Home / په‌رتووكخانه‌ / فەلسەفەی مێژوو / سوهرەوەردی و ئیشراقییەكان

سوهرەوەردی و ئیشراقییەكان

805
وەرگێڕانی: دیار عەبدولباقی خەلیل

زەمینەی پێش سوهرەوەردی: فەلسەفەی پیادەڕەوەكان كە لەگەڵ ئیبن سینا گەیشتە لوتكەی باڵایی خۆیی، لەدوای ئەو بەهۆی هەندێك لە قوتابییە شایستەكانی وەكو (بەهمەنیار و ئەبو عەباسی لۆكەری) بڵاوبووەوە و پەرەیسەند، هەر لە سەرەتای ئەوكارەوە بووە جێی رەخنەی هەندێك لە زانایانی (فیقە)و سوفییەكان كە لایەنگری شێوازی تەواو بەڵگەیی ئەرستۆ بوون. لە سەدەی چوارەم دوژمنێكی نوێ چووە ریزی بەرهەڵستكارانەوە و لەراستیدا بووە بەرهەلستكارترین دوژمنی فەلسەفەی پیادەڕەوی. ئەم بەرهەڵستكارە تازەیە، زانستی كەلامی ئەشعەری بوو كە شێوازی سەرەتایی ئەو لەلایەن (ئەبو حەسەنی ئەشعەری) دارێژرابوو و دوای ئەو لەلایەن كەسانێكی وەكو (ئەبوبەكری باقەلانی) لە سەدەكانی چوارەم و پێنجەم شرۆڤەكرا و وردەوردە پەسندكرا لەلایەن رێبازی سوننەوە. لە سەدەی چوارەم دەسەڵاتی خەلیفەكانی عەباسی سنوورداربوو و میرە ناوچەییكان كە زۆرینەیان شیعە بوون و سەبارەت بە زانستی ئەقلی لەبەرانبەر زانستی گوازراو (نقلی) كە پەیوەستە بە قورئان و فەرموودەكانە، بیروبۆچوونێكی نەرمونیانتریان هەبوو، ئەم میرانە دەسەڵاتداری وڵاتە ئیسلامییەكان بوون. كەواتە زانستە ئەقلییەكان كە فەلسەفە یەكێك بوو لەوان، بەردەوام لەپەرەسەندندابوو و وەهاپەرەسەندنێكی بەخۆوەدی كە دەتوانرێت بە سەدەكانی چوارەم و پێنجەم بگوترێت (سەدە زێرینەكان)، بەڵام وردەوردە بارودۆخی سیاسی گۆرا، لە سەدەی پێنجەم (سەلجوقییەكان) كە قارەمانانی رێبازی سوننە بوون و لایەنگری خەلیفە عەباسییەكان بوون، توانییان خاكی ئاسیایی رۆژئاوا بەتەواوەتی داگیربكەن و حكومەتێكی ناوەندی بەهێز بونیادبنێن كە لەرووی سیاسی لەژێر دەسەڵاتی سوڵتانە سەلجوقییەكان بێت و لەرووی ئایینیشەوە سەربە خەلیفەكانی بەغدا بێت. هەر لەمكاتەدا بوو كە پەسەندكردنی بیروبۆچوونەكانی قوتابخانەی كەلامی ئەشعەرییەكان دەستیپێكرد و كۆمەلەناوەندێكیان بۆ فێركاری بنەمای بیروباوەرەكانی ئەم قوتابخانەیە و بڵاوكردنەوە و پەرەسەندنی بونیادنرا، وەهابوو كە زەمینە رەخسا بۆ هێرشە بەناوبانگەكانی (غەزالی) لە دژی فەلسەفە. غەزالی زانایەكی فیقە و موتەكەلیمێك بوو كە لە فەلسەفە تێدەگەیشت و كاتێك كە گومانێكی ئایینی بۆ دروستبوو بۆ رزگاربوون لەونەخۆشییە دەروونییەی، روویكردە سوفیگەرێتی و دڵنیایی و ئاسوودیی لەودا بەدەستهێنا. لەئەنجامدا بەهۆی ئەوەی خۆشەویست و زانابوو و ئەوئەزموونەی هەیبوو، هەستا بە هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی رێچكەی تەواو بەڵگەیی لە جیهانی ئیسلامیدا. بۆئەم مەبەستەش سەرەتا فەلسەفەی پیادەڕەوی لە كتێبێكی خۆیدا “مقاصد الفلاسفە” كە یەكێكە لەباشترین پوختكراوەكانی ئەم فەلسەفەیە لە جیهانی ئیسلامیدا شرۆڤەكرد و پاشان لە كتێبی زۆر بەناوبانگی خۆی “تهافت الفلاسفە” هێرشییبردووەتەسەر ئەو بیروباوەرانە كە لەگەڵ فێركارییەكانی سروشی “وەحی” ئیسلام ناگونجێت. دەبێت ئەوەبزانین كە هێرشی غەزالی بۆ فەلسەفەی تەواو بەڵگەیی زیاتر لەلایەنی سۆفیگەری ئەوەوە سەرچاوەدەگرێت، هەتا لایەنی ئەشعەری بوون و بیروبۆچوونە كەلامییەكانی، ئەگەرچی لەنووسینەكانی، بۆنموونە “المنقژ من الچلال” لەگەڵ ئەوەی بیروڕای موتەكەلیمەكانی بەگونجاوتر و كۆكتر دەزانی لە بیروڕای فەیلەسوفەكان لە ئاست بنەماكانی بیروبۆچوونە ئیسلامییەكان، بەڵام بیروبۆچوونی ئەو تەنها سوفیگەرێتییە كە ئامرازی گەیشتن بەدڵنیایی و بەختەوەری دەخاتە بەردەستی مرۆڤ. لەراستیدا گرنگی غەزالی لە مێژووی ئیسلامیدا تەنها لەورووەوە نییە كە هێز و دەسەڵاتی رێچكەی تەواو بەڵگەیی كەمكردووەتەوە، بەڵكو لەو رووەشەوەیە كە وایكرد سۆفیگەرێتی لە دیدی زاناكانی فیقە و موتەكەلیمەكان، شاییستەی پەسندكردن و رێزلێگرتنبێت. لەكۆتاییدا وەهایلێهات كە فێركاری سۆفیگەری بە ئازادی لە قوتابخانە ئایینییەكان رەواجی پەیداكرد، تەنانەت گەر كەسانێكی وەكو (ئیبن تەیمییە و ئیبن جوزی) جاربەجار دەركەوتوون و هێرشیانكردووەتەسەر سۆفیگەرێتی، بەڵام دەنگی دژایەتیكردنیان نەگەیشتووەتە گوێی كەس و نەیانتوانیوە لە رێزی كۆمەڵگاكانی ئایینی بۆ سۆفیگەری كەمبكەنەوە. نووسینەكانی غەزالی لەراستیدا لەروویەكەوە نوێنەری لایەنی ناوەكی “باگنی” ئیسلامییە كە بۆئەوەی بتوانێت ژیانی دەروونی خۆی لە چوارچێوەی دنیای رووخساری و رواڵەتی پارێزگاری لێ بكات، دەركەوتێكی رۆخساری گرتۆتە خۆ. لەگەڵ هاتنە سەركاری غەزالی درێژەی فەلسەفەی پیادەڕەوی لە رۆژهەڵاتی ئیسلامی دەستیپێكردووە و ئەم فەلسەفەیە بەرەوە رۆژئاوا و ئەندەلوس سەفەریكرد، لەوێدا كۆمەڵێك فەیلەسوفی بەناوبانگی وەكو (ئیبن باجە، ئیبن توفەیل و ئیبن روشد) بۆ ماوەی یەك سەدە گرنگیانداوە بە گەشەكردن و پەرەسەندنی. ئیبن روشد، قارەمانی گەورەی فەلسەفەی ئەرستۆیی لە ئیسلام و باشترین شرۆڤەكاری نووسینەكانی ئەو زانایە لە سەدەكانی ناوەراست هەوڵیدا تاكو ئەو گورزەی غەزالی لە كتێبی “تهافت الفلاسفە” لەو فەلسەفەیەی داوە، بە گورزێكیتر لە كتێبی “تهافت التهافت”ی خۆی بەرپەچ و تۆڵەبكاتەوە. بەلام داكۆكی ئەو لە فەلسەفە لە جیهانی ئیسلامیدا ئەوەندە كاریگەرنەبووە كە لەڕۆژئاوادا كاریگەربوو و لەوێدا زیاتر گوێیان لە قسەكانی دەگرت. قوتابخانەیەك بەناوی (قوتابخانەی ئیبن روشدی لاتینی) بونیادنرا كە ئامانجی پەیرەوكردن بوو لە فیركارییەكانی ئەو و جێكردنی لە جیهانی مەسیحییەتدا. بەمشێوەیە دەكرێت بڵێن لەوكاتەدا كە قوتابخانەی ئەرستۆیی وەكو سیستەمێكی فەلسەفی، تەواو پەیوەست بە فەلسەفەی بەڵگەیی لە جیهانی ئیسلامی بەلاوەنرا، ئەم فەلسەفەیە لەرێگای وەرگێرانی بەرهەمەكانی پیادەڕەوەكانی رۆژهەڵات، وەكو (فارابی و ئیبن سینا)و هەروەها بەرهەمی ئەندەلوسییەكان و بەتایبەت ئیبن روشد ناسرا و لەڕۆژئاوادا دەستیپێكرد. لەراستیدا جیابوونەوەی رێگاكانی نێوان هەردوو شارستانییەتی مەسیحییەت و ئیسلام، لەدوای سەدەی حەوتەم دەتوانرێت تارادەیەكی زۆر لەرێگای رۆڵێك كە فەلسەفەی تەواو بەڵگەیی لە هەریەكە لەم دوو شارستانییەتەدا هەیبووە روونبكرێتەوە. لەڕۆژهەڵاتدا، لەبەرئەنجامی هێرشەكانی غەزالی و ئەوانیتر، وەكو (فەخرەدینی رازی) هێزی رێچكەی تەواو بەڵگەیی رووی لەكزی كرد و زەمینەی بۆپەرەسەندنی بیروباوەڕی ئیشراقی سوهرەوەردی و عیرفانی قوتابخانەی (ئیبن عەرەبی) رەخساند، بەڵام لەڕۆژئاوادا هاتنی رێچكەی تەواو بەڵگەیی ئەرستۆ رۆڵێكی كەمتری نەبووە لەوێرانكردنی “قوتابخانەی ئەفلاتونی ئۆگوستینی كۆنی وەستاو لەسەر ئیشراق”، لەكۆتاییدا بەرپەرچدانەوەی ئەو، دروستبوونی شێوەیەكی قوتابخانەی تەواو بەڵگەیی و سروشتی و نائایینی بوو كە لە سەدەی رێنیسانس، خۆی دژەقوتابخانەی فیركاری سەدەكانی ناوەراستی وێرانكرد. ژیان و بەرهەمەكانی سوهرەوەردی: زانایەك كە بیروڕاكانی ئەو تارادەیەكی زۆر، بەتایبەت لە ئێران، جێگری فەلسەفەی پیادەڕەوی بوو كە كەوتبووەبەر هێرشی توندی غەزالی، (شەهابەدین یەحیا كوڕی حەبەشی كوڕی ئەمیرەكی سوهرەوەردی بوو كە هەندێكات ئەویان بە نازناوی (مەقتول= كوژراو) ناودەبرد، بەڵام زیاتر و بەتایبەت لەلای كەسانێك كە هەتائێستا قوتابخانەكەی ئەویان بە زیندوویی هێشتووەتەوە، بە نازناوی “شێخی ئیشراق” بەناوبانگە. ئەو شاییستەییەی نەبووەنسیب كە بەرهەمەكانی لە سەدەكانی ناوەراست وەرگێڕدرێتەسەر زمانی لاتینی و هەتا ئەم سەدانەی دوایی لەڕۆژئاوادا دەكرێ بڵێین نەناسراوبوو، لەم دواییە هەندێك لە توێژەران كە (هانری كوربن) یەكێك بوو لەوان، زنجیرە خوێندنەوەیەكی گرنگی لەبارەوەكرا و هەندێك لە بەرهەمەكانیان وەرگێرا. هیشتا دەكرێ بڵێین لە دەرەوەی ئێران بە نەناسراوی ماوەتەوە، ئەم گوتەیە لەوەدا دەردەكەوێت كە لە زۆربەی كتێبەكانی مێژووی فەلسەفەی ئیسلامی، (ئیبن روشد) یان بە لێكۆڵینەوەیەكی زیاتر (ئیبن خەلدون) بە خاڵی كۆتایی مێژووی ئەقلی ئیسلامی هەژماردەكەن و بەشێوەیەكی گشتی هیچ لەبارەی قوتابخانەی ئیشراق و ئیشراقییەكانی پاش سوهرەوەردی، ناڵێن. جگەلەوەش، زانایانی تازەی عەرەب، پاكستانی و هیندیش ئەو هەڵەیە دووبارەدەكەنەوە؛ هۆكاری ئەمەئەوەیە كە متمانەی ئەوان زیاتربە كتێبەكانی رۆژهەڵاتناسە تازەكانی مێژووی فەلسەفەی ئیسلامی و لەگرنگیی قوتابخانەی ئیشراق بێئاگا ماونەتەوە و لەوانەیە ئەمە لەبەرئەوەبووبێت كە حیكمەتی ئیشراق سەرەتا لە ئێران دەركەوتووە و هەرلەوێدابووە كە تاكو ئەم سەردەمە ماوەتەوە. كاردانەوەی شیعە و سوننە، سەبارەت بە فەلسەفە جیاوازی هەبوو. لە جیهانی سوننی، پاش داڕووخانی قوتابخانەی پیادەڕەوی، دەكرێ بڵێین فەلسەفە نەما و لەقوتابخانەكاندا تەنها لۆژیك دەخوێنرا، جگەلەوە بیرباوەڕی عیرفانی بەهێزبوو و تەنانەت بووە بەشێك لە بەرنامەی قوتابخانە ئایینییەكان. لە جیهانی شیعەدا بارودۆخ بەتەواوەتی شێوەیەكیتری هەبوو، قوتابخانەی سوهرەوەردی لەلایەك و لەلایەكیترەوە فەلسەفەی ئیبن سینا و لەلایەكیترەوە بیروڕا عیرفانییەكانی ئیبن عەرەبی ئاوێتەبووبوون و ئەم كۆمەڵەیە چوونە چوارچێوەی شیعەوە و لەراستیدا شێوەی بەرزەخێكی نێوان فەلسەفە و عیرفانی پەتی گرتەخۆ. لەبەرئەم هۆیەیە كە هەرتوێژەرێك ژیانی ئەقلی ئێران و ئەو ناوچانەی كە كەلتوری ئێرانی كاریگەربووە بەسەریانەوە – وەكو هیند كە لەوێدا بیرباوەڕی ئیشراقی تەنانەت لەنێوان سوننەكانیش باوی هەبووە – توێژینەوەی لەبارەوەبكات، دەگاتە ئەوئەنجامەی كە فەلسەفەی ئیسلامی لە واتا راستەقینەكەی، بە ئیبن سینا كۆتایینەهاتووە، بەڵكو لەپاش مردنی ئەو و بڵاوبوونەوەی بیروبۆچوونەكانی سوهرەوەردی لە ناوچەكانی رۆژهەلاتی ئیسلامی دووبارە دەستیپێكرد و سەرلەنوێ بووژاوەیە. سوهرەوەردی لە ساڵی (549)ی كۆچیی، لە گوندی سوهرەوەردی زەنجان هاتەدنیاوە، لەم گوندە پیاوگەلی بەناوبانگیتریش هاتووەتەدنیای ئیسلامییەوە. خوێندنە سەرەتاییەكانی لە مەراغە لەلای (مەجدەلەدینی جیلی) تەواوكرد و ئەم مەرەغایە هەمان ئەو شارەیە كە هۆلاكۆی مەغۆل تێدا بە ئاماژەی (خاجە نەسرەدینی توسی) نۆڕینگەیەكی دروستكرد كە ناوبانگی جیهانی پەیداكرد. سوهرەوەردی دواتر روویكردە ئیسفەهان كە لەوسەردەمەدا گرنگترین ناوەندی زانستی بوو لەئێراندا، درێژەی خوێندنی لەلای (زوهێرەدین قاری) تەواوكرد. جێی سەرسوڕمانە كە یەكێك لە هاوپۆلەكانی ئەو (فەخرەدینی رازی) بوو كە لە گەورە پیاوانی دژەفەلسەفە بوو، لەبەرئەوەی لەدوای ئەوكاتەوە و لەپاش مردنی سوهرەوەردی بەرگێك لە كتێبی “تەحویلات”ی ئەویان پێدا، رازی كتێبەكەی ماچكرد و بە یادی هاورێی كۆنی قوتابخانەكەی كە رێگایەكی پێچەوانەی ئەوی هەڵبژاردبوو، فرمێسكی بەچاودا هاتەخوارەوە. سوهرەوەردی لەگەڵ كەمی تەمەنی، نزیكەی پەنجا كتێبی بە فارسی و عەرەبی نووسیوە كە زۆربەیان گەیشتوونەتە دەستی ئێمە. نووسینەكانی شێوازێكی سەرنجراكێشیان هەیە و لەڕووی ئەدەبییەوە بەبایەخن و ئەوانەی بە فارسین بە شاكاری (نپر)ی ئەم زمانە هەژماردەكرێن كە پاشان بوون بە سەرمەشقی (نەسر- نپر) نووسی چیرۆكی فەلسەفی. بەرهەمەكانی چەند جۆرێكن و دەكرێ دابەشیانبكەیین بۆ پێنج جۆر یان بەش: 1. چوار كتێبی گەورەی فێركاری و تیۆری كە هەموویان بە زمانی عەرەبین، لەوانەدا لە فەلسەفەی پیادەڕەوی بەوشێوەیەی كە لەلایەن سوهرەوەردی شرۆڤەكراوە و گۆرانی بەسەرداهاتووە لێكۆڵینەوەی لەبارەوەدەكرێت، پاشان لەسەر بنەمای ئەم فەلسەفەیە، حیكمەتی ئیشراق لێكۆڵینەوەی لەبارەوەدەكرێت. ئەم چوار كتێبە بریتینلە: (تحویلات، مقاومات، مگارحات – ئەم سێ كتێبە لەوگۆرانە دەدوێن كە بەسەر فەلسەفەی ئەرستۆدا هاتووە -و لەكۆتاییدا شاكاری سوهرەوەردی واتا “حكمە الاشراق” كە تایبەتە بە دەربڕینی بیروباوەڕی ئیشراقی. 2. كتێبگەلێكی كورتتر بە فارسی و عەرەبی كە لەوانەدا بابەتەكانی چوار كتێبەكەی پێشوو بە زمانێكی سادەتر و بەشێوەیەكی پوختتر شرۆڤەكراون، ئەوانەش بریتینلە: “هیاكل النور و الالواح العمادیە” پێشكەشكراون بە “عیمادەدین” كە هەردووكیان بە عەرەبی و فارسی نووسراون، پەرتونامە، فی اعتقاد الحكماْ ، اللمحات، یەزدانشناخت و بوستان القلوب. ئەم دوو كتێبەی كۆتایی دراوەتەپاڵ “عەینەلقوزاتی هەمەدانی”و “سەیید شەریفی جوزجانی”، بەڵام ئەگەری زیاتر هەیە كە سوهرەوەردی خۆی خاوەنی بێت. 3. چیرۆكگەلێكی هێمایی و نهێنی و شاراوە یان چیرۆكگەلێك كە لەوانەدا باس لە سەفەری دەروون (نفس) دەكرێ لە قۆناغەكانی بوون و گەیشتن بەئاسوودەیی و ئیشراق. ئەم كتێبانە هەموویان بە فارسی نووسراون، بەڵام هەندێكیان وەرگێرانی عەرەبیشیان هەیە. ئەوانەش بریتینلە: “عەقلی سوور، ئاوازی پەڕی جوبرائیل، الغربە الغربیە، لوغەتێ موران، رسالە فی حالە الگفولیە، رۆژێك لەگەڵ كۆمەڵەی سوفییەكان، رسالە فی المعراج و سەفیرێ سیمورغ”. 4. نووسین، وەرگێران، شرۆڤە و تەفسیرگەلێك كە سەبارەت بە كتێبە فەلسەفییەكانی كۆنتر و هەروەها سەبارت بە قورئان و فەرموودە نووسیوێتی. وەكو: “وەرگێرانی “رسالە الگیر”ی ئیبن سینا، شیكارێك بۆ “ئیشارات”ی ئیبن سینا؛ نووسینی “رسالە فی حقیقە العشق” كە لەسەر بنەمای كتێبی “رسالە فی العشق”ی ئیبن سینا داڕێژراوە و كۆمەڵە تەفسیرێك بۆ چەند سورەتێكی قورئان و هەندێك لە فەرموودەكان. 5. دوعاگەلێك و موناجاتنامەگەلێك بە زمانی عەرەبی كە سوهرەوەردی ئەوانی بە “الواردات و التقدیسات” ناوناوە. ئەم كۆمەڵە بەرهەمە و شرۆڤەگەلێك كە لەدرێژایی حەوت سەدەی رابردوو لەبارەیانەوە نووسراون، سەرچاوەی زانیارین لەبارەی بیرباوەڕی قوتابخانەی ئیشراق. گەنجینەیەكە لە حیكمەتێك كە تێیاندا هێماگەلێك لە میراتی یەك بەدوای یەكی زەردەشتی، پیتاگۆراسی (ڤیساغۆرس)، ئەفلاتونی و هورموزی خراوەتەسەر هێما و نیشانە ئیسلامییەكان، چونكە سوهرەوەردی لە سەرچاوەی جیاواز سوودیوەردەگرت. لەمبارەیەوە هیچ دوودڵییەكی نەدەكرد لە دۆزینەوەی هەرشتێك كە بەگونجاوی بزانیایە لەگەڵ بیروڕای گشتی خۆی، لەهەرشوێنێك بێت پەسەندیبكات و بەكاریبهێنێت لە بیروڕاكانی، بەڵام جیهانی ئەویش هاوشێوەی ئیبن عەرەبی جیهانێكی ئیسلامییە كە لەئاسمانیدا هەندێك هێما و نیشانەی بەرلە ئیسلام دەبینرێت و بەهەمانشێوەی ئەو كلێسا جیهانییەی (دانتە) شیكردووەتەوە كلێسایەكی مەسیحییە كە جوانكاریی ئیسلامی و ئەسكەندەرانی پێوەدیارە. سەرچاوەكانی حیكمەتی ئیشراق ئەو سەرچاوانەی سوهرەوەردی تێیاندا رەگەزگەلێكی دەهێنا و لە لێكدانی ئەوانە حیكمەتی ئیشراقی خۆی پێكهێنا، بەرلەهەموویان بەرهەمە سۆفیگەرییەكان بەتایبەت نووسینەكانی (حەلاج و غەزالین) كە “مشكوە الانوار”ی غەزالی كاریگەرییەكی راستەوخۆی بەسەر پەیوەندی نێوان رووناكی و ئیمام بەوشێوەیەی كە سوهرەوەردی لێتێگەیشتووە هەبووە. سەرچاوەیەكیتر، فەلسەفەی پیادەڕەوی ئیسلامییە و بەتایبەت فەلسەفەی ئیبن سینا كە سوهرەوەردی دواتر رەخنەیلێگرت، بەڵام ئەوی بۆتێگەیشتن لە بنەماكانی ئیشراق بەپێویستدەزانی. لە سەرچاوەكانی بەرلە ئیسلام لە قوتابخانەی پیتاگۆراسی و ئەفلاتونی و هەروەها هورموزی بەوشێوەیەی كە لە ئەسكەندەرییە هەبوو و دواتر لەلایەن سابئینی حەڕان پارێزرابوو و بڵاوبووبووەوە كە بەرهەمە هورموزییەكانیان هاوشێوەی كتێبە ئاسمانییەكان تەماشادەكرد، سوودێكی تەواوی لێوەرگرتوون. لەسەرووی ئەم سەرچاوە یۆنانییانە، سوهرەوەردی گرنگی بە حیكمەتی ئێرانییە كۆنەكان داوە كە خۆی لە هەوڵی زیندووكردنەوەی ئەوانەبوو و زاناكانیانی بە میراتگری راستەوخۆی حیكمەتێك دەزانی كە بە سروش بۆ پەیامبەر (ئیدریس) یان (ئەخنوون) بە عیبری (ئەنوخ) پەیامبەری بەرلە تۆفان نێردراو، زانا موسوڵمانەكان ئەویان لەگەڵ هورموز بە یەك كەسی هەژماردەكەن. بە ئاماژە بۆ ئایینی زەردەشتی، سوهرەوەردی زیاتر بەلایەنی هێمای رووناكی و تاریكی و فریشتەناسی گرنگیداوە و زۆرێك لە چەمكەكانی هەرلەوێوە وەرگرتووە، بەڵام سوهرەوەردی بەباشی ئەوەی پیشانداوە كە دوانەپەرەستنەبووە و ئامانجی ئەوەنەبووە كە پەیڕەوی لە فێركارییەكانی رووخساری و رواڵەتی زەردەشتییەكان بكات، بەڵكو خۆی لەگەڵ گروپێك لە حەكیمەكانی ئێرانی بە هاوشێوە دەزانی كە بیرباوەڕی ناوەكی (باگنی) وەستاو لەسەر یەكتایی باوەڕی خودایی هەیانبووە كە وەكو نەریتی كۆتایی و نهێنی لە ئایینی زەردەشتیدا هەبووە، هەروەكو خۆی نووسیوێتی: (لەنێوان ئێرانییە كۆنەكان گروپێك لە خەڵكی هەبوون كە رێوشوێنی خودایان گرتبووەبەر و خودا لەسەر رێی راست پێشەواییانیدەكرد، ئەم حەكیمە دێڕینانە لە كەسانێك نەدەچوون كە خۆیان بە (موغ) ناودەبرد. حیكمەتی خودایی و ئیشراقی ئەوان كە دۆخەكان و ئەزموونە رۆحانییەكانی ئەفلاتون و هاوتوێژەكانی ئەویش گەواهی بوون بۆئەو، ئێمە دووبارە لە كتێبی خۆمان، (حكمە الاشراق) زیندوومانكردووەتەوە). لەگەڵ ئەوەشدا نابێت وەهابیربكەینەوە كە سوهرەوەردی لەگەڵ بەهرەمەندبوون لەم هەموو سەرچاوە جیاوازانە جۆرێك قوتابخانەی (بەشبەشی) بونیادناوە، بەڵكو ئەوخۆی بە كەسێك دەزانێت كە ئەوەی بە (الحكمە الدنیە)و (الحكمە العتیقە) ناونراوە سەرلەنوێ كردوویەتییە یەك. ئەو لەوباوەڕەدا بوو كە ئەمە حیكمەتێكی هەمەكی و هەتاهەتاییە كە بەشێوەی جیاواز لەنێوان هیندییەكان، ئێرانییەكان، بابلییەكان و میسرییەكان و هەروەها لەنێوان یۆنانییەكان هەتا سەردەمی ئەرستۆدا هەبووە. لە دیدی سوهرەوەردی حیكمەتی ئەرستۆ دەستپێكی فەلسەفەی یۆنانی نەبووە، بەڵكو كۆتایی ئەوبووە، بەپێی بیرباوەڕی ئەو ئەرستۆ بەسنوورداركردنی حیكمەت بەهۆی بەڵگەییكردنی كۆتایی بە میراتی كۆن هێناوە. شێوە تێڕوانینێك كە سوهرەوەردی لەبارەی مێژووی فەلسەفە هەیبووە، خۆی زۆر جێی ئاماژەیە، چونكە لایەنی سەرەكی حیكمەتی ئیشراقی بەدیاردەخات، بەپێی بیروڕای سوهرەوەردی و هەندێك لەنووسەرەكانیتری سەدەكانی ناوەڕاست حیكمەت یان حیكمەتی خودایی (ئیلاهی) لەلایەن خودا و لەڕێگای سروش گەیشتووەتە پەیامبەر ئیدریس یان هورموز. ئیدریسیان لەدرێژایی سەدەكانی ناوەڕاست لە رۆژهەڵات و هەندێك لە قوتابخانەكانی رۆژئاوا بە دامەزرێنەری زانستەكان هەژماردەكرا. حیكمەت لەپاش ئەو بوو بە دوو بەشەوە، یەكێكیان هاتە ئێرانەوە و ئەویتر چووە میسر، لەوێوە چووە یۆنان و پاشان هاتەناو شارستانییەتی ئیسلامییەوە. سوهرەوەردی فەیلەسوفە بەناوبانگەكانی بەگرنگترین كاریگەری راستەوخۆی لە جیهانی ئیسلامی نەدەزانی، بەڵكو یەكەمین سۆفییەكانی بەهۆكاری كاریگەر بەسەر خۆی دەزانی. لەیەكێك لە نووسینەكانی باس لە خەیاڵێك دەكات كە تێیدا نووسەری كتێبی (ئوسۆلۆژیای ئەرستۆ) كە ئەوی بە هی ئەرستۆ دەزانی و لەڕاستیدا هی ئەفلۆتین بوو – رووبەڕووبووەتەوە و لەوپرسیاریكردووە كە ئایا پیادەڕەوانێكی وەكو (فارابی و ئیبن سینا) دەتوانرێت بە فەیلەسوفی راستەقینە لەئیسلامدا بزانین یان نا؟ ئەرستۆ لەوەڵامدا گوتویەتی كە “یەك لەهەزاریشا وانییە، بەڵكو حەكیمە راستەقینەكان (بوستامی و تستەری) سۆفی بوونە.” بیروڕای سوهرەوەردی لەبارەی گواستنەوەی ئەم حیكمەتە هەمەكییە جیهانییە بەهۆی زنجیرەیەك حەكیمی دێڕین – كە هەندێكیان حەكیم و پاشاكانی چیرۆكەكانی ئێران بوونە- دەتوانرێت بەمشێوەیەی خوارەوە پوختبكرێت: هورموز ئاگاسدمۆن(شیس) ئەسقلبیۆس شا كاهینانی ئێرانی پیتاگۆراس كیومەرس ئەمبادوكلیس فەرەیدون ئەفلاتون و (ئەفلاتونییە نوێیەكان) كەیخەسرۆ زۆلنونی میسری ئەبو یەزیدی بوستامی ئەبو سەهلی تستەری مەنسوری حەلاج ئەبو حەسەنی خرقانی سوهرەوەردی وەها كە دەردەكەوێت، شێخی ئیشراق خۆی وەكو ناوەندێك دەزانی كە ئەو دوو میراتە حیكمەتەی كە لە سەرچاوەی یەكەمین پەیدابووبوون دووبارە بۆ هەمان خاڵ گەراندووەتەوە و بوونەتە یەك. بیرۆكەی ئەو ئەوەبوو كە حیكمەتی زەردەشتی و ئەفلاتون تێكەڵبكات و لێكیانببەستێت و بەهەمانشێوە كە (گمیستۆس پەلسۆن) پاش سێسەدە، هەستا بە هەوڵێك لە شارستانییەتی هاوسێی واتا رۆمی رۆژهەڵات، لەگەڵ ئەوەی گرنگی ئەم دوو پیاوە بەتەواوی جیاوازبوونە لەگەڵ یەك. واتای ئیشراق نووسەر و فەیلەسوفە ئیسلامییەكان لەبارەی واتای ئەمجۆرە لە زانینە (مەعریفە) كە سوهرەوەردی لە لێكدانی دوو میرات حیكمەتێكی بەرهەمهێنا و ناویناوە ئیشراق، لەبیروڕادا لەگەڵ یەك جیاوازیان هەیە. جوزجانی لە كتێبە بەناوبانگەكەی واتە “تعریفات”، ئیشراقییەكانی بە “فەیلەسوفانی قوتابی و پەیڕەوكاری ئەفلاتون” ناودەبات. لەكاتێكدا كە (عەبدولڕەزاق كاشانی) لە شرۆڤەی بۆ “فصوص الحكمی” ئیبن عەرەبی” ئەوانە بە پەیڕەوكارانی (شیس) هەژماردەكات كە بەپێی سەرچاوە ئیسلامییەكان بونیادنەری دامەزراوەكانی توێژی پیشەوەران بووە، بەڵام (ئیبن وەحشییە) كە تا ئەوشوێنەی دیارە یەكەمین كەسە لە جیهانی ئیسلامی كە چەمكی ئیشراقی بەكارهێناوە، ئیشراقییەكان بە چینێك لە كاهینە میسرییەكان دەزانێت كە خوشكەزای هورموز بوونە. لەم پێناسانە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە هەموویان حیكمەتی ئیشراقیان پەیوەستكردووە بە سەردەمی پێش ئەرستۆ، واتە كاتێك كە هێشتا فەلسەفە شێوازی تەواو بەڵگەیی نەگرتبووەخۆی و دۆزینەوە و شهودكردنی هزری هێشتا باشترین رێگابوو بۆ بەدەستهێنانی زانین. سوهرەوەردی خۆشی پێناسەیەكی هاوشێوەی بۆ حیكمەتی ئیشراقی كردووە: ئەگەرچی بەرلەنووسینی ئەم كتێبە كتێبگەلێكی كورت و پوختم لەبارەی فەلسەفەی ئەرستۆ نووسیوە، ئەم كتێبە جیاوازی هەیە لەگەڵ ئەوانە و خاوەنی جیاوازە. هەموو شتەكانی لەڕێگای بیركردنەوە و بەڵگەهێنانەوە دەستەبەرنەكراوە، بەڵكو دۆزینەوە و شهودی هزری و تێرامان و كرداری خەڵوەتكێشان پشكێكی گەورەی هەبووەتێدا. لەوێوە كە گوتمان لەڕێگای بەڵگەی ئەقلی نەهاتووەتەدەست، بەڵكو لە بینینی دەروونی و تێرامان و بینین دەركەوتووە، شك و گومانی گومانكاران ناتوانێت پوچەڵیبكاتەوە. هەركەسێك كە موریدی رێگای حەقیقەت بێت، لەم رێگایەدا هاوەڵ و یاریدەدەری منە. شێوازی مامۆستای فەلسەفە و پێشەوای حیكمەت، واتە ئەفلاتونی ئیلاهیش وەهابوو، ئەو حەكیمانەی كە لەڕووی كاتەوە دەكەونەپێش ئەفلاتون، وەكو هورموز باوكی فەلسەفە، هەر لەسەر ئەم رێچكەیە بوون لەبەرئەوەی كە حەكیمانی رابردوو بەهۆی نەزانی زۆرینەی خەڵكی گوتەكانیانیان بەشێوەی رەمز و هێما دەردەبڕی، ئەو بەرپەچدانەوەیەی لە دژی ئەوان نووسراوە، هەموویان پەیوەستن بەشێوازی رووخساری و رواڵەتی گوتەكانیان نە بەمەبەست و ئامانجی راستەقینەی ئەوان. حیكمەتی ئیشراقی كە ستوون و بنەماكەی، هەردوو بنەڕەتی رووناكی و تاریكییە، بەوشێوەیە كە لەلایەن حەكیمە ئێرانییەكان، وەكو، (جاماسەب، فەرشادشور و بزورگمیهر) گوتراون كەوتووەتە نێوان ئەم رەمز و هێما نهێنییانە. چینەكانی زانایان لە وشەكانی سوهرەوەردی ئەوە دەردەكەوێت كە حیكمەتی ئیشراق وەستاوە لەسەر هەردوو بنەمای بەڵگەهێنانەوە و دۆزینەوە و شهود، یەكێكیان لە پەروەردەكردنی هێزە ئەقلییەكان دێتەدی و ئەویتر لە سیفاتی دەروون. سوهرەوەردی بەپێی ئەوەی كە یەكێك لەم دوو هێزە یان هەردووكیان گەشەیانكردووە كەسانێك كە وێڵی حەقیقەتن بۆ چوار چین دابەشدەكات: 1. ئەوانەی تازە هەستیان بە گەرمایی زانین كردووە و رێی گەڕان بەدوای ئەویان گرتووەتەبەر. 2. ئەوانەی گەیشتوونەتە زانینی وێنەیی (صوری)و لە فەلسەفەی بەڵگەیی، گەشتوونەتە تەواوەتی (كماڵ)، بەڵام بێگانەن لە عیرفان. سوهرەوەردی، (فارابی و ئیبن سینا)ی لەم گروپە هەژماردەكرد. 3. ئەوانەی بەهیچ جۆرێك گرنگیان بەشیوازی بەڵگەیی زانین نەدەدا، بەڵكو وەكو (حەلاج، بوستامی و تستەری) گرنگیانداوەتە پاڵاوتنی دەروون و گەیشتنە دۆزینەوە و شوهود و رۆشنایی دەروون. 4. ئەوانەی كە هەم لە فەلسەفەی بەڵگەیی گەیشتوونەتە تەواوەتی و هەم ئیشراق و عیرفانیان بەدەستهێناوە. ئەو تاكەكانی ئەم گروپەی بە حەكیمی باڵا ناودەبات و پیتاگۆراس و ئەفلاتون و لە جیهانی ئیسلامی خۆی لەوانە هەژماردەكات. لەسەرووی ئەم چوار گروپە، زنجیرەی ئاسمانی یان هەبووە رۆحانییەكانی جیهانی نادیار (غیب) دێن كە سەردەستەی ئەمانە جەمسەر یان ئیمامە كە هەریەكە لەوتاكانەی زنجیرەی پلەبەندی و رۆحانی، وەك نوێنەرێك لەلایەن ئەوەوە كاردەكەن. ئەم هەبووە رۆحانییانە بە نۆبەی خۆیان هۆكارێكن كە بەهۆی ئەوانەوە دەروونی مرۆیی ئیشراق دەبێت و لەكۆتاییدا لەگەڵ جەمسەر یەكێتی پەیدادەكەن و دەبنە یەك. نموونە = تمپیل و هێمای جوگرافیایی بەرلەوەی شیكاری رەگەزە جۆراوجۆرەكانی حیكمەتی ئیشراقی بكەین كە لە یەكگرتنی ئەقل و شهود هاتوونەتەدی، پێویستدەكات لەبارەی خودی چەمكی ئیشراق و (نموونە = تمپیل)و هێمای جوگرافیایی پەیوەست بەئەو چەند گوتەیەك بڵێین. بەهەمانشێوە كە لە بەشی یەكەم دیتمان، ئەم چەمكە لە زمانی عەرەبی پەیوەندی هەیە بە وشەی رۆژهەڵات و بە وشەی رووناكی و رووناكبوون، سوهرەوەردیش لەسەر بنەمای ئەم واتا دوولایەنەی وشەی ئیشراق و هەمان ئەو واتا شاراوە و پینهانە، شرۆڤە و شیكاری جیهانی خۆی كردووە و ئەمە هەمان ئەوكارەیە كە ئیبن سینا بەدیقەتێكی كەمتر بەرلەو پێیهەستابوو. جوگرافیای عیرفانێك كە بیروباوەڕی ئیشراقی لەسەری دامەزراوە و رەهەندی ئاسۆیی و پانیی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا دەگۆڕێت بۆ رەهەندی ستوونی و درێژی، ئەمە بەو واتایەیە كە لەم حیكمەتە، رۆژهەڵات بە واتای جیهانی رووناكی و رەها یان جیهانی فریشتە نزیكەكانە كە لەهەر مادەیەك یان تاریكییەك بێبەرییە؛ كەواتە لەبەرامبەر هەبووە لەناوچووە نادیارەكان دێت. مەبەست لە رۆژئاوا جیهانی تاریكی یان مادەیە، رۆژئاوا ناوەندی فەلەكی نادیارە و لەوێدایە كە رووناكی تاریكی تێكەلی یەكبوونە. بەمشێوەیە درێژەی پانیی و ئاسۆیی لەڕۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا شێوەیەكی درێژیی و وەستاو بەخۆوەدەگرێت، بەوواتایە كە رۆژئاوا دەبێتە بوونێكی پانیی كە مادە تێیدازاڵە و رۆژئاوا ناوەندی فەلەكی ئەستێرەكانە و رۆژهەڵاتی راستەقینە و باڵاترە لە ئاسمانی نادیار؛ كەواتە لەچاوی خەڵكی لەناوچوو، شاراوە و نادیارە. كەواتە سنووری نێوان “رۆژهەڵات”و “رۆژئاوا”، وەكو فەلسەفەی ئەرستۆ، فەلەكی مانگ نییە، بەڵكو فەلەكە نەگۆڕەكانە یان بزوێنەری یەكەمە. فەلەكەكان كە جێی خوێندنەوەی ئەستێرەناسەكانن بەشێكن لە رۆژئاوا، بەڵام بەشێكی پاكترە و لەبەرئەوەی نزیكترە لە جیهانی رووناكی. لێرەدا هێشتا مادە بوونی هەیە و لەئەنجامدا تەواوەتییەك كە تەنها پەیوەستە بە جەوهەرە فریشتەییە پەتییەكان نابینرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، لە حیكمەتی ئیشراق جیاوازییەكی بەرچاو لەنێوان ناوچەكانی ژێر فەلەكی مانگ و ئاسمانەكان، بەوشێوەیە كە لە فەلسەفەی ئەرستۆییدا هەبوو، بوونی نییە. كەواتە زمانی سوهرەوەردی لەهەر شوێنێك كە لەبارەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا یان لە خۆری هەڵهاتوو و ئاوابوو دەدوێت، پێویستە لەسەر زەمینەی ئەم جوگرافیایەی جیهان، لێیتێبگەین و هەر لەم زەمینەیەدایە كە زۆرینەی رووداوە چیرۆكییە نموونەییەكانی ئەو، بەتایبەت چیرۆكی “غوربەتی رۆژئاوا = غربە الغربیە” كە تێیدا باسی دابەزینی مرۆڤ بۆ جیهانی مادە دەكرێت، هێمای غوربەت و دوورخستنەوە “تبعید” بە رۆژئاوا خەمڵێنراوە. لەوكتێبەدا ئەم دابەزین و بەربوونەوەیە بەشێوەی بەربوونەوەی مرۆڤ بۆناو چاڵێََك لە شاری “قەیرەوان” دەردەبڕێت، هەروەكو دەزانین ئەم شارە لەدوورترین ناوچەی رۆژئاوای جیهانی ئیسلامییە. جێی سەرەكی و بنەڕەتی ئەو كە لەوێوە بەڕێكەوتووە و ئارەزوومەندە كە جارێكیتر بۆ ئەوێ بگەڕێتەوە (یەمەنە) كە لەڕووی زمانەوانی بە واتای شوێنێكە كە كەوتبێتە (لای راست)و هێمایە بۆ رۆژهەڵاتی رووناك كە دەروون پێش جیابوونەوە، لەوێوە دابەزیوە بۆ جیهانی مادە و لەوێدا وەكو جەوهەرێكی ئیلاهی و فریشتەیەك، ماڵی هەبووە. حیكمەتی ئیشراق و بنەما سەرەكییەكانی بۆئەوەی تێبگەین لە بنەماكانی قوتابخانەی ئیشراق باشترین سەرچاوەیەك كە دەبێت بۆی بگەڕێینەوە خودی كتێبی “حكمە الاشراق”ە كە پێكهێنەرەكانیمان بەجوانی لێرەدا شرۆڤە و شیكاركردووە. ئەم كتێبە كە لەڕووی ئەدەبییەوە یەكێكە لەبەرچاوترین كتێبەكانی هاوشێوەی خۆی، لە ساڵی (532 ك) لە ماوەی چەند مانگێك نووسراوەتەوە و وەها كە خودی سوهرەوەردی گوتویەتی ئیلهامبەخشی ئەو (روح القدس = جوبرائیل) بووە و لەكاتێكدا نووسراوەتەوە كە (قران)ی حەوت هەسارەكە لە كەڵووی تەرازوو پێكهاتبوو. شێوەی نووسینی ئەم كتێبە ئەوە بەدیاردەخات كە بەخێرایی و جۆشوخرۆشێكی زۆر نووسراوەتەوە و شارازایی ئەدەبی نووسەرێك بەدیاردەخات كە جوانیی و روونی نووسینەكانی لە بەرهەمە عەرەبی و فارسییەكانی لەیەك ئاستدان. سوهرەوەردی لە “حكمە الاشراق”دا لە یاسای گشتی دابەشكردنی كتێب بۆ چوار بەش واتە (لوژیك، بیركاری، فیزیك “گبیعیات” و خوداناسی “تیۆلۆژی”) كە لە كتێبە فەلسەفییەكان وەها باوبووە كە پەیڕەوی لەمجۆرە دابەشكارییە بكەن – هەندێكیانیش بەشی بیركاریان بەلاوەناوە و كتێبەكانی “شیفا و نەجات”ی ئیبن سینا و هەروەها سێ كتێبە فێركارییەكانیتری خودی سوهرەوەردیش هەر بەهەمانشێوە نووسراونەتەوە، بەڵام لەم كتێبەیدا “حكمە الاشراق” وەها یاسایەكی بۆ دابەشكردنی ئەم كتێبەی بەكارینەهێناوە. ئەم كتێبە بنەڕەتییەی حیكمەتی ئیشراقی پێكهاتووە لە پێشەكییەك و دوو بەش. لە لۆژیك دەستپێدەكات و بەیەكگرتن لەگەڵ خودا و پلەوپایە و پایەبەرزیی و گەورەیی كۆتاییدێت. رەخنەگرتن لە فەلسەفەی پیادەڕەوەكان سوهرەوەردی لە پێشەكی كتێبەكەی لەوەدەدوێت كە چۆن ئەوكتێبەی نووسیوە و لەچ جۆرە كتێبگەلێكە و بۆچ ئامانج و مەبەستێك نووسیوێتی. پاش ئەوەی رەوشی گشتی كتێبەكەی بەمشێوەیە روونكردەوە، بەشی یەكەمی تایبەت كردووە بە لۆژیك و بەهەمانشێوە كە ئەرستۆ و فەرفۆریۆس پۆلێنیانكردووە باسیلێوەدەكات، بەڵام بەتەواوەتی ئەم پۆلێنكردنە پەسەندناكات. تەوەری دووەمی بەشی یەكەمی كتێبەكە پێكهاتووە لە شیكارێكی گشتی لە هەندێك لەلایەنەكانی فەلسەفەی ئەرستۆ و بەتایبەت لوژیك، لێرەدا رەخنە لە پێناسەی “تعریف” ئەرستۆ دەگرێت و ئەوە بە یاریكردن بە بێژە دەزانێت و ژمارەی رواڵەتەكان (اعراچ) لە (9)وە كەمكردەوە بۆ چوار كە بریتینلە (رێژە = نسبە، چۆنیەتی = كیفیە، چەندێتی = كمیە، جوولە = حركە). رەخنەی گشتی ئەو لە ئەرستۆ و پیادەڕەوەكان و هێرشكردنەسەر هەندێ بنەما سەرەكییەكانی فەلسەفە بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە هەلبڕەخسێنێت بۆ رێكخستنی بیروباوەڕی ئیشراقی خۆی. بۆنموونە، بیروڕای ئیبن سینا و ئەرستۆییەكانیتری بەلاوە پەسەندنەبوو سەبارەت بەوەی كە هەرشتێكی هەبوو ، بوونی راستەقینەیە و (چییەتی = ماهیە) بۆئەوەی ببێتە راستی و راستەقینە پێویستی بە بوونە. لە دیدی سوهرەوەردی و بەپێی گوتەكانی خۆی تەنها شتێك كە راستەقینەیە چییەتییە و هەرئەوە كە بنەڕەتە و “بوون” رۆلی رواڵەتی و لاوەكی هەیە كە دەچێتەسەر چییەتی. ئەم جۆرە تێڕوانینە كە ناوی بنەڕەتی چییەتییە (اصالە الماهیە)، لەگەڵ ئەوەی لەلایەن (میرداماد) پەسندكرا، بەڵام بەتوندی لەلایەن (مەلا سەدرا) رەخنەی لێگیراوە و هەموو حیكمەتی ئیشراقی لەسەر بنەمای (بنەڕەتی بوون) شرۆڤەدەكات و تیۆلۆژی بنەڕەتی بوونی كردە جێگری تیۆلۆژی بنەڕەتی چییەتی سوهرەوەردی. رەخنەیەكیتری سوهرەوەردی لە ئەرستۆ ئەوەبوو كە ئەرستۆ جیهانی باڵا و نموونەیی ئەفلاتونی مامۆستای خۆی لاپەسندنەبوو و بەمشێوەیە هەبووەكانی لەبەهرەمەندبوونی راستەقینەییەك لە پلەیەكی باڵاتر لە بوون بێبەشكردووە، هەروەها پێناسەی ئەرستۆی لەبارەی (شیاو) بەلاوەناوە و واتایەكی بۆ (شیاو) دەستنیشانكردووە كە لە بیروبۆچوونی ئەفلاتون نزیكترە. سوهرەوەردی بە بەلاوەنانی یەكێك لە بنەما سەرەكییەكانی سیستەمی فەلسەفی ئەرستۆی، واتە باوەڕداری بە (وێنە و مادە) كە بزوێنەری سەرەكی فەلسەفەی سروشتی پیادەڕەوانە، شێوەی ئەویگۆڕیوە بۆ شێوەیەكیتر. لە دیدی سوهرەوەردی و ئیشراقییەكانیترەوە، “جیهان” بریتییەلە پلە و ئاستی رووناكی و تاریكی كە لەڕاستیدا نەمانی رووناكییە. جەستەكان (اجسام) تاكو ئەوشوێنەی كە پەیوەندی هەیە بە لایەنی مادی ئەوانەوە، شتێك جگەلە تاریكی یان رووكەشێك نییە كە رێگرە لەچوونەناوەوەی رووناكی. سوهرەوەردی “وێنەی” ئەفلاتونی بەهەمان فریشتە دەزانێت كە “چاودێرە”و پارێزگاری لەهەموو شتێك دەكات و رووناكییەكە لەهەموو تەنەكاندا و بەهۆی هێزی ئەوەوە، تەن شاییستەیی هاتنەبوون پەیدادەكات. هەروەها شێخی ئیشراق دژی بەڵگەی ئەبەدی و هەتاهەتایی “دروون”ی پیادەڕەوەكانە. ئەو بەڵگەیەی ئەوان بەلاوازدزانێت و لەجیهاندیدێكیترەوە دەڕوانێتە بابەتی خوێندنەوەی دەروون. فەیلەسوفە پەیڕەوكارەكانی ئەرستۆ زیاتر لە هەوڵی ئەوەدابوون كە هێزە جیاوازەكانی دەروون پێناسەبكەن، بەڵام سوهرەوەردی زیاتر لە هەوڵی ئەوەدابوو كە سەرچاوەی جیهانی فریشتەیی دەروون ساغ و پشتڕاستكاتەوە و لە دۆخی ئێستادا دەروون گرفتار و بەدبەختە و ئەو دەیویست رێگایەك بدۆزێتەوە كە دەروون بتوانێت لەوڕێگایەوە لە زیندانی زەوی یان ئەوشوێنەی كە بۆی دوورخرابووەوە، واتە روژئاوا، هەڵبێت و جارێكیتر بگەڕێتەوە بۆ مەنزڵگای بنەڕەتیی خۆی، چونكە تەنها لەوێدایە كە ئاسوودەیی و بەختەوەری بەدەستدەهێنێتەوە. لەكۆتاییدا پێویستە لەبارەی ئەو رەخنانەی سوهرەوەردی لەهەردوو تیۆرەی (بینین)ی باو لە سەدەكانی ناوەڕاست گرتوویەتی بدوێین. بەشێوەیەكی گشتی لایەنگرانی ئەرستۆ لەوباوەڕەدا بوون كە بینینی بەهۆی رووناكییەكەوەیە كە لە شتەكانەوە ئاراستەی گلێنەی چاو دەبێت و لەوێدا دەگوێزرێتەوە بۆ هەستی هاوبەش و لەكۆتاییدا دەگاتە دەروون و بەمشێوەیە شتەكان دەبینرێن، بەڵام زانایانی بیركاری بیروباوەڕێكی پێچەوانەیان هەبوو، دەیانگوت لەكاتی دیتندا رووناكییەك لەچاوەوە دەردەچێت كە سەری لەچاودایە و بنی لەسەر شتەكەیە كە دەبینرێت. سوهرەوەردی بە بەرپەرچدانەوەی هەردوو تێزەكە كرداری فیزیكی بینین پەیوەستدەكات بە ئیشراق كە هەموو جۆرە زانینێك بەهۆی ئەوەوەیە كاتێك كەسێك دەتوانێت شتێك ببینێت كە ئەو شتە رووناك بێت. لە وەها دۆخێك دەروونی كەسی بینەر، ئەو شتە دەورە دەدات و بە رووناكی ئەوەوە شتی جێی ئاماژەی بینین رووناكدەبێت و هەر ئەم كردارەی رووناكبوون و ئیشراقە كە بە ناوی “بینین” ناودەبرێت. بەمشێوەیە تەنانەت بینینی فیزیكیش لە ئیشراقی زانین پشكدارە. پاش رخنەگرتن لەم تێزانە و تێزەگەلیتری فەلسەفەی پیادەڕەوی، سوهرەوەردی دەچێتەسەر بەشی دووەم و لەم بەشەدا باس لە خودی بنەماكانی حیكمەتی ئیشراق دەكات. سوهرەوەردی ئەم بەشە دابەشدەكات بۆچەند تەوەرێك و لەم تەوەرانەدا لەبارەی واتای (رووناكی و جۆراوجۆرێتی پلە و ئاستەكانی، بابەتی “بوون”ی پەیوەست بە نموونەكانی رووناكی، زنجیرەی پلە و ئاستەكانی فریشتەكان یان فریشتەناسی، فیزیك، دەروونناسی و لەكۆتاییدا بابەتگەلێكی پەیوەست بە رۆژی دوایی و یەكگرتنی رۆحانی دەدوێت). رووناكی رووناكییەكان (نورالانوار)و زەمینەكانی بوون: بەپێی تێروانینی سوهرەوەردی، راستەقینە جیاوازەكان شتێك نین جگەلە رووناكی كە لەڕووی بەهێزیی و بێهێزی جیاوازن لەیەكتر. راستەقینە پێویستی بە پێناسەنییە، چونكە بنەماكە وایە كە پێویستە تاریكی بەهۆی رووناكییەوە پێناسەبكرێت. ئەوە روونە كە هیچشتێك لە رووناكی، روون و ئاشكراترنییە.. كەواتە ناتوانرێت ئەو بەهۆی هیچشتێكیتر پێناسەبكرێت. لەڕاستیدا هەموو شتەكان بەهۆی رووناكییەوە بەدیاردەكەون و ئاشكرادەبن و پێویستە بەهۆی ئەوەوە پێناسەبكرێن. رووناكی پەتی كە سوهرەوەردی ناویناوە (نورالانوار= رووناكی رووناكییەكان)، حەقیقەتی خودایە كە رووناكی ئەو بەهۆی بەهێزی رووشناییەكەیەوە كوێركەرە. رووناكی باڵا سەرچاوەی هەموو بوونە، چونكە گەردوون لەهەموو پلە و ئاستەكانی راستەقینەیی خۆیدا شتێك نییە جگە لەئاستی جیاوازی رووناكی و تاریكی. گوتەی خودی سوهرەوەردی لەمبارەیەوە وەهایە: ” یەكەمین خودێتی رووناكی پەتی، واتە خودا بە بەردەوامی رووناكی دەپەرژێنێت (ئیشراق) دەكات و هەر لەمڕێگایەوە بەدەردەكەوێت (تەجەلادەكات)و هەموو شتەكان دەهێنێتەبوون و بە رووناكی خۆی ژیانیان پێدەبەخشێت. هەموو شتەكانی ئەم گەردوونە رەنگدانەوەیە لە رووناكی خودێتی ئەو و هەر جوانی و تەواوەتییەك لە بەرئەنجامی بەخشندەیی ئەوەوەیە؛ و رزگاری بریتییەلە بەتەواوەتی بەدەستهێنانی ئەم رووناكییە”. كەواتە ئاستی بوونی هەموو هەبووەكان پەیوەستە بەڕادەی نزیكیان لە رووناكی باڵا و رادەی ئیشراق و رووناكبوونیانەوە . سوهرەوەردی ئاماژە بۆ چەند رێگایەك دەكات كە بەپێی ئەوانەوە قەڵەمڕەوە جیاوازەكانی گەردوون لەیەكتر جیاوازدەبن. بۆنموونە لەوانەیە كەسێك لەوڕووە بڕوانێتە شتەكان كە رووناكی یان تاریكی، گەر رووناكی بێت ئایا ئەم رووناكییە لەخودی ئەوانەوەیە كە لەم دۆخەدا پێیدەگوترێت رووناكی پەتی یان رووناكبوونی ئەوان لەسەرچاوەیەكیترەوەیە كە لەم دۆخەدا بە رووناكی رواڵەتی (عرچی) ناودەبرێت. بەهەمانشێوە تاریكیش یان پەیوەستە بەخودی جەوهەرەوە كە لەم دۆخەدا پێیدەگوترێت (غسق = تاریكی پەتی) یان بەهۆی شتێكیترەوەیە كە پێیدەگوترێت (هیئەت). هەروەها سوهرەوەردی دابەشكارییەكیتر دەكات بۆ هەبووەكان كە پەیوەستە بە ئیدراك و ئاگامەندییانەوە. هەبوویەك یان لەبوون بەئاگایە یان بێئاگایە. ئەگەر بەئاگایە یان ئەم ئاگامەندییە بەهۆی خۆیەوەیە، وەهاكە رووناكی باڵا و فریشتەكان و دەروونی مرۆیی و خودای جۆر (رب النوع) وەهان یان بۆ بەئاگاهاتنەوە پێویستی بەشتێكیترە، وەكو ئەستێرەكان و ئاگر؛ بەهەمانشێوە گەر هەبوویەك لە خۆی بێئاگایە یان ئەم بێئاگاییە لەخودی خۆیەتی و وەكو تاریكییە، هەروەكو جەستە سروشتییەكان”اجسام الگبیعی”، یان بوونی پەیوەستە بە شتێكی جگەلە خۆی، وەكو رەنگ و بۆنەكان. بەمشێوەیەیە كە قوناغە جیاوازەكانی زنجیرەی ئاستی هەبووەكان جیاوازدەبێت لەیەكتر. لەئەنجامدا پێوەر بۆ جیاوازی پلەی هەبووەكان، رووناكییەكە كە هەریەكەیان هەیانە و ئەم رووناكییە هەمان ئەو زانین و ئاگامەندیەیە. بەمشێوەیە گەردوون لەسەر رووناكی باڵا سەقامگیردەبێت، بەبێ ئەوەی هیچجۆرە پەیوەستەبوونێكی “مادی”و “جەوهەری” لەنێوانیاندا هەبێت. سەرەڕای ئەوەش “رووناكی رووناكییەكان” لە هەریەكە لە قەڵەمڕەوەكان نوێنەرێك یان هێمایەكی راستەوخۆی هەیە، وەكو خۆر لە ئاسمان، ئاگر لەنێوان رەگەزەكان و رووناكی (ئەسفەهبدی) لە دەروونی مرۆیی؛ بەشێوەیەك كە لەهەموو شوێنێك نیشانەیەك لەوببینرێت و هەموو شتێك گەواهی دەدات لەسەر هەبوونی ئەو. فریشتەناسی پەیبردن بە جیهانی فریشتەكان یان فریشتەناسی كە باسە سەبارەت بە زنجیرەی پلە و ئاستە بەرفراوانەكانی رووناكی و جەوهەرەكانی نێوان جیهانی سێبەر و تاریكی و رووناكی باڵا، بەشی سەرەكی حیكمەتی ئیشراق پێكدەهێنێت. فریشتە لەیەككاتدا، راگری گەردوونە، ئامرازی زانینە و لەهەمانكاتیشدا شتێكە كە مرۆڤەكان هەوڵدەدەن پێیبگەن و لەم ژیانەی سەرزەوی بە بەردەوامی لە هەوڵی دۆزینەوەیین. سوهرەوەردی، سەرەڕای چەمكە قورئانییەكانی سەبارەت بە فریشتەكان، رێژەیەكی زۆر لە چەمكەكانی فریشتەناسی (مەزدایی) كە هێشتاش لە رۆژژمێری ئێستای ئێران بەكاردەهێنرێت، بۆ ناونانی رووناكییە جیاوازەكان ناوی فریشتەیەكی بەكارهێناوە. بەردەوامی جوانی و فرمانی فریشتەیە كە لە جیهانی ئیشراقی دەدەرەوشێتەوە و هەركەسێك كە ئامانجی دیتنی ئەو بێت واقووڕماوی دەبێت. سوهرەوەردی بەپێچەوانەی فارابی و ئیبن سینا، ژمارەی فریشتەكان سنووردارناكات بە ژمارەی فەلەكە دیارەكان، هەروەها رێژەی ئازادی ئەوانە بۆ سێ رەهەندی هزری كە پیادەڕەوەكان دەستنیشانیان كردووە سنووردارناكات. سوهرەوەردی رەخنە لە فەیلەسوفەكانیتر دەگرێت كە زنجیرەی پلە و ئاستەكانی فریشتەكانیان بەمشێوەیە سنوورداركردووە. لە دیدی سوهرەوەردی ژمارەی فریشتەكان یەكساننییە بە ژمارەی (10) فەلەكی هەسارەكانی سەدەكانی ناوەڕاست، بەڵكو ژمارەیان ئەوەندەی ئەستێرەكانە، واتە لەتوانای ژماردنبەدەرن. شێوازێك كە فریشتەكان لەسەرلێژبوونی خودا سوودمەند و ئیشراق دەبن، تایبەتنییە بەهیچ شێوەیەكی لوژیكی كە لەپێشترەوە بتوانرێت بەدەستبهێنرێت. سوهرەوەردی توێژینەوەی كردووە سەبارەت بە زنجیرەی پلە و ئاستەكانی فریشتەكان لەهەردوو رەهەندی درێژی و پانی. لەسەرووی زنجیرەی درێژی فریشتە نزیكەكان كە باشترینیان بە (بەهمەن) ناودەبرێت یان رووناكی هەرەگەورە (نور الاعڤم) یان رووناكی هەرەنزیك (نور الاقرب) ئەم فریشتە نزیكە باڵایە فریشتەكەی خوارووی نزیكی خۆی دەهێنێتەبوون كە لەو و لە رووناكی رووناكییەكان، رووناكی بەدەستدەهێنێت. ئەم سەرلێژبوونە بە نۆبە دەگوێزرێتەوە هەتا زنجیرەی وەستاو كەهەمان درێژییە كامڵببێت و هەریەكە لەبەشداربووانی بە رووناكی (قاهر) ناودبرێن. ئەم زنجیرەیەی درێژی بە زنجیرەی (دایكەكان)یش (امهات) ناودەبرێت؛ ئەش لەوڕووەوە كە هەموو شتەكانی گەردوون لەوەوە دێنەدی و لەدایكدەبن و بەشەكانی بەشێوەیەكن كە هەر فریشتەیەكی نزیكی سەروو لایەنی رق و باڵادەستی سەبارەت بەوەی لەژێرییەوەیە هەیە و ئەوەی ژێرەوە سەبارەت بەوەی سەروویەوە هەڵگری لایەنی خۆشەویستییە؛ هەر رووناكییەك لەناوچەیەكە لەنێوان دوو رووناكی سەروو و ژێروو. ئەم رووناكییە نێوەندە وەكو رووپۆشێك وایە كە لەیەككاتدا ئاستی رووناكی باڵاتر بەدیاردەخات و داشیدەپۆشێ – دایدەپۆشێت تاكو بەهەموو تینێكەوە نەگوێزرێت؛ و بەدیاریدەخات تاكو كەمێك لە سەرلێژی ئەو بتوانێت تێپەڕببێت و بەشی خوارووی لە زنجیرەكە بێتەبوون. لەلایەنی نێریینەیی ئەم زنجیرەیە باڵایە، واتا لایەنی باڵادەستی و بینین، زنجیرەی پانی فریشتەكان دێنەدی كە گونجاون لەگەڵ جیهانی (خوداكانی جۆرەكان = ارباب انواع) یان (نموونەی باڵا)ی ئەفلاتون. یەكەكانی ئەم زنجیرەیە چیتر وەكو زنجیرەی درێژی لەیەكترناكەونەوە. هەرشتێك لە جیهانی خواروو، تەلیسم یان بتی یەكێك لەم خوادای جۆرانەیە كە كاریگەری فریشتەیەكی تایبەت هەڵگری ئەوە و هەرلەبەر ئەم هۆیەشەوەیە كە سوهرەوەردی ئەوانە بە (خواكانی جۆرەكان یان خواكانی تەلیسمەكان ناودەبات)، چونكە لەڕاستیدا هەریەكێكیان بەسەر جۆرێكی تایبەت دەسەڵاتی هەیە كە ئەو خوای جۆری ئاسمانی و (نموونەی باڵای ئەفلاتونی) ئەوە. لێرەدایە كە سوهرەوەردی بۆ ناونانی (خواكانی جۆرەكان) زۆر سوود لە ناوەكانی ئەمشاسپێتمانی زەردەشت وردەگرێت. بۆنموونە (خوای جۆرەكانی) وەكو: ئاو بە خورداد، خوای جۆری كانزاكان، بە شەهریوەر، خوای جۆری رووەكەكان، بە مورداد و خوای جۆری ئاگر، بە ئوردیبهشت، ناودەبات. هەریەكە لەم شتانە بەمشێوەیە لەژێر فرمانی فریشتەیەكی تایبەتی پانییە كە ئەم شتە هەروەكو تەلیسمی ئەووایە. بەمشێوەیە سوهرەوەردی نموونە باڵاكانی ئەفلاتوون لەگەڵ هێزەكانی ئەهورامەزدا لە ئایینی زەردەشتی كردە یەكشت و تێكەڵیكردن. ئەم زینجیرانەی فریشتەكان كە تاكوئیستا گوتران هێشتا لەسەرەوەی فەلەكی دیارەوەن، بەڵام لەمەبەدواوە، لەلایەنی مێیینەیی زنجیرەی درێژی فریشتەكانی نزیك كە هەمان لایەنی (خۆشەویستی و پەسند كرن)ی ئەوانە سەبارەت بە رووناكی و سەرلێژبوون، سەقامگیرەكان دێنەدی و بە ناوبژی ئەوانەوە فەلەكەكانی ئەستێركانیتر بەدیاردەكەون. بەمشێوەیە فەلەكە دیارەكانی جەوهەراتی جیهانی فریشتەیی “بوونەتە خاوەن جەستە”. دەتوانرێت ئەمانە وەكو لایەنی “نەبوو = عدم”ی فریشتە نزیكەكان یان بە جیامانەوەیان بزانین لە رووناكی رووناكییەكان كە تەنها رووناكی رووناكییەكانە كە بەشێوەی رەها هەیە كەواتە لە هەر لایەنێكی نەبوون بێبەرییە. لەكۆتاییدا لە زنجیرەی پانی فریشتەكان گروپێك فریشتەی مامناوەند دێنەبوون كە وەكو (سەركردەكانیان = خلفا) راستەوخۆ بەسەر جۆرەكان حكومەت دەكەن. ئەندامانی ئەم زنجیرە مامناوەندە بە رووناكییە چارەسەركەرەكان و هەندێكجار بە رووناكییە (ئەسفەهبدییەكان) ناودەبرێن و ئەم ناوەی دوایی واتا (ئەسفەهبدی) زیاتر بۆئەو گروپە لە فریشتەكانە كە دەسەڵاتیان هەیە بەسەر دەروونی مرۆیی. ئەم فریشتانە بەناوبژیوانی خۆشەویستی، فەلەكەكان دەجووڵێنن و پارێزەری هەموو ئافرێنراوەكانی زەوین واتە: كانزایی و رووەكی و ئاژەڵی و مرۆیی. لە ناوەندی هەر دەروونێك لەمرۆڤدا، رووناكییەكی ئەسفەهبدی هەیە كە رابەرایەتی كردارەكانی مرۆیی دەكات. هەموو جۆرەكانی مرۆیی بەشێوەیەكی گشتی لەژێر رابەرایەتی جوبرائیل دان كە بە خوای جۆری مرۆیی ناودەبرێت. سوهرەوەردی ئەو لەگەڵ (روح القدوس و روحی محەممەدی) هەروەها لەگەڵ گەیەنەری سروش “وەحی” بەیەكشتیان دەزانێت و جوبرائیل بە ئیلهام بەخشی هەموو زانینێك دەزانێت. سەرەڕای ئەوە جوبرائیل پارێزەری هەموو جۆرەكانی مرۆڤە، هەركەسە فریشتەیەكی پارێزەری تایبەت بە خۆی هەیە كە لە جیهانی فریشتەكان جێگیرە. لە دیدی سوهرەوەردییەوە، هەر دەروونێك بەرلە دابەزینی بۆناو جەستە لەناو فریشتەكان ماڵی هەبووە. لەكاتی چوونەناو جەستە، دەروون یان ناوكی ناوەندی ئەو كە نامادییە و هی جیهانی فریشتەكانە، دەبێتە دوو بەشەوە. یەكێكیان لە ئاسمان دەمێنێتەوە و ئەویتر دادەبەزێت بۆ بەندیخانەی “قەلا” جەستە. لەبەرئەم هۆیەیە كە دەروونی مرۆیی بەردەوام لەم جیهانە خەمبارە و نامۆیە و لە گەڕانە بەدوای نیوەیتری ئاسمانی خۆی، لەوكاتەدا بەختەوەر و خۆشحاڵدەبێت كە لەگەڵ نیوەكەیتری كە لە جیهانی فریشتەكانە یەكبگرێت و بڕوات بۆ مەنزڵگای ئاسمانی خۆی. وێنەی مرۆیی بەمشێوەیە جارێكیتر لەگەڵ نیوەی رۆحانی و نموونەی فریشتەیی خۆی كە “ویژدانی” راستەقینەی ئەوە و شتێكە كە پێویستە “ببێت” تاكو بتوانێت “هەبێت”، یەكدەگرێت. بەوواتایەی كە پێویستەببێت بەوەی لەڕاستیدا “هەیە”و ناتوانێت ئارامببێت و ئەم سەرگەردانییە كۆتاییپێبهێنێت كە لە ونبوونی منداڵێك دەكات لەناو قەیسەرییەكی پر پێچوپەنا، رزگارنابێت مەگەر لەگەڵ فریشتەی پارێزەری ئاسمانی خۆی كە نیوەی راستەقینەی ئەوە، سەرلەنوێ یەكبگرێتەوە. سروشتناسی”گبیعیات”و دەروونناسی “علم النفس” سوهرەوەردی پاش كۆتاییپێهێنان بە باس سەبارەت بە جیهانی فریشتەكان، گرنگیداوە بە توێژینەوە لەبارەی جیهانی جەستەكان یان مادە “اجسام”و دەروونەكان، واتە سروشتناسی و دەروونناسی. سروشتناسییەكەی بەهەمانشێوە كە چاوەڕواندەكرێت لەسەر بنەمای رووناكی بونیادنراوە، نا لەسەر هەیولەی “مادەی بنەڕەتی”و وێنەیی ئەرستۆیی كە بەلایانی ناوە. هەموو تەنەكان = جەستەكان پلەیەكن لە رووناكی و سیبەر “تاریكی”. سروشتناسی بریتییەلە باس لەبارەی رووناكییەك كە هێزی ئەو بەهۆی تاریكی جیهانی مادە كەمبووەتەوە. ئەو جەستەكان دابەشدەكات بۆ سێ گروپ: یەكێكیان رێگا لە رووناكی دەگرێت و رێگریدەكات لە درزەكردن و چوونەناوەوەی رووناكی. دووەم ئەوانەی كە روونن و رێگری لەتێپەربوونی رووناكی ناكەن و لەكۆتاییدا گروپی سێیەم ئەوانەن كە رووناكی لە پلە جیاوازەكانیدا، تێدەپەڕێنێت و بەمشێوەیە خۆی دابەشدەبێت بۆ چەند گروپێكیتر. بەمجۆرە ئاسمانەكان لە دۆخی رووناكیدا سەربە گروپی دووەمن و زەوی سەربە گروپی یەكەمە و ئاو لە دۆخی ئاساییدا سەربە گروپی دووەمە، هەوا سەربە گروپی سێیەمە كە چەند دۆخێك لەخۆدەگرێت. ئاگر چوارەم رەگەزی رەگەزەكانە و سوهرەوەردی بە رەگەزی زەمینی نازانێت، بەڵكو ئەو بە وێنەیەك لە رووناكی و جێگری رووناكی باڵای دەزانێت لە ناوچەی زەویدا. سوهرەوەردی بەپشتبەستن بەم زەمینەیە، گرنگیدەدات بە توێژینەوە لەبارەی نیشانە جیاوازە سروشتییەكان و بەتایبەت ئەوانەی پەیوەندییان هەیە بە شوێنەوارەكانی كەشوهەواوە؛ و هەمان شێوازی گشتی پیادەڕەوەكان بەكاردەهێنێت، بەڵام لایەنەكانی توێژینەوەی ئەو لەگەڵ فەلسەفەی پیادەڕەوەكان جیاوازی هەیە. بۆنموونە، بەهەڵمبوون و تێزەی هەڵم پەسندناكات، لەهەموو نیشانەكانی بونەوەرەكانی هەوا و گۆڕانەكانیاندا ئاماژە بەگرنگیی رووناكی دەدات. لەڕاستیدا هەموو سروشتناسی سوهرەوەردی، پەیوەستە بە توێژینەوە لەبارەی ئەو جەستانەی كە وەكو بەرزەخێكن لەنێوان پلە جیاوازەكانی رووناكی كە بە رێژە جیاوازەكان بەرپەچ یان دەگوێزرێنەوە. جەستەكان لەژێر فرمانی فەلەكەكاندان و فەلەكەكان لەژێر فرمانی دەروونەكان و دەروونەكان لەژێر فەرمانی چینە جیاوازەكانی فریشتەكان و فریشتەكانیش ملكەچی رووناكی رووناكییەكانن. لە پەیوەندی رەگەزەكان لەگەڵ یەكتر، سێ جیهانەكەی هەبووەكان دێنەدی كە هەریەكە لەوانە تەلیسمی فریشتەیەكی تایبەتە. بۆنموونە لە جیهانی كانزاكان، زێر و گەوهەرە گرانبەهاكان دەرەوشانەوەیەكی تایبەتییان هەیە و كاریگەرییان بەسەر دەروونی مرۆیی ئەوەیە كە هۆی شادی و بەختەوەری و یان ئەمە لەوڕووەوەیە كە رووناكی شاراوەی ناویان لە رووناكی شاراوەی ناو دەروونی مرۆڤ دەكات. بەمشێوەیە، لە رووەك و گیانلەبەرانیش رووناكی فریشتەیەك زاڵ و بەسەر كردارەكانی هەریەك لە جۆرەكان فەرمانڕەواییدەكات. سوهرەوەردی لە ژماردنی هێزی دەروونەكانی رووەكی و ئاژەڵی پەیڕەوی لە شێوازی گشتی ئیبن سینا و پیادەڕەوەكانیتر دەكات. دەروونی رووەكی یان دەروونی گەشەكەر (نامی) بەپێی بیروبۆچوونی شێخی ئیشراق، سێ هێزی سەرەكی هەیە كە بریتینلە (خواردن و خواردنەوە = غاژیە، گەشەكردن = نامی، بەدیهێنان = مولود). هێزی خواردن و خواردنەوەش بە نۆبەی خۆی دابەشدەبێت بۆ چوار هێز “هێزی راكێشان = جاژبە”، “هێزی گرتنەخۆ = ماسكە”، “هێزی هەرسكردن”و “هێزی پاڵنەر = دافعە”. دەروونی ئاژەڵیش سەرەڕای ئەمانە هێزی جووڵەشی هەیە كە بریتییەلە ئارەزو و ئاوات و تووڕەیی و شەهوەت كە لەتایبەتمەندییەكانی دەروونی ئاژەڵین، بەڵام كۆی ئەم هێزانە، چ لە دەروونی رووەكی و چ لە دەروونی ئاژەڵی كۆمەڵە دەركەوتێكن لە رووناكی مەلەكی، هەریەكە لەجۆرەكان و كار و ئەركی ئەوانە دەبێت لەڕێگای پەیوەستبوونیان بە رووناكی لێتێبگەیین. مرۆڤ كە باشترین جۆری ئاژەڵە، سەرەڕای ئەمانە و پێنج هەستی دەرەكی كە لەوانەدا لەگەڵ هەندێك لە ئاژەڵە باڵاكان هاوپشكە، پێنج هەستی ناوەكیشی هەیە كە كاریگەرییە وەرگیراوەكانی جیهانی دەرەكی بۆ رووناكی (ئەسفەهبدی) كە لەناویدا هەیە دەگوێزرێتەوە. سوهرەوەردی ئەم پێنج هەستە ناوەكییە بە (“هەستی هاوبەش”، “ویناكردن = متصورە”، “درككردن = مدركە”، “خەیاڵكردن = متخیلە” و “یادەوەری = حافڤە” ناودەبات، دەروونی قسەكەر (ناگقە) كە لەڕاستیدا هەمان رووناكی ئەسفەهبدییە، وەكو تاجێك بەسەریانەوەیە و ئەوەش خۆی وەكو بروسكێكە لە رووناكی فریشتەیەك كە وەها لە زیندانی جەستە (لەش) دیلبووە كە مەنزڵگای راستەقینەی خۆی بیرچووەتەوە. سوهرەوەردی و ئیشراقییەكان، بەرلەوەی لە هەوڵی ژماردنی هێزەكانی دەروون بن، گرنگیدەدەن بەوەی كە ئەو بارودۆخە ناڵەبارەی دەروون تووشیبووە بەدیاربخەن و بڵێن كە چۆن بە بەیادهێنانەوەی رابردووی دەروون، ئاگاداری جێی راستەقینەی خۆی بكەنەوە و بیخەنەوەسەر ئاراستەی گەڕانەوە بۆ جێگاكەی. دیدار و پێكگەیشتنی مەعنەوی بەشی كۆتایی “حكمە الاشراق” پەیوەستە بە باسكردنی پێكگەیشتنی مەعنەوی و دۆخی دەروون لەپاش مردن. سوهرەوەردی كۆمەڵە رێگایەك دەخاتەڕوو كە بەهۆی ئەوانەوە دەروون دەتوانێت، لەهەمانكاتدا كە پەیوەستە بە جەستەوە لە كۆتوبەندە مادییەكان رزگاریبێت و لە ئیشراقی رووناكی فریشتەیەك بەهرەمەندبێت. ئامانجی هەر مرۆڤێك پێویستە ئەوەبێت، چونكە هەر دەروونێك بەلەبەرچاونەگرتنی پلەكەی لەهەرساتێك لە ژیانی خۆی لە گەڕانە بەدوای رووناكی باڵا، تەنانەت گەر خۆشی لە مەبەستی سەرەكی گەڕانیشی ئاگادارنەبێت. شادی بەختەوەری لە ئیشراقبوون بە رووناكییە ئاسمانییەكان دێتەدی، سوهرەوەردی لەمبارەیەوە بەردەوامدەبێت و دەڵێت: هەركەسێك كە تامی شادی ئیشراقبوونی بەهۆی رووناكییە (قاهرەكان) نەچێشتبێت، تەنانەت لە واتەی شادی و حەقیقەتی ئەو بێخەبەرە. هەموو شادییە لاوەكییەكان و گوزەرانی ئەم جیهانە شتێكنییە جگەلە رەنگدانەوەی شادی ئیشراقبوون و عیرفان. دۆخی دەروون لەپاش مەرگ پەیوەستە بە پلەی پاكی و مەعریفەتێك كە لە ژیانی ئەم جیهانە پێگەیشتووە. بەپێی جیاوازی پلەكانی مەعریفەت، دەتوانرێت سێ گروپ یان دەستە لە دەروون دەستنیشانبكرێت: یەكەم بەختەوەرەكان كە لەم ژیانەدا گەیشتووەتە پلەیەك لە پاكی و خۆشی، دووەم گومڕاكان كە دەروونی ئەوانە بەشەڕ و نەزانی تاریكبووە، سێیەم ئەوانەن كە لە ژیانی ئەم جیهانە گەیشتوونەتە ئیشراق و وڵاتەكەی خۆیان، واتە زانایان و پیاوچاكان. دەروونی بەشێك لە خەڵكی ئاسایی كە سەر بە گروپی یەكەمە، لەپاش مەرگ دەچنە جیهانی خاوەن جۆرەكان و لەوێدا چێژ لە تام و بۆن و دەنگ دەبینن كە دەركەوتە زەمینییەكان سێبەری ئەوان بوونە. گروپی دووەم، بۆ جیهانی وێنە ئاوێزانەكان و داڵانی پڕپێچ و پەنا و پێچاوپێچی جیهانی خەیاڵی دەڕۆن كە جیهانی تاریكی و هێزە شەڕانگێزەكان و جەنگەكانە. لەكۆتاییدا دەررونی عاریفەكان (سۆفییەكان)و گەورەپیاوان، پاش جیابوونەوەیان لە جەستە، ئەوەندە بەرزدەبنەوە كە جیهانی فریشتەكانیش تێدەپەرێنن و لەبەختەوەربوون لەوەی كە نزیكن لە رووناكی رووناكییەكان بەهرەمەنددەبن. بارودۆخی دەروون لەپاش مەرگ كە ئایا دووچاری رەنج و ئازار یان بەختەوەری و خۆشی دەبێت، پەیوەستە بەوخۆشی و تەواوەتییەی كە تاچ رادەیەك توانیبێتی تواناكانی بەكاربهێنێت و گەیشتبێتە زانین. دەروونێك كە پاك و تەواو (كامڵ) بێت یان لایەنیكەم یەكێك لەم دوو تایبەتمەندییەی هەبێت، لەجیابوونەوە لەم جیهانە كە بابەت و ئامانجی خۆشەویستی و حەزی زۆرێك لە خەڵكییە لەم ژیانەدا، ئەوەندە ئازارنابینێت تەنها دەروونێك كە لەیەككاتدا ناپاك و ناتەواوبێت، لەجیابوونەوەی لەم ژیانەی ئەم جیهانە تووشی رەنج و ئازاری هەمیشەیی دەبێت. شێخی ئیشراق بەئاماژەدان بەم گوتانە ئامۆژگاریمان دەكات كە پێویستە مرۆڤ قەدری ئەو رۆژانەی ژیانی كە بووەتە نسیبی بزانێت و گرنگیبدات بە بەختەوەری دەروونی خۆی، تاكو وەهای لێبێت كە لە فریشتە بكات و هاوشێوەی خوای جۆریی (رب النوع) ئاسمانی خۆی لێبێت. گرنگی چیرۆكە نموونەییەكانی شرۆڤە و شیكاری تێزە سەرەكییەكانی حیكمەتی ئیشراقی بەوشێوەیەی كە لە كتێبی (حكمە الاشراق)دا هاتووە، لایەنی فێركاری بەرهەمەكانی سوهرەوەردی بەدیاردەخات و حەقیقەتی خوداناسی تێدا شێوەیەكی زەق و بەرجەستە دەگرێتەخۆی، بەڵام بۆ بەدەستهێنانی دانایی تەواو لەبارەی نوسینەكانی سوهرەوەردی و شێوەی گشتی نووسینەكانی، پێویستە چیرۆكە نموونەییەكانیشی خوێندنەوەی بۆبكرێت. ئەمانە كۆمەڵە كتێبێكی كورتی هێمایی و سۆفیانەن كە ئەزموونێكی رۆحی تایبەت لەواندا بە زمانێكی زۆر هێمایی دەربڕدراوە و خودی ئەم هێمایەش بەشێك لە بینین و خەیاڵ پێك دەهێنێت. لەم چیرۆكە كورتانەدا – كە لە زۆر رووەوە – لە چیرۆكە هێماییەكانی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپا دەچێت، بۆ نموونە (پارسیفال) كە هەولێكی بێسوودە بۆئەوەی حەقیقەت لەهەموو دەركەوتەكانیدا بەدیاربخرێت، بەڵكو لەهەر كتێبێك قوناغێك لە ژیانی رۆحی و ئەزموونی دەروونی ئاشكرابووە و پەردە لەسەر هەندێك لە هێماكان لابراوە. لەمڕێگایەوە بیروبۆچوونێكی جوان لەبارەی جیهانی ئیشراق و رۆحی خودی سوهرەوەردی دێتەدەستەوە. دەرەفەتی ئەوەنییە كە لێرەدا باس لەهەموو ئەو چیرۆكانە بكەین، بەڵام بۆئەوەی ئاشنای شێوەی گشتی ئەوان بین، باشتروایە یەكێك لەوانە (ئاوازی پەڕی جوبرائیل) كە هەڵگری تایبەتمەندی هاوبەشە لەگەڵ چیرۆكەكانیتر، لێرەدا بەكورتی باسیلێوەبكەین. حیكایەتی سەرەكی كراوەتە دوو بەش و لە بەشی یەكەم، قوتابی یان قارەمانی چیرۆكە نموونەییەكە باس لە زانایەك دەكات كە “پەیامبەری دەروونی”و فریشتەی رێنوماییكەری ئەوە لەگەیشتن بە حەقیقەت. قوتابی لە زاناكە دەپرسێت كە ماڵی لەكوێیە؟ زاناكەش لەوەڵامدا دەلێت: من لە (ناشوێن) هاتووم كە لەڕاستیدا ناوچەیەكی خەیاڵییە و لەم جیهانەدا بوونینییە، واتە لە جیهانی سێ رەهەندی خراپترە. دوای ئەوەی قوتابی، زانی زاناكە لەكوێوە هاتووە، دەستدەكات بەپرسیاركردن لەبارەی لایەنە جیاوازەكانی حیكمەت. لە بەشی دووەمی ئەم چیرۆكە، ئاوازی گشتی كتێبەكە گۆڕانی بەسەردادێت. قوتابی لە مامۆستاكەی دەوێت كە ناوی (هەرەگەورەی = اعڤم) فێربكات. زاناكەش پەسەندیدەكات و سەرەتا فێری نهێنییەكانی زانستی (پیتەكان = جفر)ی دەكات كە زانستی ناوەكی بە واتەی شاراوەی پیت و وشەكانە لەڕێگای هێما و نموونەی ژمارەیی ئەوانەوەیە. پاشان دەڵێت كە خودا وشەگەلێكی وەكو فریشتەكانی ئافراند و وشەیەكی باڵای ئافراند كە زۆر باشترە لە فریشتەكان، بەهەمانشێوە كە خۆر باشتر و باڵاترە لە رووناكی ئەستێرەكان. مرۆڤیش وشەیەكە لە خودا و ئاوازێكە لە پەڕی جوبرائیل. باڵەكانی جوبرائیل بەسەر ئاسمانەكان و زەوی باڵیكێشاوە – ئەم جیهانەی سێبەرەكان یان “رۆژئاوا” شتێك نییە جگەلە سێبەری باڵی چەپی جوبرائیل بەهەمانشێوە كە جیهانی رووناكی فریشتەكان یان “رۆژهەڵات” رنگدانەوەیە لە باڵی راستی ئەو. بەمشێوەیە هەموو هەبووەكانی ئەم جیهانە لە ئاوازی پەڕی جوبرائیل هاتوونەتەدی. بە وشە و بە ئاوازی پەڕی ئەم فریشتە نزیكەیە كە مرۆڤ هاتووەتەدی و بە وشە – واتە لەگەڵ ناوی خودایە – كە ئەو دەگاتە تەواوی و بۆ دۆخی بنەڕەتی و بنەڕەتی ئیلاهی خۆی دەگات. حیكمەتی ئیشراق هەندێكات سوهرەوەردی بەوەتاوانباردەكەن كە مەیلی دژەئیسلامی هەبووە و ویستوویەتی دینی زەردەشتی سەرلەنوێ زیندووكاتەوە لەبەرامبەر ئایینی ئیسلام. بەڵام لەڕاستیدا وەهانییە، بەڵام بەهەمانشێوە كە بە دوورودرێژی باسمانلێوەكرد، سوهرەوەردی فرەهێما و نیشانەی زەردەشتی بەكارهێناوە بۆ دەبڕینی بیروبۆچوونەكانی. بەهەمانشێوە كە (جابری كوڕی حەیانیش) بەرلەو هێما و نیشانە (هورموسییەكان)ی بەكارهێنابوو، بەڵام بەهیچ شێوەیەك ئەمە ئەوەناگەیەنێت كە بیروباوەڕی ئەو بەپێچەوانەی ئیسلامەوە بووبێت. هەمەكیبوونی ئیسلام بووەتە هۆی ئەوەی كە رەگەزە جیاوازەكانی تێداپەسەندبكرێت و لایەنی ناوەكی ئیسلامی شایستەی ئەوەبێت كە لە شێوازەكانی رابردووی حیكمەتی ئایینی سوودمەندبێت و لە ئێران كە قوتابخانەی سوهرەوەردی زیاترین لایەنگری پەیاكرد و بە گوتەی (ماسینیون)، رۆحانییەتی ئیسلام وەكو رووناكییەكبوو كە “ئێران بەهۆیەوە جیهانی دیار و بەرچاوی لەپشت بڵاوكراوە دەرەوشاوەكانی حیكایەتە كۆنەكانی خۆی تەماشادەكرد”. كەلتوری ئیشراقی، لەگەڵ ئەوەی لەنێوان سووننەكان، شرۆڤەكار و لایەنگری پەیداكرد، بەڵام زیاتر لەناو شیعەدا رەواجی پەیاكردووە. نووسینەكانی سوهرەوەردی، بنەمای بیربۆچوونەكان و سەرچاوەی قوتابخانەی ئیشراقی پێكهێنا و زاناكانی پاش ئەو بەبەردەوامی شرۆڤە و شیكارییان لەبارەی ئەو نووسینانەوە نووسیوە. لەگرنگترین شرۆڤەكانی “حكمە الاشراق” یەكێكیان ئەوەی شەهرەزوورییە كە قوتابی و هاوكاری سوهرەوەردییە؛ باشترین شرۆڤەی ناسراو (قوتبەدینی شیرازی) نووسیوێتی كە قوتابی بەناوبانگی (خاجە نەسرەدینی توسی و سەدرەدینی قونەوی) بوو كە یەكێك لەوكەسانەی كە بیروبۆچوونەكانی ئیبن عەرەبی لەڕۆژهەڵاتدا ناساند. لەم دوو شرۆڤەیە كە هەردووكیان لە سەدەی حەوتەم نووسراون، شرۆڤەكەی (قوتبەدین) چەند سەدەیەك وەكو شرۆڤەی فەرمی دەقی خوێندن بوو. چاپی بەردینی كۆنی (حكمە الاشراق) كە لەهەندێك لە قوتابخانە كۆنەكان لەكاتی بڵاوبوونەوەی لە (سەردەمی قاجاری)، وەكو وانە دەگوترایەوە، ئەم شرۆڤەیە و هەروەها شیكاری (مەلا سەدرا) كە سێسەدە دواتر نووسراوەی لەگەڵدایە. لەنێوان شرۆڤەكارانی بەرهەمەكانیتری سوهرەوەردی پێویستە ناوی (ئیبن كەمونە، شەهرەزوری و عەلامە حەلا) بەرین كە بەنۆرە لە سەدەكانی حەوتەم و هەشتەم شرۆڤەگەلێكیان لەبارەی (تەحویلات) نووسیوە و (جەلالەدین دوانی، سەدەی نۆیەم و عەبدولڕەزاق لاهیجی، سەدەی یانزەهەم) كە (هیاكل النور)یان شرۆڤەكردووە. سەرەڕای ئەمانەش، پێویستە كۆمەڵە فەیلەسوفێك ناوبەرین كە لەژێر كاریگەری بیروبۆچوونەكانی سوهرەوەردیدا بوون. لەم نێوەندەدا ناوی (خاجە نەسرەدینی توسی)، فەیلەسوف و زانای بەناوبانگی سەدەی حەوتەم، بەرلەهەمووان دێتەهزر. لەگەڵ ئەوەی ئەو بە شرۆڤەی شارەزایانەی خۆی بۆ (ئیشاراتی ئیبن سینا) قوتابخانەی بەرهەڵستكاری قوتابخانەی ئیشراقی واتە قوتابخانەی پیادەڕەوەكانی بووژانەوە، لەهەندێك لە بابەتەكان، وەكو بابەتی زانستی خودا سەبارەت بە گەردوون، لەژێر كاریگەری قوتابخانەی ئیشراقدا بوو. لەم بابەتەدا بەڕوونی بیروڕای ئیبن سینای بەلاوەناوە و روویكردووەتە قوتابخانەی سوهرەوەردی. لەمەبەدواوە بیروبۆچوونەكانی سوهرەوەردی پەرەیسەند و بڵاوبووەوە و لەنێوان فەیلەسوفەكانی ئێران و ئاسیای بچووك و هیند و لەبەرئەوەی سەفەوییەكان هاتنەسەركار لەئێراندا كاریگەری بیروبۆچوونەكانی ئیشراقی بەسەر رەوتی هزری ئیسلام گەشتە لوتكەی خۆی. لە سەردەمی سەفەوییەكان رێبازی شیعە بووبە رێبازی رەسمی ئیران؛ نە تەنها لەم سەردەمەدا هونەری بیناسازی ئێران – وەها كە لەهەموو جیهان بەناوبانگە – بووژایەوە؛ زانستە هزرییەكانیش نوێبوونەوە و ئەم نوێبوونەوەیەی رەوتی هزری، بەپێچەوانەی رەوتی نوێبوونەوەی هونەر هەتاكوئێستا لە دەرەوەی ئێران بە نەناسراوی ماوەتەوە. توێژینەوە لە فەلسەفە و ئیشراق لەلایەن میردامادەوە – گەورەترین قوتابخانەی ئیسفەهان لە سەردەمی (شا عەباس) – سەرلەنوێ ژیایەوە. ئەو مامۆستایەك بوو كە قوتابخانەیەكی ئیبن سینایی بە شرۆڤەیەكی فێركارییانەی سوهرەوەردی، لە دیدی لایەنگرانی رێبازی شیعەی بونیادنا. لەپاش “میرداماد” قوتابییە بەناوبانگەكەی ئەو واتە (مەلاسەدرا) كە لە ئێران ئەو بەگەورەترین حەكیمی موسوڵمانی هەموو سەدەكان هەژماردەكرێت، تێزەكانی سوهرەوەردی خستەناو نووسینە پێكهاتەییەكانی خۆی و دەربڕینی ئەوی گەیاندە ئەوپەڕی تەواوەتی. بیروباوەڕی مەلا سەدرا هەڵگری رەگەزی فەلسەفەی پیادەڕەویش بوو و هەندێك لە بنەما سەرەكییەكانی عیرفانی قوتابخانەی ئیبن عەرەبیشی گرتبووەخۆ؛ بەڵام هەموو ئەمانەی لە چوارچێوەی رێنوماییەكانی رێبازی شیعەدا داڕشتووە و بەتایبەتی لەگەڵ رێنوماییەكانی پەیوەست بە حیكمەتی ئیلاهی شاراوە لە كتێبی (نهج البلاغە)ی ئیمام عەلی كوڕی ئەبو تالیب (د.خ) گونجاندبوو. لەگەڵ ئەوەی بەرهەمەكانی سوهرەوەردی وردەوردە لە قوتابخانە فەرمییەكان كەوتەژێر كاریگەری نووسینەكانی مەلا سەدرا، بەڵام لەڕێگای ئەم بەرهەمانەشەوە بیربۆچوونە ئیشراقییەكان خوێندنەوە و لێكۆڵینەوەی لەبارەوەدەكرا و هەر لەم رێگایەشەوە بوو كە فەیلەسوفەكانی دواتری، وەكو (حاجی مەلا هادی سەبزەواری) بەناوبانگترین شرۆڤەكاری رێنوماییەكانی مەلا سەدرا لە سەدەی قاجارییەكان و (شێخ ئەحمەدی ئەحسائی) دامەزرێنەری رێبازی (شێخییە)و دژی هەندێك لە تێزەكانی مەلا سەدرا، لەژێر كاریگەری رێنوماییەكانی سوهرەوەردیدا بوون. لە نیمچە قاڕەی هیندیش بەرهەمەكانی سوهرەوەردی، چ بەشێوەی راستەوخۆ و چ لەڕێگای نووسینەكانی مەلا سەدرا، هەتاكوئیستاش دەخوێنرێن و فێركارییانە وەكو وانە دەگوترێنەوە. لەئێرانیش بەهەمانشێوەیە و فەلسەفە و حیكمەت لە قوتابخانە كۆنەكان دەگوترێتەوە و تەنانەت لە پەیمانگای خوداناسی (تیۆلۆژی) زانكۆی تارانیش یەكێكە لە وانە سەرەكییەكان؛ و كورسییەك تایبەتە بە گوتنەوەی حیكمەتی ئیشراق و كورسییەكیتریش تایبەتە بە گوتنەوەی بیروبۆچوونەكانی قوتابخانەی مەلا سەدرا. سەرەڕای ئەوەش كاریگەری سوهرەردی تایبەت نەبوو بە جیهانی ئیسلامییەوە و هەندێك لە بەرهەمەكانی سەردەمی ئیمپراتۆرەكانی مەغۆلی هیند وەرگێڕدراونەتەسەر زمانی عیبری و بەمشێوەیە بیربۆچوونەكانی گەیشتوونەتە هەردوو جیهانی جیاواز لەیەكی یەهودی و هیندی. بەرهەمەكانی ئەو هەروەها لەلایەن (موئبد عیرفانمەئابی زەردەشتی ئازەر كەیوان)و لەلایەنگرانی بەوردی خوێندنەوە و لێكۆڵینەوەی لەبارەوەكرا كە لە سەردەمی سەفەوییەكان ئێرانیان بەجێهێشت و روویانكردە هیندستان. ئەو حیكمەتە هەتاهەتاییەی شێخی ئیشراق مەبەستی دامەزراندنی هەبوو یان مەبەستی دووبارە دامەزراندنەوەی هەبوو، نە تەنها لەكاتی ئەو ژیانە كورتەی كە هەیبووە بووە روانگەیەكی هزری باڵا لەنێوان لایەنگرانی رێبازی شیعە و بەشێوەیەكی گشتی لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ئیسلام، تەنانەت سنوورەكانی ئیسلامیشی بەزاند و گەیشتە میراتگەلیتریش. لە زۆر رووەوە بووبە رەگەزێك لە جیهانی توێژینەوەی هاوبەشی نێوان ئیسلام و دراوسێكانی، واتە جیهانێك كە لەگەڵ یەكایەتی خودا كە لە دەركەوتە جۆراوجۆرەكانی حەقیقەت شاراوەتەوە، خۆی دەنواند.

••• تێبینی: وەرگێڕدراوە لە كتێبی: سە حكیم مسلمان، نویسندە: سید حسین نصر، ترجمە: احمد ارام، تهران، شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، 1384، ص: (55 – 86).

http://govarikoch.com/

About دیدار عثمان

Check Also

گرفتی داروین

هه‌ڵكه‌وت محمد پشده‌ری بیردۆزەکەی داروین بۆ دەرکەوتن و پەرەسەندنی زیندەوەران بەردی بناغەی زانستی زیندەوەرزانییە. بەشێکی …