Home / مێژووى جیهان / رۆڵی ساطیع ئەلحوصریی، لە فاشیزمی عوروبە و ناسیۆنالیزمی عەرەبییدا پەند و دەرسی زۆر، بۆ نەوەی نوێی کورد

رۆڵی ساطیع ئەلحوصریی، لە فاشیزمی عوروبە و ناسیۆنالیزمی عەرەبییدا پەند و دەرسی زۆر، بۆ نەوەی نوێی کورد

sate3-hosari3

کامیار سابیر

لەسەر تێکهەڵکێشییەکانی عوروبە و کوردایەتیی، لە کاتی خوێندنەوە و گەڕان بە دوای سەرچاوەی جۆراوجۆردا، رێگەم کەوتە سەر کتێبێک( الطائفية السياسية ومشكلة الحكم في العراق) واتە طائیفییەتی سیاسیی و گرفتی حوکمڕانیی لە عێراقدا، لەناو ئەم کتێبەدا، بەشی شەشەمی، بەناوی (دور ساطع الحصري في ترسيخ الطائفية)ە، واتە رۆڵی ساطیع ئەلحوصریی لە جێکەوتکردنی طائیفییەتدا کە لە خوارەوە، وەرگێڕانە کوردییەکەی دەخوێنیتەوە. ئەم کتێبە، لە نووسینی د. عەبدولخالیق حوسێنە کە جەڕاحێکی بەصراوییە( فاو- بەصرە). ئەو، دەمێکە لە لەندەن دەژیەت و ماوەیەکی زۆریشە، خەریکی لێکۆڵینەوەی فیکریی و سیاسییە. بەهۆی ناساغییەوە، دەستبەرداری پیشەی پزیشکیی بووە .

بەوردیی و بە پەلە کە ئەم بەشەم، خوێندەوە، حەزمکرد، بە تەواویی بۆ زمانی کوردیی وەریبگێڕم، بەڵام بەهۆی بێکاتییەوە،،هەموویم، بۆ نەکرا. هەرچۆنێک بێت، ئەمە پوختەیەکی کورتکراوەی بەشی شەشەمی ئەوە کتێبەیە کە بۆ زمانی کوردیی، وەرمگێڕاوە. دەکرێ بگوترێ، نزیکەی %٨٠ی بەشی شەشەمم وەرگێڕاوە. خوێندنەوەی ئەم بەشە، ئەو حەقیقەتەت بۆ پشتڕاست دەکاتەوە کە تێکستی کوردیی، چەند کۆڵەوارە لەسەر مەسەلەی ناسیۆنالیزم بە گشتیی ، ناسیۆنالیزمی نەژادیی و ناسیۆنالیزمی طائیفیی بەتایبەتیی؟ تێدەگەیت، نووسەری کورد و سیاسیی کورد، لەگەڵ ئەوەی ناوی نراوە حیزبە سیاسییە کوردستانییەکان، جوعبەیان چەند خاڵییە لە تێکستی فیکریی، مەعریفیی، کولتووریی و سەرەنجامیش سیاسیی بەگشتیی و بە تایبەتییش، لەمەڕ عیللەتی ناسیۆنالیزم ومەعریفەی سیاسیی ، هەروەها لەمەڕ تێکهەڵکێشییەکانی عوروبە و کوردایەتیی کە چۆن کوردایەتیی، لە هەژموونی عوروبەوە فۆرمەڵە بووە و چۆن “کۆپی”ی ئەوی کردووەتەوە؟

بەبێ تێگەیشتن و ئاشنابوون بە فیکری ساطیع ئەلحوصریی، ناتوانین لە فۆرمەڵەبوونی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی و عوروبە، بەتەواویی تێبگەین. هەروەها بەبێ تێگەیشتن لەو فاشیزمە سیاسیی، ئایدیۆلۆژیی و فیکرییەی ئەلحوصریی، ناتوانین، لینکە بەهێزەکانی نێوان کوردایەتیی و عوروبە بدۆزینەوە، بەتایبەتییش، چۆن کوردایەتیی لە ئاستانەی فیکر و روئیای سیاسییدا، بە مووش، لە عوروبە، لاینەداوە؟ تەنانەت، خودی چەمکی کوردایەتیی، چۆن لە لە کوردییەت( کردیة) ەوە کە لە عەرەبییە( العربیة) وە بیراز کراوە و بووە بە کوردایەتیی؟ هەروەها، چەند لاساییکردنەوەیەکی زمانیی، کولتووریی، سیاسیی و فیکریی زۆر جاهیلانە و ئەحمەقانەیە؟ تەنانەت ئاکاری عەشایەرییانەی مونەوەرەکانی کوردایەتیی( دارکاریی و شەقکاریی خوێندکاران، لە پۆلەکانی خوێندندا)، لە ئوستاذەکانی فاشیزمی عوروبییەوە هاتووە و لە ماستەرمایندەکەیەوە( ئەلحوصریی)، هێنراوەتە ناو پرۆگرامی خوێندنی عێراقەوە و تێکەڵ بە مۆراڵی پەروەردە وخوێندن کراوە.

ئەمەی خوارەوە، پوختەی وەرگێڕانەکەیە:-

ساطیع ئەلحوصریی( ١٨٨٠-١٩٦٨ ) لە یەکەمین رائیدەکانی بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی بوو. رۆڵێکی گەورەی لە جێکەوتکردنی طائیفییەتدا لە دەوڵەتی مۆدێرنی عێراقدا هەبوو. بەحەق، عەڕابی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی بوو. لەبەشی پێشووی کتێبەکەدا، باسی ئەوەمان کرد لە شۆڕشی بیستدا، هەلومەرجێکی باش، بۆ نزیکبوونەوەی ئەهلی شیعە و ئەهلی سوننە، بەدیهات، بەڵام ئینگلیزەکان کە داگیرکاری عێراق بوون، ئەمە ناڕەحەتیکردن و بەشوێن تۆڵەوە بوون. هەندێک پێیانوایە کە ئینگلیزەکان ،بەتایبەتیی، ئەلحوصرییان ، بۆ مەبەستی طائیفیی، بەرەو عێراق، هێنا.
رۆڵی ئەلحوصریی، هەر بە سنوورەکانی عێراقەوە نەوەستا، بەڵکو تەشەنەی سەند بۆ زۆر بواری سیاسیی، فیکریی و پەروەردەیی، لە وڵاتانی عەرەبیی تردا.ئەو کە موفەکیرێکی پانوپۆڕ بوو، ژمارەیەکی زۆر کتێبی لەسەر فیکری ناسیۆنالیزمی عەرەبیی، هەیە. پاش ئەوەی لە ١٩٤١ دا، عێراقی بەجێهێشت، بە فەیلەسوفی عوروبە، ناسێنرا. بۆ ئەوەی مافی خۆی بدەینێ، شایەنی ئەوەی هەیە کە هەڵوێستە، لەسەر رۆڵی ئەو، لە جێکەوتکردن و هاندانی نەعرەتەی طائیفیی لە عێراقدا بکەین.

لەبەر گرینگیی بۆچوونەکانی ئەلحوصریی، پاش مردنی، بوو بە بابەتی توێژەران، لە چەندین توێژینەوە و ماستەرنامەی زانکۆییدا، نەک هەر لە وڵاتانی عەرەبیی، بەڵکو لە ئەمێریکا، روسیا و چەندین وڵاتی تریش، توێژینەوەی لەسەرکرا. یەکێک لەو توێژینەوە گرینگانە، کتێبێکی بەنرخی توێژەرێکی ئەمێریکییە بەناوی ویلیام ئێڵ( L) کلیڤلاند، مامۆستای زانکۆی Princeton بە ناونیشانی( ئەلحوصریی، لە فیکری عوثمانییزمەوە بۆ فیکری عەرەبییزم) ، هەروەها کتێبێکی تری توێژەرێکی روسیی بەناوی تیخۆنۆڤا، بەناونیشانی ( ساطیع ئەلحوصریی، رائیدی رەوتی عەلمانیی، لە فیکری ناسیۆنالیزمی عەرەبییدا). کتێبەکەی کلیڤلاند، لەم ئاقارەدا ، بەیەکێک لە گرینگترین سەرچاوەکان دەژمێردرێ.

کلیڤلاند، ژیانی ئەلحوصریی بۆ سێ قۆناغ، دابەش دەکات. قۆناغی یەکەمی لە خزمەتی دەوڵەتی عوثمانییدا خەرج کردووە. دیارە ئەلحوصریی، ویستوویەتی، بە بێدەنگیی و خامۆشیی دیزەبەدەرخۆنەی بکات. کلیڤلاند، توانیتی، رەزامەندیی حکومەتی تورکیا بەدەست بهێنێت، بۆ بەدەستهێنانی ئەو دۆکیومێنتە مێژووییانەی کە تایبەتن بە ژیانی ئەلحوصریی لەسەردەمی عوثمانییەکاندا، توێژەر، ئەم قۆناغە شاراوەیەی دۆزییەوە.

گومان، لەسەر رەچەڵەکی ئەلحوصریی، هەیە. خۆی بانگەوازی ئەوە دەکات ، گوایە لە سیلالەی ئیمامی عەلییە، نازناوی ئەلحوصرییش دەگەڕێتەوە بۆ شارۆچکەیەک لە یەمەن، بەلام محەمەد مەهدیی ئەلجەواهیریی لە کتێبەکەیدا( یادەوەرییەکانم ج ١ ) باسی ئەوە دەکات کە پرسیاری لە زۆرێک لەو یەمەنییانە کردووە کە بینیونی، لەسەر ناوی ئەلحوصریی، ئەوان، نکۆڵییان لێیکردووە کە شوێنێکی وا هەبێت.

ئەم قۆناغی یەکەمە لە ژیانی ئەو، چل ساڵ دەخایەنێت کە قۆناغی عوثمانییەکان بوو، لە ئیستانبوڵ و پاریس، ژیاوە و لەو ماوەیەشدا، خۆی تەثقیف کرد. لەم قۆناغەدا یەکێک لەهەرە داکۆکیکیارە ناودارەکان بوو کە داکۆکیی لە فیکری عوثمانییەکان دەکرد دژی ئەو روانگانەی کە داوای دابەشبوونی دەوڵەتی عوثمانییەکانیان، لەسەر بناغەی نەژادیی و نەتەوەیی، دەکرد. ئەم دژایەتییەشی لە جوغزی دینییەوە نەبوو، چونکە ئەو هیچ کاتێ، لە ئیسلامەوە نزیک نەبووە. تەنانەت لەو قۆناغەی لە تورکیا ژیاوە، عەرەبێکی ناسیۆنالیست، نەبووە. کاتێکیش جەمال پاشا لە سوریا، ناسراو بە جەمال سەفاح، ناسیۆنالیستە عەرەبەکانی لەسێدارە دەدا، لەناویاندا عەبدولغەنیی ئەلعریسیی ، هەروەها عەبدولکەریم خەلیل کە برادەری ئەلحوصریی بوو، تەنانەت بە وشەیەکیش بۆ پرسەی برادەرەکەی بەشداریی نەکرد. خۆی لە جەوانانی تورک بوو، لەگەڵ مۆدێرنکردنی عوثمانییەکاندا بوو، دژی ناسیۆنالیزمی عەرەبییش بوو. هەڵوێستی خۆی نەگۆڕی تا کەوتنی عوثمانییەکان لەجەنگی جیهانیی یەکەم کە بەشە عەرەبییەکانی لێ جیابووەوە و وڵاتانی عەرەبیی دروست بوون .

شایانی باسە، لە کۆتایی سەردەمی عوثمانییەکاندا، برای ساطیع ئەلحوصریی کە ناوی بەدیع بەگ بوو، موتەصەڕیفی لیوای ناصڕییە بوو. حکومەتی مەرکەزیی لە ئیستانبوڵەوە، پلانی تێرۆرکردنی طالیب نەقیبی داڕشت کە لە بانگهێشتکارانی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی بوو. پلانی ئەم تێرۆرکردنە، درا بە سەرکردەیەکی عەسکەریی تورک، لە بەصڕە، بەناوی فەرید بەگ، بەڵام گرووپی نەقیب وریاتربوون و بە فێڵەکەیان زانی. هاوکات، طالیب نەقیب، بڕیاری دا، ئەوان بکات بە خۆراکی ژەمی نیوەڕۆ، پێش ئەوەی ئەوان، ژەمی ئێوارەی پێوەبخۆن. ئەم رووداوەش، پێدەچێ کاریگەرییەکی قووڵی لە ورووژاندنی ئەو حیقدەی ساطیع ئەلحوصرییدا هەبێت کە دژی عێراقییەکان، لە هەڵسوکەوتەکانی دواتریدا، هەیبوو.

کاتێ مەملەکەتی عەرەبیی سوریی دروست بوو، ئەلحوصریی، هەڵوێستی سیاسیی خۆی گۆڕی و گەشتی بۆ شام کرد. لە ساڵی ١٩٢٠ دا، کاتێ لە چل ساڵییدا بوو، پێوەندیی بە گرووپی شەریفی مەککەوە ( ئەمیر فەیصەڵ بن حوسێن) کرد و بە مودیری مەعاریف، دەستنیشانکرا. لێرەوە قۆناغی دووەمی ژیانی دەستیپێکرد. زمانی عەرەبیی نەدەزانی، بەهۆی ئەم عەرەبیینەزانینەوە، سورییەکان، رقیان لێیهەڵگرت. ئەو تورکیی وەکو زمانی زگماک دەزانی و زمانی فڕانسیشی وەکو دووەم زمان، دەزانی.

پاش کەوتنی مەملەکەتی سوریی، بەهۆی رووداوەکەی میسلۆنەوە ، گەڕایەوە بۆ ئیستانبوڵ، دواتر بۆ ئیتاڵیا و سەرەنجامیش بۆ قاهیرە، بەدوای کارێکدا لە وانەگوتنەوەدا، سۆراغی دەکرد. بەهۆی دەستەودائیرەی ئینگلیزەکانەوە ، گوێبیستی ئەوە بوو کە پلانێک هەیە بۆ دامەزراندنی مەملەکەتی عێراق و دامەزراندنی فەیصەڵ، بە مەلیکی عێراق، لێرەوە عەوداڵی هەلومەرجی عێراق و خەڵکەکەی بوو. خۆی بە شاعیری عێراقیی، عەبدولموحسین کاظمیی ناساند کە لە قاهیرە دەژیا ( تا مردنی لە ساڵی ١٩٣٥دا، هەر لە قاهیرە بوو). هەموو ئەوەی، ئەلحوصریی، گرینگیی پێدەدا کە طائیفەیەکی بەرینی شیعە هەن و لەلایەن عوثمانییەکانەوە، دەچەوسێنرانەوە. بڕیاری دا، بە گرووپی فەیصەڵی دووەمەوە، پێوەندیی بکات ( 2)
ئەلحوصریی گەیشتە بەغداد لە ئابی ١٩٢١ دا، لێرەوە، دەستیکرد بە مەترسییترین قۆناغی ژیانی کە بەشاراوەیی لای خوێنەری عەرەب، ماوەتەوە. لە کاتێکدا قۆناغی کۆتایی ژیانی، بە وردەکاریی زۆر بەنرخ، ناسراوە . پاش ئەوەی عێراقی بەجێهێشت، لە ساڵی ١٩٤١ دا و تا مردنی، کۆمەڵێ کتێب و بڵاوکراوی گرینگی نەتەوەیی بڵاوکردەوە.

حەسەن عەلەویی دەڵێ” ئەلحوصریی، هیچ پێوەندییەکی لەگەڵ هیچ تاکێکی عێراقییدا دروست نەکرد، لە ماوەی بیست ساڵ، لە ژیان و کارکردنی لە عێراق، دانی خێری بەعێراقدا نەنا، بەڵام زۆری لەسەر عەجەم نووسی. هەروەها باسی ئەوەیشی کردبوو کە دوژمنایەتییەکی زۆریان کردووە و موئامەرەی زۆری لێکراوە. لە ماوەی شەش مانگی یەکەم گەیشتنی، بە بەغداد، لەگەڵ ئینگلیزەکاندا ( کۆرنۆالیس، گاربرێت، واڵمس بیڵ، دواتریش لەگەڵ سمیثدا کۆمەڵێ پێوەندیی رۆحیی و دۆستانەی بەست” ( 3)

ئینگلیزەکان، پشتیان بە ئەلحوصریی دەبەست، بۆ جێبەجێبوونی سیاسەتەکانی بریتانیا ، وەکو عەڕابی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی و بەستنەوەی بە طائیفییەتەوە، سوودیان لێی بینی. ئەمەش بۆ چەوساندنەوەی ٤/٥ ی عەرەبی عێراق و بێبەشکردنیان لە مافی هاووڵاتییبوون، لە وڵاتەکەی خۆیاندا، ئەمانە هەمووی خرایە بەرنامەوە. ئەو، زۆر بەباشیی هەوڵی بۆ جێکەوتکردنی ئەم نەخشە طائیفییە دا و لەو ماوەیەی لە عێراق، مودیری مەعاریف بوو. ئەلحوصریی، هیچ ئینتیمایەکی بۆ دەوڵەتێک نەبوو کە بیست ساڵ تێیدا ژیا، هاوکات هەستی دانیشتووانەکەی دەرهەق بە مێژووەکەیان و دابونەریتەکانیان، نە بەهەند وەردەگرت و نە دانیشی پێدا دەنا.

فەلسەفەی ئەلحوصریی،
کلیڤلاند، جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەلحوصریی، بەلای فیکری رۆشنگەریی چینی ناوەڕاستی( وردە بۆرژوازیی) ئەوروپییدا وەرچەرخا، نەک بەلای بۆچوونە چاکسازییەکانی جەمالەدینی ئەفغانیی و محەمەد عەبدە، رۆڵی چاودێریکی بیانیی دەبینیی کە لەبەرزاییەکانی ئەو باڵاخانە کۆمەڵایەتییانەوە ، بە چواردەوردا دەیڕوانی( ٤)…

ئەلحوصریی، کەوتبووە ژێر کاریگەریی فەلسەفەی فیختە و هیگلەوە، بۆیە فیکری ئەم دوو فەیلەسوفە ئاڵمانییەی وەرگرت و بۆ فیکری ناسیۆنالیزمی عەرەبیی، زیاد کرد.لەم روانگەیەوە، توێژەرێکی ئەمێریکیی ج.هایم، ئەوە باس دەکات کە ئەلحوصریی چۆن کەوتووەتە ژێر کاریگەریی ئەوانەوە کە حەقیقەتی مەسەلەکە ئەوەیە” پێشکەشکردنی فیختە و هیگل لە وێنەی عەلامەی فیکری عەرەبیی ئیسلامییدا” لە ئەستۆ گرتووە؟ لە شوێنێکی تر، دەڵێ” پەنابردنی ئەلحوصریی بۆ داڕشتنەوەی ثیۆرییەکەی لە قاڵبگەلێکدا کە لەگەڵ ئیسلامدا بگونجێن، ئەمەش وەکو” ئەوەی لە فیختەوە وەریگرتبێت نەک لە قورئانەوە کە سەرچاوەی ئیلهامی بێت”(٦). ئەمە شتێکی نامۆ نییە بۆ ئەلحوصریی، سەرسام بە فەلسەفەی ئاڵمانیی( هیگل و فیختە) کە فاشیزم بنیات بنێ لە تەنظیرە ناسیۆنالیستییەکەیدا، کلیڤلاندیش ئەم شتە لەسەر ئەلحوصریی جەخت دەکاتەوە و دەڵێ” ئەو سیستەمەی کە ئومێدەکانمانی پێوە بەستینەوە و هەوڵی بۆ بدەین، سیستەمێکی فاشییانەیە.” (٧)

ئەلحوصریی، نکۆڵی لە هەڵوێستی خۆی لەسەر دیین و رۆڵی خۆی لە عوروبەدا، ناکات. وێڕای ئەوەی کە جەخت لە” رۆڵی مەزنی بێ وێنەی دەرکەوتنی ئیسلام دەکات لە دروستبوونی ئوممەی عەرەبیی و فراوانکردنی مەوداکانی عوروبە” لەگەڵ ئەوەشدا، راستگۆیانە گوتی” لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا، وای نابینم کە توێژینەوەکانم بواری ئەوەیان نەدا و پێویستیش نەبوو کە دیین ببێ بەیەکێک لە موقەوەماتە سەرەکییەکانی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی”. وێڕای ئەمانەش” بزوتنەوەی ئیسلامیی، وەرچەخانێکی مەترسییداری بەسەر بارودۆخی عەرەبدا هێنا… کە بەتەواویی وابەستەی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی نەما ، لەبەرئەوەی هەندێ گرووپ، تەعریب بوون، بێئەوەی ئایینی ئیسلام، وەرگرن. پێچەوانەی ئەوەش، هەندێ گرووپی تر، دیینی ئیسلامیان وەرگرت، بێئەوەی زمانی عەرەبیی وەربگرن.” ( ٨)

رۆڵی ئەلحوصریی لە “پەروەردە”دا

ئەلحوصریی، بە مودیری مەعاریف دامەزرێنرا، سەرەڕای ئەوەش راوێژکاری مەلیک بوو. لە رووداوەکانی دواتردا دەرکەوت کە قسەی لەسەروو قسەی وەزیری پەروەردەشەوە، بوو. تەنانەت هەندێجار لەسەروو قسەی مەلیکیشەوە بوو، لەبەرئەوەی لەلایەن ئینگلیزەکانەوە، پاڵپشتیی دەکرا، چونکە راسپێردرابوو، بەدەستوری ئینگلیزەکان، ئەرکەکەی بڵاوکردنەوەی طائیفییەت و دوژمنایەتیی شیعە بوو. هەروەها، گومانکردنە سەر عەرەببوونی شیعە و وەصفکردنیان بە عەجەمیی و شعوبیی( مەبەست لێی پۆپۆلیزمە= شەعبەوییەت- وەرگێڕ)

جێدەستی ئەلحوصریی بە پرۆگرامەکانی خوێندنەوە، لە ئاراستەکردنی خوێندکارانی قوتابخانەکان بۆ نامۆبوونی عێراقییەکان بە توراثی ئەدەبییان، لەو کتێبانەی تایبەت بوون بە ئەدەبی عەرەبیی و مێژوو، زۆر کاریگەر بوو. ئەو، ناوی یەک ئەدیب و شاعیری عێراقیی، نە لە دێرینەکان و نە لە نوێکان، نەهێناوە کە رەچەڵەکیان شیعە بووبێت. ئەمە، سەرەڕای ژمارەی زۆریان و رۆڵی گەورەیان لە خزمەتکردنی ئەدەبی عەرەبیی، لە نموونەکانیان، ئەلکومیت بن زەیدلئەسەدیی، موتەنەبیی، مەعەریی، هاوچەرخەکانیش، محەمە رەضا ئەلشەبیبیی، مەهدیی ئەلمەخزومیی، باقر ئەلشەبیبیی، فەقیهو شاعیری گەورە محەمەد سەعید ئەلحبوبیی و جەواهیریی، ئەم دۆخەش بەدرێژایی سەردەمی مەلیکیی درێژەی هەبووە. لەبەرامبەریشدا، جەختی خستبووە سەر ئەدیب و شاعیرانی عەرەب لە سوریا، میصر و وڵاتانی تر، جگە لە عێراقییەکان.

شایانی باسە، ئەوە ئەلحوصریی بوو کە سزای لێدان و دەرکردنی خوێندکارانی هێنایە ناو قوتابخانەکانەوە، ئەو سزا زەلیلەی کە زانستی دەروونناسیی سەلماندوویەتی کە شوێنەواری دەروونیی تێکشکێنەر لەسەر کەسایەتیی خوێندکار و ئاییندەی دروست دەکات و پاڵی پێوە دەنێت کە پەنا بۆ توندوتیژیی بەرێت لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا.***
***
(((بەم بۆنەیەوە، پێشنیار بۆ بەرپرسانی سیستەمی پەروەردە ،لە عێراقی نوێدا، دەکەم، بۆ ئەوەی نەوەی ئێستا و نەوەکانی ئاییندە، بە پەروەردەیەکی زانستیی دروست، پەروەردە بکرێن، بۆ ئەوەی لە گرێی دەروونیی و لادانی مۆراڵیی بپارێزرێن، داوا لە دەسەڵاتی تەشریعیی دەکەم کە قانونێک دەربکەن، لەهەموو قۆناغەکانی خوێندندا، قەدەغەی سزادانی جەستەیی و دەروونیی بکات.)))

رۆڵی ئەلحوصریی لە بە طائیفییکردنی دەسەڵاتدا
ئەوەی باسکرا، دەزانین رۆڵی ئەلحوصریی لە بنیاتنانی دەوڵەتی عێراقی نوێدا، لەسەر بناغەی طائیفیی بوو کە حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق، دژی زۆرینەی گەلی عێراق، لە حکومەتەکەی عەبدولڕەحمان نەقیبەوە بۆ صەدام حوسێن، بە سەختیی دەستیان پێوەگرتبوو. جگە لەو ماوەیەی حکومەتی شۆڕشی ١٤ی تەمموزی ١٩٥٨ کە سەکردەی کۆچکردوو، عەبدلکەریم قاسم، سوور بوو لەسەر ئەوەی مامەڵەی عێراقییەکان بە یەکسانیی بکات، دوور لە هەڵاواردنی نەژادپەرستانە، طائیفیی، عەشایەریی و ناوچەگەریی…هەربۆیە بەوپەڕی شەڕانگێزییەوە، تۆڵەیان لێکردەوە.

کەمپەینەکەی ئەلحوصریی و حکومەتی” نوخبە” گومانیان دەخستە سەر ئەوەی شیعە، عەرەب بن کە تا ئەم ساتەش، درێژەی هەیە. ئەوەی زانراوە کە عەشائیرەکانی ناوەڕاست و باشوور، لە نەسڵی عەرەبن. هەر جێگەی مەهزەلەیە، پێداویستیی ئەوە باسبکرێ کە داکۆکیی لە عەرەببوونیان بکرێ، ئەوانیش عەشائیرەکانی تەمیم، خەزاعیل، زوبێد، رەبیعە، خەفاجە، ئال فتلە، جبوور، بەنی حەجیم، بەنی ئەسەد، ئەرزیرج، بەنی کەعب، بەنی لام، شەممەر، عەنزە…و تاد. هەموو ئەوانە، تێکەڵ بوون لەگەڵ نەتەوەکانی میزۆپۆتامیادا، لە سۆمەرییەکان، ئەکەدییەکان، بابلییەکان، ئاشورییەکان و کەلدانییەکان…تاد. بە تێپەڕبوونی کاتیش ئەم رەچەڵەکە جۆراوجۆرانەی مرۆڤایەتیی، تێکەڵبوونە لە بوتەقەیەکدا کە نەتەوەی عێراقیین.

حەسەن عەلەویی، هەڵوێستەکانی ئەلحوصریی لەسەر عێراق، کورت دەکاتەوە بەمشێوەیە( ١٠)؛-

ئەنتی نیشتمانپەروەرانی عێراقیی بوو تا رادەی قین، سوننە بووبێت، یان شیعە.
ئەنتی عێراقییە شیعەکان بوو، نیشتمانپەروەر بووبن یان بەکرێگیراو
ئەنتی کورد بوو، لەهەردوو بارەکەدا

فیتنەی ئەنیس ئەلنصولیی

هەرکاتێک بریتانیا ویستبێتی پەیماننامەیەکی ناڕەوا دەرهەق بە عێراق، واژۆ بکرێ، ئیعازی دەدا بە ئەلحوصریی کە هەستێ بەکارێک، بۆ ئەوەی یەکڕیزیی نیشتمانیی تێکبدات، ئەمەش بە نانەوەی فیتنەیەکی طائیفیی بۆسەرقاڵکردنی گەل و چەواشەکردنیان بە کێشەی لاوەکییەوە، تا پەیماننامەکە، تێدەپەڕێنرا. کاتێ بریتانیا، ویستی رێککەوتننامەی نەوت، واژۆ بکرێ، ئەلحوصریی وانەبێژێکی لوبنانیی هاوردە کرد بۆ وانەوتنەوە لە عێراقدا، ناوی ئەنیس ئەلنصولیی بوو. ئەم کابرایە هەستا بە بڵاوکردنەوەی کتێبێک، هێرشی کردبووە سەر ئیمامی عەلیی، بەسەر خوێندکارانی قوتابخانەکانیدا سەپاندبوو، ئەمەش کارێکی پیلان داڕێژراو بوو، تەحەدای هەستی عێراقییەکانی دەکرد و کۆمەڵێ ئاژاوەی زۆری نایەوە.

فیتنەیەکی طائیفیی تر

لە حوزەیرانی ١٩٣٣ دا، حکومەتی رەشید عالیی گەیلانیی دەرگیری کێشەیەکی طائیفیی بوو کە یەکەم بڵێسەکەی لەوێوە دەرکەوت کە کتێبێک بڵاوبووەوە بەناوی” عوروبە لە تەرازوودا”، کەسێک نووسیبووی بەناوی عەبدولڕەزاق ئەلحەصان کە لە وەزارەتی مەعاریفی عێراقیی ئیشی دەکرد و لەژێر فەرمانی حوصرییدا بوو. لە کتێبەکەیدا، باسی فیکرەیەکی کردبوو کە ناوەڕۆکەکەی ئەوەبوو گوایە شیعەکانی عێراق، عەرەب نیین، بەڵکو لە مەجوسییە کۆنەکانەوە هاتوون. ئەوانەی لە عێراقیشن،ئەوە پاشماوەی ساسانییەکانن، شیعەکانیشی وا وەصفکردبوو کە وەلائیان بۆ ئێران هەیە، مێژووەکەیشیان، هەمان مێژووی شعوبییەکانە.

ئەم کتێبە، توڕەییەکی زۆری لەنێوان شیعەکاندا لێکەوتەوە، بەتایبەتیی لەشارە پیرۆزەکان، مێژوو دووبارە دەبێتەوە، کاتێ هەمان تۆمەت، بوونی هەیە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا کە روو لە شیعەکانی عێراق و سەرکردە سیاسییەکانیان دەکرێ. ناڕەزایەتییەکان گەیەندران بە دەسەڵاتداران لە نەجەف، کەربەلا، حیللە، کوفە، شار و شارۆچکەکانی تر، هەروەها، کاری توندوتیژیی و هێرشکردنە سەر دائیرەکانی حکومەتی لێکەوتەوە. سەرەنجام، حکومەت ناچاربوو، کتێبەکە بکێشێتەوە و دادگایی نووسەرەکەی بکرێ و بە زیندان بسپێردرێ ( ١٤). دانەری نامیلکەکە( عەبدولڕەزاق) لە دەستەودایەرەی نوریی سەعید بوو، دواتر دەرکەوت کە یاسین هاشمیی لەپشتیەوە وەستاوە و بە شەخصییش، طەها ئەلهاشمیی ، پەژراندبووی( قبوڵی کردبوو).

دەردەسەرییەکانی جەواهیریی بەدەست ئەلحوصرییەوە

شایانی باسە، ئەلحوصریی، شاعیر محەمەد مەهدیی ئەلجەواهیریی، لە سێکتی خوێندن و پەروەردە، فەصڵکرد، چونکە لە یەکێک لە قەصیدەکانیدا، ساڵی ١٩٢٧ وەصفی یەکێک لە هاوینەهەوارەکانی ئێرانی کردبوو. تاوانباری کردبوو بە شعوبییەت و بەوەی سەر بە ئێرانە. ئەلحوصریی سووربوو لەسەر فەصڵکردنی ئەلجەواهیریی، وێڕای ئەوەی مەلیک فەیصەڵی یەکەم، تەدەخولیشی کرد. ئەمەش مەلیکی ناچارکرد کە جەواهیری وەکو فەرمانبەر، لە بیلاط، تەعین بکات. جەواهیرییش، دەیان پەڕەی لە یادەوەرییەکانی تەرخانکردووە کە چۆن بە بیانووی طائیفییەوە بەدەست ستەمی ئەلحوصرییەوە، ئازاری چەشتووە.( جەواهیریی، بیرەوەرییەکانم ج ١)

ئەم تۆمەتی سەربەئێرانبوونە بە دوای کەسوکاری ئەلجەواهیرییەوە، مایەوە. بەشێکی زۆر لەنەوەکانیان، لە وەرگرتنی جنسییەی عێراقیی مەحروم بوون کە بێ ئەو جنسییەیە، رێگە نەدەدرا لە زانکۆکانی عێراق بخوێنن یان ئیشی دەوڵەتیی وەربگرن. لەماوەی خزمەتکردنم وەکو پزیشک لە ناوچە دوورە دەستەکانی قەضای ئەبی صخێر، ساڵی ١٩٧١، ئاشنایەتییم لەگەڵ زۆرێک لەو خێزانانە، پەیداکرد کە دەگەڕانەوە سەر بنەماڵەی ئەلجەواهیریی، لەوانەش، لاوەکانیان کە دەرچووی خوێندنگە ناوەندییەکان بوون. کاتێ لێمدەپرسین بۆچی نەچوونەتە زانکۆ و خوێندن تەواو بکەن؟ وەڵامەکەیان ئەوەبوو کە دەسەڵات داواکانیانی رەتکردووەتەوە بۆ وەرگرتنی دۆکیومێنتی جنسییەی عێراقیی، لەبەرئەوەی لە خزمانی گەورەترەین شاعیری عەرەب، محەمەد مەهدیی ئەلجەواهیریی، بوون.

ئایا لەوە بێدادیی زیاتر دەرهەق بە هاووڵاتییانێک کە باووباپیرانیان بەشدارییان لە شۆڕشی بیستدا کردووە، هۆکاری سەرەکیی و راستەوخۆی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق بوون، هەروەها رۆڵیان هەبوو لە دەوڵەمەندکردنی رۆشنبیریی عەرەبیی، لە عێراق و جهیانی عەرەبییدا کە بەو شێوەیە تەحریم بکرێن لە سادەترین مافی هاووڵاتییبوون؟ هێشتا ئازار، دەمگوشێت لەسەر ئەوەی ئەو لاوە شێتگیرانەی دەیانویست زانست و مەعریفە، فێربن، طموحیان بە ئاییندەیەکی گەش هەبوو لە وڵاتەکەی خۆیاندا، بەڵام پێیان رەوا نەبینرا، لەبەر هیچ نا، لەبەرئەوەی شیعە بوون و لە خزمانی محەمەد مەهدیی ئەلجەواهیریی بوون و بە بڕیاری مرۆڤێکی وەکو ئەلحوصریی کە ئەصڵەن، عێراقیی نەبوو.

هەڵوێستی ئەلحوصریی دەرهەق بە طائیفەکانی تر

قینی ئەلحوصریی تەنیا لەسەر شیعە، کورت نەدەبووەوە، بەڵکو دژی سەرجەم گەلی عێراق بوو، هەروەکو لە کارەکانی تریدا دەردەکەوێت. طائیفییەتیش شتێک نییە جگە لە هۆکارێکی کوشندە کە بەکاری هێنا بۆ جێبەجێکردنی پلانەکانی، دژ بە کاروانی ئاشتییخوازانەی گەلی عێراق، هەموو هەوڵێکی خۆی خستەگەڕ بۆ ئەوەی مرۆڤی عێراقیی تێکبشکێنێ و باوەڕی بەخۆی نەمێنیت، بۆچوونێکی لە هەناوی عێراقییەکاندا چاند کە عێراقیی بەکەڵکی هیچ نایەت. عێراقییەکان زۆر بەزەحمەت نەبووایە، ئیشیان لە وەزارەتی مەعاریفدا، دەست نەدەکەوت. ئەو زۆر جەختی لەوەدەکردەوە کە مامۆستا لەدەرەوە، لە سوریا، لوبنان و میصڕەوە هاوردە بکات و فەضڵیان بدات بەسەر عێراقییەکاندا. لە کاتێکدا هەزاران لە دەرچووانی قوتابخانە دینییەکانی، نەجەف، کەربەلا، کاظمییە ، بەغداد و سامەڕا هەبوون، بەكەڵکی ئەوە دەهاتن کە وانەی زمانی عەرەبیی، ئەدەب، بابەتی مێژوو و بیرکاریی بڵێنەوە.

کاتێ مەلیک فەیصەڵ، فەرمانی کرد بە کردنەوەی خانەی مامۆستایان لە حیللە و لە موصڵ، ئەلحوصریی، بە توندیی دژایەتیی ئەم پرۆژانەی کرد. دواتر لە یادەوەرییەکانیدا باسیکردوو ە کە بۆچی رەتیکردەوەتەوە، لەبەرئەوەی لە حیللە، سوودی بۆ شیعەکان دەبوو، لە موصڵیش بۆ مەسیحییەکان سوودی دەبوو. بە دەقیش ئەمەی گوتووە:” من دوودڵ نەبووم لەو بڕیارەم، چونکە جێبەجێبوونی پرۆژەی خانەی مامۆستایان لە حیللە و یەکێکتی تر لە موصڵ، یەکێتیی نیشتمانیی دەخستە بەردەم مەترسییەکی مەزنەوە، لەبەرئەوەی لەو سەردەمەدا، زۆر ئاسایی بوو کە زۆرینەی خوێندکارەکان لە موصڵ، مەسیحییەکان بن و لە حیللەش لە نەوەی جەعفەرییەکان بن.”( ١٦)

ئەو دانی بە دەرچووانی قوتابخانە جەعفەرییەکاندا نەدەنا، سووربوو لەسەر ئەوەی کە لەگەڵ باوەڕنامە(نەک بڕوانامە-وەرگێڕ)ی قوتابخانە ناوەندییەکاندا، نابێ بەرامبەر بن. لێرەشەوە، داوای خوێندکارە شیعەکانی بۆ وەرگرتن لە کۆلێژی حقوق، رەتدەکردەوە. کاتێ ناڕەزایەتییەکان زیادی کرد، مەلیک، ئیعازی دا کە پۆلێکی زیادە بۆ وەرگرتنی خوێندکارە شیعەکان لە دەرچووانی قوتابخانە جەعفەرییەکان بکرێتەوە. شایەنی باسە، ئەم ئیجرائاتەی مەلیک، بەرەنگاری ناڕەزایی بووەوە نەک هەر لەلایەن ئەلحوصرییەوە، بەڵكو لە بەرپرسانی تریشەوە،لە بەشی ئاییندەدە، دێینە سەری.

ئەو کتێبەی د. عەبدولخالیق حوسێن لەم بەشەدا ئاماژەی پێدەکات کە کتێبی کلیڤلاندە، ئەمە ناونیشانەیەکەیەتی بە ئینگلیزیی

The Making of an Arab Nationalist :Ottomanism and Arabism in the Life and Thought of Sati’ Al-Husri
by William L Cleveland
( بە کوردیی دەبێتە، چێکردنی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی: عوثمانییزم و عەرەبییزم لە ژیان و فیکری ساطیع ئەلحوصرییدا)

سەرچاوەکانی بۆ ئەم بەشی شەشە، بەکارهاتوون، بە زمانی عەرەبیی، ئەمانەن:-

المصادر
1-علي الوردي، لمحات اجتماعية، ج3، دار كوفان- لندن، 1992، ص214-215.
2-حسن العلوي، الشيعة والدولة القومية في العراق، مطبوعات CEDI فرنسا عام 1989، ص 254-255.
3-حسن العلوي، نفس المصدر، ص 257
4-وليم كليفلاند، الحصري من المفكرة العثمانية إلى العروبة، ترجمة فكتور سحاب، دار الوحدة، بيروت، 1983، ص71.
5- وليم كليفلاند، نفس المصدر، ص 133
6- تيخونوفا، ساطع الحصري رائد المنحى العلماني في الفكر القومي العربي، دار التقدم، موسكو، 1985، ص14.
7- كليفلاند، نفس المصدر، ص142
8- تيخونوفا، نفس المصدر، ص53، مقتبس من أبحاث مختارة في القومية العربية، ج2، ص125-126، دار التقدم، موسكو، 1985.
9- حسن العلوي، نفس المصدر، ص 258، نقلاً عن مذكرات الحصري.
10- حسن العلوي، نفس المصدر، ص 258،
11- عبدالكريم الأزري، تاريخ في ذكريات العراق، ج1، مركز الأبجدي، بيروت، 1982، ص 30-31.
12-عبدالكريم الأزري، مشكلة الحكم في العراق، لندن، 1991، ص 237
13-د.سعيد السامرائي، الطائفية في العراق، ص 116، ط1، 1993، مؤسسة الفجر، لندن، عن ديوان الجواهري، المجلد الأول، ص 214
14- د.خالد التميمي، محمد جعفر أبو التمن، دار الوراق، لندن، 1996، ص320-321.
15- حسن العلوي، التأثيرات التركية، ص 12، دار الزوراء، لندن، 1988، نقلاً عن مذكرات الهاشمي، ج2 ص 244
16- حسن العلوي، نفس المصدر، ص 270، نقلاً عن مذكرات الحصري، ص 80.
17- تيخونوفا، نفس المصدر، ص30
18-اطع الحصري، حول القومية العربية، ص97
19- تيخونوفا، نفس المصدر، ص27
20- كليفلاند، نفس المصدر، ص 133
21- حسن العلوي، الشيعة والدولة القومية في العراق، ص 256.
22- حسن العلوي، نفس المصدر، ص 288

ئەمەی خوارەوە، لینکی بەشی شەشەمی کتێبەکەیە بە زمانی عەرەبیی

http://www.abdulkhaliqhussein.nl/index.php?news=406

About دیدار عثمان

Check Also

ژنانی قاجار

طارق احمد علی ، خویندكاری ماستەر لەبەشی مێژوو پێشەكی           بەشێكی گرنگی مێژووی هەموو كۆمەڵگاكانن …