری خۆیان22.
ئەمانە یەكەم گروپی خەواریج بوون كە لە ساڵی(37)ی كۆچیدا دەركەوتن‌و لە یەكەم كۆبوونەوەیاندا رێكەوتن لەسەر  پەنابردنە بەر كوشتن‌و ترساندن‌و تۆقاندنی نەیارانیان‌و حەڵاڵكردنی ماڵ‌وسامانیان.

    كاتێك پێشەوا عەلی هەواڵی شەڕەنگێزی ‌و  ئاژاوەگێڕی ئەم كۆمەڵەی پێگەیشت، بە سوپایەكەیەوە خۆی بۆ هێرشكردنە سەریان ئامادەكرد، بەڵام لەپێشدا هەوڵیدا گفتوگۆیان لەگەڵدا بكات‌و بیانوویان ببڕێت‌و بۆیان بسەلمێنێت كە هەڵەن، لەم رێگەشەوە هەندێكیان گەڕانەوە نێو ریزی موسوڵمانان، دواتر پەلاماری پاشماوەكانیانی داو زۆربەیان لە ناوچوون23.

سەرچاوەو پەراوێز

1- الشهرستانی: الملل والنحل 1/105.
2- بڕوانە: عبد الحمید، د. عرفان: دراسات فی الفرق والعقائد الإسلامیە، مطبعة، أسعد، بغداد، ط2، 1977،ل84.
3- الحارثي، سالم بن حمد بن سليمان: العقود الفضية في أصول الإباضية، وزارة التراث القومي والثقافة، سلطنة عمان، 1983، ل45. عبد الحميد، د. عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل 84.
4- الحارثي:سەرچاوەی پێشوو، ل 45. عبد الحميد، د. عرفان:سەرچاوەی پێشوو، ل 85.
5- الحارثي:سەرچاوەی پێشوو،ل 46. عبد الحميد، د. عرفان:سەرچاوەی پێشوو،ل 84.
6- الحموي، ياقوت: معجم البلدان، دار صادر، بيروت، 1977، 2/245. الحارثي: سەرچاوەی پێشوو،ل46. عبد الحميد، د. عرفان:سەرچاوەی پێشوو،ل 84.
7- المقريزي: المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والآثار، تحقيق: محمد زينهم و مديحة الشرقاوي، مكتبة مدبولي، القاهرة، ط1، 1998، 3/415.
8- الطبري: تأريخ الرسل والملوك، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، دار المعارف، مصر، 4/330-339 . البلاذري: جمل من أنساب الأشراف، تحقيق: سهيل زكار و رياض زركلي، دار الفكر، بيروت، ط1، 6/133. الحارثي:سەرچاوەی پێشوو،ل 20. سيد قطب: العدالة الاجتماعية في الإسلام، دار الشروق، القاهرة، ط14، 1995، ل 159.
9- البلاذري:سەرچاوەی پێشوو،6/166. ابن عساكر: تأريخ مدينة دمشق، تحقيق: محب الدين العمروي، دار الفكر، ط1، 1998، 66/174.
10- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/49.
11- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/57. الشهرستاني:سەرچاوەی پێشوو،1/107.
12- عبد الحميد، د. عرفان:سەرچاوەی پێشوو،ل87.
13- هەمان سەرچاوەی پێشوو،ل 88.
14- هەمان سەرچاوەی پێشوو،ل 87.
15- عباس، إحسان: شعراء الخوارج، دار الثقافة، بيروت، ل24.
16- عبد الحميد، د. عرفان: سەرچاوەی پێشوو،ل 89.
17- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/48. ابن الأثير: الكامل في التأريخ، تحقيق: أبو الفداء عبدالله القاضي، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1، 1987، 3/192. ابن كثير: البداية والنهاية، تحقيق: عبدالله بن عبد المحسن التركي، دار هجر، ط1، 1998، 10/543.
18- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/57. ابن الأثير:سەرچاوەی پێشوو،3/194.
19- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/64. ابن كثير:سەرچاوەی پێشوو،10/568.
20- ابن كثير:سەرچاوەی پێشوو، 10/570.
21- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/67. ابن الأثير:سەرچاوەی پێشوو،3/205. ابن كثير:سەرچاوەی پێشوو، 10/570.
22- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/75. الشهرستاني:سەرچاوەی پێشوو،1/110. ابن كثير:سەرچاوەی پێشوو، 10/579.
23- الطبري:سەرچاوەی پێشوو،5/86. پێویستە لێرەدا ئاماژە بە وە بدرێت، كە هەر لە سەرەتای جیابوونەوەی خەواریج لە ئیمام عەلی، كۆمەڵێكیان بە سەركردایەتی (فەروەی كوڕی نەوفەل) كە ژمارەیان پێنجسەد كەس دەبوو، لە ناوچەی شارەزوور نیشتەجێ بوون‌و ئامادە نەبوون لە گەڵ  ئیمام عەلیدا شەڕ بكەن، مانەوە تا سەردەمی موعاویە، دواتر هاتنە ناوچەی (نوخەیلە) لە نزیك كوفە و شەڕیان لە دژی ئومەویەكان راگەیاند.