Home / بەشی مێژووی كورد / ئایا كورد دەبێت بە خاوەن دەوڵەت؟

ئایا كورد دەبێت بە خاوەن دەوڵەت؟

15749640_1349863428405187_755930967_n
نوسینی: مایكڵ ڕۆبن
وەرگێڕانی علی كریم

دوو دەیە پێش ئێستا, كارمەندانی ئەمریكا وەڕز دەبوون بە دانانی كوردستان لە سەر نەخشەی جیهان, چجای بگات بەوەی كورد بە هاوپەیمانێك هەژمار بكەن. ئەمڕۆ كوردەكان سەرنجی ئەمریكایان بەتەواوی بەلای خۆیاندا ڕاكێشاوە. ڕۆژگارێك هەبوو دەسڵاتدارانی كورد خەونیان بە دیمانەی دیپلۆماتێكی پلە نزم یان كۆنگرێسمانێكەوە دەبینی, بەڵام ئەمڕۆ وا نیوەڕۆخوانێك لە گەڵ سەرۆكی ئەمریكادا دەخۆن و كۆشكی سپی دەكەن بە مەنزڵی كۆبونەوەكانیان. لە پانتایی سیاسەتی ئەمریكادا وا خەریكە گومانێك دەبێت بەڕاستی. كوردەكان نەك تەنها دەوڵەت ڕادەگەیەنن, لەدایك بوونی دەوڵەتێكی كوردی تەنها بەرزكردنەوەی چرایەكی ئومێدە لە هەرێمێكدا كەوا خەریكە ئارامی و دیموكراتی و لیبراڵیزم لە گۆڕ دەنرێت.
دانوستان سەبارەت بە سەربەخۆیی كوردەكان لە ناوەوە و دەرەوەی كوردستاندا پەیوستە بە گفتوگۆیەكی مۆراڵیەوە: ئایا كوردەكان شایستەی سەربەخۆیین؟ ئایا ئەوە مافی خۆیان نییە؟ لەوانەیە مافی خۆیان بێت, بەڵام ئەم پەرتوكە باس لەوە ناكات. ئەگەر ئەوان خوازیاری سەربەخۆیی بن یان نا, ئەوە پرسیارێكە و دواجار دەبێ لە خۆیان بپرسرێت. ئەوەی لێرەدا جێگەی مشتومڕە ئەوەیە ئەگەر خەونە مێژینەییە نیشتمانییەكەی كوردان بەدی بێت, ئەوا چیرۆكی ڕاستەقینەكەی ئەوان ناگات بە كۆتا, بەڵكو تازە بەتازە دەست پێدەكات. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم جۆرە دانوستانە بە دەگمەن لە كوردستاندا ڕوودەدات, چجای بگات بە وڵاتانی ڕۆژئاوا!
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هەندێك لە پرسیارەكان بە بێ وەڵام ماونەتەوە: ئایا میللەتی كورد چی دەوێت؟ ئەگەر ئەم پرسیارە ڕووبەڕووی هەر هاونیشتمانییەكی كورد بكرێتەوە كە لە عێراق بێت یان سوریا یان توركیا یان ئێران, بێ دوودڵی هەموویان دەڵێن وڵاتێكی سەربەخۆمان دەوێت. سەركردەكانیان چاك دەزانن بە دیهێنانی ئەم خەونە كارێكی زارەكییە و لە واقیعدا ئەستەمە. هەندێكیان نیشتمانپەروەری دەكەن بە پەردەیەك بۆ داپۆشینی چەن دۆزێكی گرنگ, هەندێكی تر پێشنیاری تر دەئەفرێنن, وەك كۆنفیدراڵی هەرێمی ئۆتۆنۆمی لەو وڵاتانەی كە كوردی لێ نیشتەجێ یە, لەگەڵ ئەوەشدا بەدەگمەن هەیە گەڵاڵەی ئەو پرسە بكات كە ئایا ئازادی گوزارشتە لە تەنها یەك كوردستان یان چەند كوردستانێك؟ دواجار دەبێت ئاگادار بن كە ئەمڕۆ دوو ڕۆمانیا بوونی هەیە(ڕۆمانیا و مەڵدۆڤا), دوو ئەلبانیاش لە ئارادایە(ئەلبانیا و كۆسۆڤۆ) وە دوو فەلەستنیش دەبینرێت(غەزە و كەناری ڕۆژئاوا), ئەگەر هەبوونی چەند كوردستانێك لێرەدا بە هەند وەرنەگیرێت, ئایا هاوڵاتی بوون بە پێوەری جوگرافیا یان بە پێوانەی نەتەوەیی لەو دەوڵەتەدا دیاری دەكرێت؟
ئەگەر كوردەكان سەربەخۆیی بەدەست بێنن, بەهەر فۆرمێك بێت, ئەوا دەگەن بە كۆتایی نەهامەتییەكانی تێكۆشانی چەند دەیەی ڕابردوویان, بەڵام پێدەچێت چێژی ئەو خەونە گەلێك كورت بێت. زۆرێك لەو ناوچانەی كە كوردەكان بانگەشەی خاوەندارێتی بەسەردا دەكەن جێگای مشتومڕن لە لایەن دراوسێكانیانەوە. ئەگەر كوردەكان( یان وڵاتانی دراوسێیان) قایل نەبن بە دیاریكردنی سنور و مەرزەكانیان, ئەوا سەربەخۆیی تەنها بروسكەیەك دەبێت بۆ هەڵگیرسانی ئاگرێكی گەورە.
گەلێك كێشەی تر لە ئارادایە, ئەگەر سەرنجێك بدرێت لەو وڵاتانەی كە بەم دواییە سەركەوتووی نێو ململانێ هاوشێوەكان بوون, وەك: ئەریتریا, تەیمور-لێست,كۆسۆڤۆ, دەبینین سەرجەمیان شكست كرا بەبەرگیاندا و دیكتاتۆریەت بوو بە مێوانی هەمیشەییان و وا لەكەناری تەقینەوەدان. لەگەڵ ئەوەشدا دروست بوونی چەند كوردستانێك, لە هەر فۆرمێكدا بێت, پێویستیان بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەكگرتووی كارایە, تا ئێستاكە ڕوون نییە ئەو دەوڵەتانە لە چ فۆرمێكدا دەبن. هەنووكە كوردستانی عێراق گەلێك لە یەكگرتوو بوونەوە دوورە. ئەگەر دەوڵەتی كوردستان بتوانێت سنورە دەستكردە نێونەتەوەیەكان تێپەڕێنێت, ئەوا دەبێت لە هەوڵی چارەسەری سیستەمە جیاوازەكان, فەلسەفەی ئابووری یان سیاسی جیاوازدابێت.
كوردەكان هەموو كات لە پێناوی ئابووریدا دەجەنگن. نەوت دەرمانی دەردی كورد نییە. لە هەموو پارچەیەكی كوردستاندا نەوت بە بڕی پێویست بوونی نییە, تاكو ئێستاش هیچ میكانیزمێك دیاری نەكراوە بۆ هاوبەشی نەوت لە نێوان هەر چوار پارچەكەدا, ئەگەر كوردستانی عێراق بەتەنها سەربەخۆیی ڕابگەیەنێت, دەبێت ئەو ڕاستییە تاڵەی لە خەیاڵدا بێت كە هیچ وڵاتێك لە (20) وڵاتانی لوتكەی نەوت فرۆشی دنیا هاوشێوەی كوردستان سنورەكانیان بەڕووی دەریادا دانەخراون. جگە لە نەوت, ژێرخانی ئابووری كوردستان تازە بەتازە لە قۆناغی گەشەپێداندایە. سیستەمی گەشەی بانكی و یاسای بازرگانی گەلێك سست و لاوازن. تاكو ئێستا كوردستان دراوێكی تایبەت بە خۆی نییە. بیركردنەوە لەوەها دراوێك ئەو پرسیارە دەوروژێنێت كە ئایا ئەو دراوە نوێیە لەبازاڕدا تاچەندێك جێی خۆی دەكاتەوە؟
سیستەمی بەرگری یەكێكی ترە لە قەیرانەكانی تر. هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان و پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) و یەكینەكانی پاراستنی گەل(پەیەدە) هەریەك بۆ خۆی خاوەنی مێژوویەكی پڕ چیرۆكن. هەریەكەیان خاوەنی كۆمەڵە سەروەرییەكن لەو جەنگانەدا كە ئومێدێك نەبووە بۆ سەركەوتن. ئەگەر كوردستان سەربەخۆ ببێت, ئەوا پێویستی بە هێزێكی گەریلایی نابێت, بەڵكو پێویستی بە سوپایەكی ڕێكخراو دەبێت. كوردستانی عێراق دوای چارەكە سەدەیەك سەربەخۆبوون لە پێكهێنانی سوپایەكی یەكگرتوودا شكستی هێناوە. ئەگەر دەوڵەتی كوردستانی گەورە ڕابگەیەنرێت, ئەوا ئەوكات پێویستی بەهێزی ئاسمانی و سوپا و گەلێك هێز و دەسەڵاتی تر دەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا زۆر بەكەمی گفتوگۆ دەكرێـت لەمەڕ قەبارە و بواری سوپای كوردستان و ئەو ژێرخانە ئابوورییەی كە پێویستی پێیەتی, هەروەها حكومەتی كوردی تا چەنێك دەتوانێت سەرمایەی تایبەت بۆ سوپاكەی تەرخان بكات. زۆرجاریش بە هۆی ئەو جەنگانەی كە عێراق ڕووبەڕووی بوەتەوە كوردەكان وەك داردەستێك بۆ دژایەتی یەكتری بەكار هێنراون. ئەو كوردستانە نوێیە پێویستە دادێكی ئینتیقالی تێدا بەگەڕ بخرێت. دەبێـت بە چ ڕێگایەك مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانەدا بكات كە هاوكاری عێراق بوون لە دژی پێشمەرگە؟ یان ئەوانەی كە لەگەڵ حكومەتەكەی هەولێردا ساڵانێك جەنگی پارتی كرێكارانی كوردستانیان كرد؟
ئەو كوردستانە سەربەخۆیە بە تەنها كاریگەریی لەسەر كوردەكان نابێت, بەڵكو كار دەكاتە سەر هەرێمەكانی دەوروبەریش. دانوستانەكان سەبارەت بەم بابەتە زۆر جار پەراوێزخراون. ئەگەر كوردستان ببێت بە وڵاتێك یان زیاتر, یان چەند هەرێمێكی فیدراڵ, ئەوا بۆ زیاد لە نیو سەدە دانوستان لە مەڕ گەلێك دۆزی گرنگی وەك دابەشكردنی ئاوە هەرێمییەكان و بازرگانی و گواستنەوە و سیستەمی فیزا تێك دەدات. گرنگ نییە كوردەكان چ بڕیارێك دەدەن, دواجار دەبێت سەرجەم وڵاتانی دراوسێ, وڵاتە هەرێمییەكان, یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا هەموو كاریگەرییە یەك لەدوای یەكەكانی ئەو سەربەخۆییە نیشان بدەن. لەوانەیە ئێستا بەسەرهەڵدانی ئەم دەوڵەتە نوێیە ئیتر كاتی ئەوەبێت كە سیاسییەكانی كورد, ئەمریكا و هەرچییەك لەو نێوەندەدایە, بیرێك لەوە بكەنەوە كە ئایا سەربەخۆیی كوردستان چ دەگەیەنێت, ئایا كوردەكان و هەرێمەكە ئامادەن یان نا, ئەگەر ئامادەگییان نەبێت چۆن بتوانن لە مەترسی هەڵگیرسانی شەڕی نێوخۆی كوردەكان یان وڵاتەكانیان دووربكەونەوە.

پۆختەی كتێبی( دەوڵەتی كوردی؟) لاپەڕە 7-12
تێبینی ئەم كتێبە ئێستا لە بازاڕدایە
علی نادر

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …