Home / بەشی مێژووی كورد / گه‌نجه‌ كورده‌كان

گه‌نجه‌ كورده‌كان

323c8976-5b38-4408-a238-80720029a1ec

ئه‌م‭ ‬وتاره‌‭ ‬هه‌وڵدانێكه‌‭ ‬بۆ‭ ‬ده‌ستنیشانكردنی‭ ‬ڕیشه‌‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬په‌لوپۆ‭ ‬مه‌عریفییه‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬نه‌وه‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬ڕاچه‌نیوه‌‭ ‬كورده‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬هاوهه‌نگاوی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب،‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬له‌ژێر‭ ‬كاریگه‌ریی‭ ‬كولتووری‭ ‬ئه‌ورپیدا‭ ‬له‌دایك‭ ‬بوو‭ ‬و‭ ‬فه‌رهه‌نگی‭ ‬كوردی‭ ‬تازه‌‭ ‬كرده‌وه‌‭.‬

عوسمانییە‌كان‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌وه‌ی‭ ‬پایته‌ختی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌ته‌كه‌یان‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬نزیك‭ ‬بوو،‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌كی‭ ‬پته‌ویان‭ (‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬هه‌ژده‌هه‌مه‌وه‌‭) ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬هه‌بوو‭. ‬بۆیه‌ش‭ ‬تورك‭ ‬له‌‭ ‬زۆر‭ ‬زووه‌وه‌‭ ( ‬پێش‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌ب‭ ‬و‭ ‬فارس‭) ‬توانیویانه‌‭ ‬په‌یوه‌ندی‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬دروست‭ ‬بكه‌ن‭.‬

ساڵانی‭ ( ‬1839‭-‬1876‭) ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭ ‬به‌‭ ‬قۆناغی‭ ‬اTenzimatب‭ ‬ناو‭ ‬ده‌برێت‭ ‬كه‌‭ ‬بریتی‭ ‬بوو‭ ‬له‌‭ ‬هه‌وڵدان‭ ‬بۆ‭ ‬ڕیفۆرم‭ ‬له‌ناو‭ ‬ده‌وڵه‌ت‭ ‬و‭ ‬نه‌خشه‌دانانێكی‭ ‬چاكسازیی‭ ‬فراوان‭ ‬له‌‭ ‬ئاستی‭ ‬كولتوور‭ ‬و‭ ‬ژیانی‭ ‬دارایی‭ ‬میلله‌ت‭ ‬و‭ ‬به‌ڕێوه‌بردنی‭ ‬وڵات‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬تا‭ ‬ساڵی‭ ‬1876‭ ‬درێژه‌ی‭ ‬كێشا،‭ ‬واته‌‭ ‬تا‭ ‬ئه‌و‭ ‬كاته‌ی‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬پاشا‭ ‬جڵه‌وی‭ ‬حكوومه‌تێكی‭ ‬ده‌ستووریی‭ ‬گرته‌‭ ‬ده‌ست‭.‬

له‌و‭ ‬زه‌مانه‌دا‭ ‬هه‌رچی‭ ‬بزووتنه‌وه‌یه‌كی‭ ‬ئایدیۆلۆژی‭ ‬و‭ ‬كولتووری‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬دروست‭ ‬ببوایه‌،‭ ‬یه‌كسه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬توركیا‭ ‬ده‌نگی‭ ‬ده‌دایه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬سوودی‭ ‬لێ‭ ‬وه‌رده‌گیرا‭. ‬ئه‌م‭ ‬قۆناغه‌ی‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌هه‌م‭ ‬به‌‭ ‬قۆناغی‭ ‬بووژانه‌وه‌ی‭ ‬سیاسی‭ ‬و‭ ‬كولتووری‭ ‬و‭ ‬شارستانی‭ ‬له‌‭ ‬قه‌ڵه‌م‭ ‬ده‌درێ‭ ‬له‌‭ ‬ژیانی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیدا‭. ‬چه‌ندین‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیری‭ ‬عوسمانی‭ (‬تورك‭ ‬و‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬عه‌ره‌ب‭ ‬و‭ ‬چه‌ركه‌س‭..) ‬كه‌‭ ‬ماوه‌یه‌كی‭ ‬زۆری‭ ‬ژیانیان‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌ورپا‭ ‬و‭ ‬بەتایبەتیش‭ ‬له‌‭ ‬فه‌ره‌نسا‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬بردبوو،‭ ‬به‌‭ ‬نووسین‭ ‬و‭ ‬وه‌رگێڕان‭ ‬و‭ ‬كار،‭ ‬ته‌كانێكی‭ ‬گه‌وره‌یان‭ ‬دایه‌‭ ‬ڕۆشنبیری‭ ‬و‭ ‬داهێنان‭ ‬و‭ ‬په‌ره‌سه‌ندنی‭ ‬بیر‭ ‬و‭ ‬زانست،‭ ‬له‌وانه‌‭: ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت،‭ ‬ئیسحاق‭ ‬سكووتی،‭ ‬ڕه‌زا‭ ‬گۆگالب‭ ‬دیاربه‌كری،‭ ‬ئیبراهیم‭ ‬شیناسی‭ ‬1826‭-‬1871‭).‬

نامیق‭ ‬كه‌مال‭ – (‬1840‭-‬1888‭)‬،‭ ‬عه‌لی‭ ‬به‌گ‭ (-‬1844‭ ‬1899‭)‬،‭ ‬ئه‌حمه‌د‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬ئه‌فه‌ندی‭ ( ‬1844‭-‬1912‭)‬،‭ ‬شه‌مسه‌دین‭ ‬سامی‭ (‬1850‭-‬1907‭)‬،‭ ‬مه‌حمود‭ ‬ئه‌كره‌م‭ ‬ڕه‌جایی‭ ‬زاده‌‭ (‬1847‭-‬1913‭)‬،‭ ‬محه‌مه‌د‭ ‬ڕه‌فعه‌ت‭ (-‬1851‭ ‬1907‭)‬،‭ ‬ئه‌بو‭ ‬زه‌یا‭ ‬تۆفیق‭ (‬1849‭-‬1913‭)‬،‭ ‬تۆفیق‭ ‬فیكره‌ت‭ (‬1867‭-‬1915‭)‬،‭ ‬جه‌ناب‭ ‬شه‌هابه‌دین‭ (-‬1870‭ ‬1934‭)‬،‭ ‬عه‌بدولحه‌ق‭ ‬حامد‭ (‬1825‭-‬1937‭).. ‬ده‌یانی‭ ‬دیكه‌ش‭.‬

ئه‌مانه‌‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬داهێنانه‌وه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬وه‌رگێڕانی‭ ‬به‌رهه‌مه‌كانی‭ ‬ڕۆژئاواوه‌،‭ ‬كوڕێكی‭ ‬تازه‌‭ ‬و‭ ‬ناوه‌ڕۆكێكی‭ ‬مۆدێرنییان‭ ‬به‌خشییه‌‭ ‬بزاڤی‭ ‬ڕوناكبیری‭ ‬و‭ ‬ئه‌ده‌بیات‭.‬

له‌و‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬ته‌نزیماته‌دا،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬كۆمه‌ڵه‌‭ ‬و‭ ‬ڕێكخراوه‌‭ ‬پیشه‌ییه‌‭ ‬ئازادیخواز‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرمیسته‌كان‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬و‭ ‬تیپی‭ ‬شانۆیی‭ ‬و‭ ‬یانه‌‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬و‭ ‬په‌یمانگه‌‭ ‬و‭ ‬زانكۆ‭ ‬و‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤار‭ ‬و‭ ‬شانۆنامه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬بیرمه‌نده‌‭ ‬ڕۆشنگه‌ره‌‭ ‬عوسمانییە‌یه‌كان‭ ‬سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‭ ‬و‭ ‬ناو‭ ‬له‌‭ ‬خۆیان‭ ‬ده‌نێن‭ ‬عوسمانییه‌‭ ‬نوێیه‌كان،‭ ‬كه‌‭ ‬پاشتر‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬ڕه‌هه‌ندێكی‭ ‬سیاسی‭ ‬وه‌رده‌گرێت‭ ‬و‭ ‬له‌ژێر‭ ‬ناوی‭ ‬اته‌ركه‌‭ ‬گه‌نجه‌كانب‭ ‬ده‌ناسرێته‌وه‌،‭ ‬به‌‭ ‬فه‌رنسی‭ ‬Jeunes Turcs‭.‬

ناونانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬وه‌چه‌‭ ‬ئازادیخواز‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرمیسته‌ی‭ ‬كورد‭ ‬به‌‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانب‭ ‬لاساییكردنه‌وه‌ی‭ ‬زاراوه‌ی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب‭ ‬نییه‌،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬ده‌سه‌لمێنێ‭ ‬كه‌‭ ‬نه‌ته‌وه‌ی‭ ‬كوردیش‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئه‌ڵمان‭ ‬و‭ ‬فه‌رنسی‭ ‬و‭ ‬تورك‭ ‬و‭ ‬ئیتاڵییه‌كان‭ ‬له‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌دا‭ ‬له‌ناو‭ ‬ژانی‭ ‬نوێبوونه‌وه‌یه‌كی‭ ‬كولتووریدا‭ ‬ژیاوه‌،‭ ‬ویستویه‌تی‭ ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژیی‭ ‬هه‌بێت‭ ‬و‭ ‬ڕێنسانسێكی‭ ‬كولتووری‭ ‬به‌رپا‭ ‬بكات‭.. ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬خودی‭ ‬ئه‌م‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬توخمێكی‭ ‬بنه‌ڕه‌تی‭ ‬بوون‭ ‬بۆ‭ ‬خوڵقاندنی‭ ‬بزاڤی‭ ‬اگه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانب‭ ‬و‭ ‬بناغه‌یه‌ك‭ ‬بوون‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌و‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌‭ ‬مه‌زنه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌رتاپای‭ ‬داروپه‌ردووی‭ ‬ئیمپراتۆریه‌تی‭ ‬عوسمانیی‭ ‬هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌،‭ ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت‭ ‬كه‌‭ ‬ڕوناكبیرێكی‭ ‬كورده‌‭ ‬و‭ ‬خۆی‭ ‬دامه‌زرێنه‌ری‭ ‬بزاڤی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانه‌‭ ‬و‭ ‬ڕۆڵی‭ ‬له‌‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬پێشه‌وه‌بردنی‭ ‬بزاڤی‭ ‬ڕۆشنبیرانه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كانیش‭ ‬هه‌یه‌‭ (‬دائیره‌تولمه‌عاریفی‭ ‬ئیسلامی‭ ‬له‌‭ ‬چاپه‌‭ ‬فه‌ره‌نسییه‌كه‌ی‭ ‬به‌‭ ‬هه‌شت‭ ‬له‌په‌ڕه‌‭ ‬باسی‭ ‬ڕۆڵ‭ ‬و‭ ‬چالاكییه‌كانی‭ ‬ده‌كا‭)‬،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬كه‌سێكه‌‭ ‬كه‌‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬وه‌زنی‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كان‭)‬ـ‭ ‬له‌‭ ‬وتاری‭ “‬بیر‭ ‬خطاب‭” ‬له‌‭ ‬ژماره‌‭(‬1‭)‬ی‭ (‬ڕۆژی‭ ‬كورد‭) ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬ساڵی‭ ‬1913‭ ‬ناو‭ ‬له‌م‭ ‬نه‌وه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬ده‌نێ‭(‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭)‬،‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬چونكه‌‭ ‬نه‌سله‌‭ ‬تازه‌یه‌‭ ‬بووه‌‭ ‬پردێك‭ ‬له‌‭ ‬نێوان‭ ‬ئه‌ورپا‭ ‬و‭ ‬كوردستان،‭ ‬كولتووری‭ ‬دنیای‭ ‬ڕۆژئاوای‭ ‬به‌‭ ‬توركیاشه‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬له‌‭ ‬مێژوودا‭ ‬گه‌یانده‌‭ ‬كوردستان‭.‬

ئنجا‭ ‬حاجی‭ ‬موسای‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬عه‌شیره‌تی‭ ‬كۆرچیخان‭ ‬یارمه‌تیده‌ری‭ ‬ڕێكخراوی‭ ‬هێڤی‭ ‬گوتویه‌تی‭: ‬ائه‌گه‌ر‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬كووره‌یه‌ك‭ ‬دروست‭ ‬بكه‌ن،‭ ‬ئێمه‌‭ ‬ئاماده‌ین‭ ‬ببین‭ ‬به‌‭ ‬دار‭ ‬و‭ ‬خۆمان‭ ‬له‌و‭ ‬كوره‌یه‌دا‭ ‬بسووتێنینب‭. ‬له‌‭ ‬به‌ستێنی‭ ‬ئه‌كادیمیشدا‭ ‬كوردناسی‭ ‬ڕوس،‭ ‬ڤ‭. ‬ئه‌‭. ‬گه‌ردلیڤسكی‭ ‬به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬شێوه‌‭ ‬زاراوه‌ی‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬ی‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬توركه‌كان‭) ‬به‌كارهێناوه‌‭.‬

فاكته‌ر‭ ‬و‭ ‬هۆكاره‌كانی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬بزاڤی

‭(‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭)‬

گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان،‭ ‬ئه‌و‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬سیاسه‌تمه‌دار‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌ن،‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌‭ ‬و‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬مه‌عریفی‭ ‬و‭ ‬كاری‭ ‬ڕێكخراوه‌ییه‌وه‌،‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییماندا‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬هه‌نگاویان‭ ‬هه‌ڵنا‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬به‌‭ ‬مه‌ده‌نیكردنی‭ ‬كۆمه‌ڵگه‌ی‭ ‬كورده‌واری،‭ ‬وه‌ك‭ ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ئه‌و‭ ‬پردانه‌یان‭ ‬دروست‭ ‬كرد‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌مانگه‌یه‌نن‭ ‬به‌‭ ‬ئاقاره‌كانی‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬ڕیفۆرم‭ ‬و‭ ‬نوێبوونه‌وه‌،‭ ‬ڕاستیه‌كه‌یشی‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬باس‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬مۆدێرنیزم‭ ‬بكرێت‭ ‬له‌‭ ‬چاوارچێوه‌ی‭ ‬كولتووری‭ ‬كوردستانیدا‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬باس‭ ‬لێنه‌كراوه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬به‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ده‌روازه‌كانی‭ ‬نوێبوونه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬مۆدێرنێته‌ی‭ ‬كورد‭ ‬ده‌ژمێردرێت‭.‬

ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬ڕۆشنبیرانه‌‭ ‬له‌ژێر‭ ‬كاریگه‌ری‭ ‬چه‌ند‭ ‬فاكته‌رێكی‭ ‬جۆراوجۆردا‭ ‬به‌ری‭ ‬داری‭ ‬بارودۆخێكی‭ ‬شارستانیی‭ ‬تازه‌‭ ‬بوون،‭ ‬ڕاستییه‌كه‌یشی‭ ‬خودی‭ ‬خۆشیان‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا‭ ‬خوڵقێنی‭ ‬ئه‌و‭ ‬بارودۆخه‌‭ ‬و‭ ‬هۆكارانه‌‭ ‬بوون‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬یه‌كتر،‭ ‬كه‌ریگه‌رییان‭ ‬وه‌رده‌گرت‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتیشدا‭ ‬ده‌یانبه‌خشیه‌وه‌‭.‬

كه‌واته‌‭ ‬فاكته‌ره‌كانی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬ئه‌م‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬خودی‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬یاخیگه‌رانه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجانه‌‭ ‬بوو‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مبه‌ر‭ ‬دۆخه‌‭ ‬سواوه‌كه‌‭ ‬بۆیه‌‭ ‬ده‌توانین‭ ‬ده‌ستنیشانی‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌كانی‭ ‬نێوان‭ ‬ئه‌وان‭ ‬و‭ ‬بارودۆخ‭ ‬فاكته‌ره‌كان،‭ ‬به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌ی‭ ‬خواره‌وه‌‭ ‬بكه‌ین‭:‬

له‌‭ ‬ناوه‌ڕاستی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬19مه‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌م‭ ‬هه‌ستی‭ ‬ناسیۆنالیستی‭ ‬و‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌‭ ‬چه‌كداری‭ ‬و‭ ‬نیشتمانییه‌كان‭ ‬په‌ره‌یان‭ ‬سه‌ندبوو‭: ‬میرنشینی‭ ‬سۆران‭ (‬1784‭ ‬ئابی‭ ‬1836‭)‬،‭ ‬میرنشینی‭ ‬بابان‭ (‬1851‭)‬،‭ ‬بادینان‭ (‬1837‭)‬،‭ ‬به‌درخانییە‌كان‭ (‬1847‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬1842‭ ‬ئاڵاو‭ ‬دروای‭ ‬خۆیشی‭ ‬دامه‌زراندبوو‭)‬،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كانی‭ ‬یه‌زدان‭ ‬شێر‭ (‬53‭-‬1855‭)‬،‭ ‬شێخ‭ ‬عوبێدوڵڵای‭ ‬نه‌هری‭ (‬1878‭-‬1882‭)‬،‭ ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولسه‌لامی‭ ‬بارزانی‭ (-‬1907‭ ‬1914‭)‬،‭ ‬سمكۆ‭ ‬ئاغای‭ ‬شكاك‭ (‬1913‭)‬،‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كانی‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حمود‭ (‬1918‭-‬1923‭)‬،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬ئه‌وانی‭ ‬ده‌رسیم‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رتای‭ ‬ساڵانی‭ (‬1920‭)‬،‭ ‬ئنجا‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌كه‌ی‭ ‬شێخ‭ ‬سه‌عیدی‭ ‬پیران‭ ‬له‌‭ ‬1925،‭ ‬تا‭ ‬ده‌گاته‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1919‭: ‬داخوازینامه‌‭ ‬نێوده‌وڵه‌تیه‌كه‌ی‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬له‌‭ ‬كۆنفڕانسی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬بۆ‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬كوردی‭.. ‬هه‌موو‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌‭ ‬ناسیۆلیستانه‌‭ ‬زه‌مینه‌یان‭ ‬خۆش‭ ‬كرد‭ ‬تا‭ ‬نه‌وه‌ی‭ ‬نوێی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ (‬نووسه‌ر،‭ ‬سیاسه‌تمه‌دار،‭ ‬ڕۆژنامه‌نووس،‭ ‬ڕوناكبیران‭ ‬و‭ ‬قوتابیان‭..) ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬جیاواو‭ ‬بیر‭ ‬بكه‌نه‌وه‌‭ ‬به‌‭ ‬ئاوایه‌كی‭ ‬مۆدێرن‭ ‬خه‌بات‭ ‬بكه‌ن‭.‬

كه‌واته‌‭ ‬به‌‭ ‬پێچه‌وانه‌ی‭ ‬زۆربه‌ی‭ ‬نه‌ته‌وه‌كانی‭ ‬دراوسێمان،‭ ‬بناغه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌ی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬به‌ستێنی‭ ‬مۆدێرنیزم‭ ‬و‭ ‬نوێكردنه‌وه‌دا‭ ‬لای‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬بریتی‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬پڕۆژه‌ی‭ ‬ڕزگاریخوازی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬و‭ ‬ئازادیخوازیی‭ ‬نیشتمانی‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬كۆتاییدا‭ ‬ڕای‭ ‬پێچاون‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬چه‌مكه‌كانی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬وه‌ك‭: ‬دادپه‌ره‌وه‌ری،‭ ‬ڕیفۆرم،‭ ‬مافی‭ ‬ئافره‌ت،‭ ‬ئازادیی‭ ‬ڕاده‌ربڕین،‭ ‬دیموكراسی،‭ ‬مه‌ده‌نییه‌ت‭.. ‬تاد‭. ‬شاعیری‭ ‬بیسته‌كان‭ ‬فایه‌قی‭ ‬تاپۆ،‭ ‬ده‌ڵێ‭:‬

‭(‬ده‌‭ ‬هه‌ڵسن‭ ‬تاكو‭ ‬ئێمه‌ش‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬كوردی‭ ‬ته‌شكیل‭ ‬كه‌ین‭… ‬وه‌كو‭ ‬قه‌ومی‭ ‬یه‌هوود‭ ‬و‭ ‬سرب‭ ‬و‭ ‬بوڵگار،‭ ‬ئه‌رمه‌ن‭ ‬و‭ ‬یۆنان‭)‬

فاكته‌رێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬بێداربوونه‌وه‌ی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد،‭ ‬بریتی‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬زوڵمی‭ ‬تاوخۆی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬كورد‭ (‬به‌تایبه‌تی‭ ‬زوڵمی‭ ‬ئاغا‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬میری‭ ‬كورد‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ ‬به‌و‭ ‬خه‌ڵكه‌‭ ‬ڕه‌شوڕوته‌ی‭ ‬كوردستان‭) ‬به‌‭ ‬هه‌نجه‌تی‭ ‬دین‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬پاساوی‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬و‭ ‬بچوكییه‌وه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬زوڵمه‌‭ ‬ناوخۆییه‌ی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬به‌ئاشكرا‭ ‬له‌ناو‭ ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬ڕاچه‌نیوانه‌‭ ‬ڕه‌نگی‭ ‬داوه‌ته‌وه‌‭. ‬بۆیه‌‭ ‬ده‌بینین‭ ‬گوتاری‭ ‬شاعیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ (‬حاجی‭ ‬قادری‭ ‬كۆیی،‭ ‬بێكه‌س،‭ ‬قانیع،‭ ‬مه‌لای‭ ‬گه‌وره‌‭..) ‬گوتارێكی‭ ‬مه‌عریفی‭ ‬و‭ ‬ڕه‌خنه‌گرانه‌‭ ‬بووه‌‭. ‬

چونكه‌‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬میر‭ ‬و‭ ‬موفتی‭ ‬و‭ ‬ئاغای‭ ‬كورد،‭ ‬به‌‭ ‬درێژایی‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬ڕابردوو‭ ‬له‌‭ ‬بنه‌ڕه‌تدا‭ ‬گه‌نجێتیان‭ ‬له‌‭ ‬كۆمه‌ڵی‭ ‬خۆیاندا‭ ‬سه‌ربڕیبوو،‭ ‬وایان‭ ‬كردبوو‭ ‬تا‭ ‬هه‌تایه‌‭ ‬ته‌نیا‭ ‬عه‌قڵی‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬زه‌وقی‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬ئه‌خلاقی‭ ‬پیر‭ ‬ده‌سه‌ڵاتدار‭ ‬بێت،‭ ‬وه‌ك‭ ‬حاجی‭ ‬كۆیی‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬اسه‌د‭ ‬شێخ‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬ئه‌میر‭ ‬و‭ ‬خانی‭/ ‬بۆ‭ ‬له‌ززه‌تی‭ ‬عه‌یش‭ ‬و‭ ‬زینده‌گانی‭/ ‬له‌ولاوه‌‭ ‬ئه‌وان‭ ‬به‌‭ ‬حیله‌سازی‭/ ‬له‌ملاوه‌‭ ‬ئه‌مان‭ ‬به‌‭ ‬ته‌قڵه‌بازی‭/ ‬قوڕیان‭ ‬به‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬وڵاته‌وه‌‭ ‬دا‭/ ‬تا‭ ‬موڵك‭ ‬و‭ ‬ڕه‌عیه‌‭ ‬پاكی‭ ‬فه‌وتاب‭.‬

ئه‌م‭ ‬زوڵم‭ ‬و‭ ‬دواكه‌وتووییه‌‭ ‬ئه‌م‭ ‬داخراوییه‌ی‭ ‬عه‌قڵی‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬كوردی،‭ ‬له‌‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬هیچ‭ ‬نه‌سلێكی‭ ‬ڕابردوودا‭ ‬وێڕای‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬داگیركه‌ر،‭ ‬نه‌یهێشتووه‌‭ ‬هیچ‭ ‬په‌نجه‌ره‌یه‌ك‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬هیچ‭ ‬كولتوورێكی‭ ‬ڕۆژئاوایی‭ (‬غه‌یری‭ ‬كولتووره‌‭ ‬ئیسلامی‭) ‬بكرێته‌وه‌،‭ ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌ش‭ ‬هیچ‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤارێك‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌یه‌ك‭ ‬یان‭ ‬هیچ‭ ‬ژانرێكی‭ ‬ئه‌ده‌بی‭ (‬غه‌یری‭ ‬شیعر‭) ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬كوردی‭ ‬نه‌ده‌نووسرا‭ ‬كه‌‭ ‬بێت‭ ‬ژیانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬زه‌مانه‌‭ ‬پیر‭ ‬و‭ ‬په‌ڕشكاوه‌مان‭ ‬بۆ‭ ‬بگێڕێته‌وه‌‭.‬

‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌م‭ ‬و‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌م‭ ‬به‌ملاوه‌،‭ ‬شاعیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬بێدار‭ ‬ده‌بنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬وێنه‌یه‌كی‭ ‬ڕه‌خنه‌گرانه‌ی‭ ‬گشتیمان‭ ‬پێ‭ ‬ده‌به‌خشن‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬دواكه‌وته‌یی‭ ‬و‭ ‬سته‌م،‭ ‬حاجی‭ ‬قادری‭ ‬شاعیری‭ ‬دنیادیده‌،‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌رگه‌ڤازی‭ ‬نه‌وه‌ی‭ ‬تازه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانه‌‭ ‬و‭ ‬ماوه‌یه‌كی‭ ‬درێژی‭ ‬ته‌مه‌نی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬به‌سه‌ربردووه‌،‭ ‬گازانده‌‭ ‬له‌‭ ‬میلله‌ته‌كه‌ی‭ ‬خۆ‭ ‬ده‌كات‭ ‬له‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬خۆیان‭ ‬ته‌نیا‭ ‬له‌ناو‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬كۆن‭ ‬و‭ ‬سواوی‭ ‬گونده‌كانی‭ ‬خۆیاندا‭ ‬ئابڵووقه‌‭ ‬داوه‌‭ ‬و‭ ‬ناچن‭ ‬بزانن‭ ‬ئاخۆ‭ ‬گه‌لانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬جیهان‭ ‬گه‌یشتوونه‌ته‌‭ ‬چ‭ ‬به‌خته‌وه‌ری‭ ‬و‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬پێشكه‌وتنێك‭ ‬له‌‭ ‬سایه‌ی‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬ته‌كنۆلۆژیا‭.. ‬پێیان‭ ‬ده‌ڵێ‭:‬

یه‌كتان‭ ‬نه‌چوونه‌‭ ‬گه‌ردش‭ ‬وا‭ ‬تێده‌گه‌ن‭ ‬له‌‭ ‬دونیا‭ ‬

هه‌ر‭ ‬پادشاهی‭ ‬ڕۆمه‌‭ ‬و‭ ‬شاهی‭ ‬عه‌جه‌م‭ ‬له‌‭ ‬تاران

یان‭ ‬به‌‭ ‬گله‌ییه‌وه‌‭ ‬ده‌ڵێ‭: ‬انیسبه‌تی‭ ‬ئێمه‌‭ ‬و‭ ‬ئوڕوپا‭ ‬قه‌تره‌یی‭ ‬ده‌ریا‭ ‬نییه‌‭..‬ب‭.‬

ئینجا‭ ‬هانی‭ ‬گه‌نج‭ ‬و‭ ‬خوێندكار‭ ‬و‭ ‬ڕۆشنبیرانی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬ده‌دات‭ ‬بچن‭ ‬ده‌روازه‌كانی‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬خۆیان‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬جیهانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬ئه‌وروپادا‭ ‬ئاوه‌ڵا‭ ‬بكه‌ن‭ ‬و‭ ‬بێن‭ ‬سوود‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌زموون‭ ‬و‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬ته‌كنۆلۆژیای‭ ‬گه‌لانی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬وه‌ربگرن‭:‬

بۆ‭ ‬فه‌ننی‭ ‬خه‌ڕب‭ ‬و‭ ‬سنعه‌ت‭ ‬بۆ‭ ‬زه‌بگ‭ ‬و‭ ‬ڕه‌بگی‭ ‬میلله‌ت

ده‌ینێرنه‌‭ ‬ئۆروپا‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬و‭ ‬بچووكی‭ ‬خۆیان

به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌‭ ‬وه‌رگرتنی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬وه‌ك‭ ‬مۆدێلێك‭ ‬بۆ‭ ‬بنیاتنانه‌وه‌ی‭ ‬كوردستان‭ ‬و‭ ‬وه‌ك‭ ‬مۆدێلێك‭ ‬بۆ‭ ‬دروستكردنی‭ ‬كه‌سایه‌تیی‭ ‬كورد،‭ ‬لای‭ ‬زۆربه‌ی‭ ‬نووسه‌ر‭ ‬و‭ ‬ڕوناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان،‭ ‬ڕه‌وتێك‭ ‬و‭ ‬خاسیه‌تێكی‭ ‬بیركردنه‌وه‌‭ ‬بوو‭.‬

زۆربه‌ی‭ ‬نووسه‌ره‌‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭)‬ی‭ ‬جیهانی‭ ‬رۆژئاوا‭ ‬یان‭ ‬وه‌ك‭ ‬نموونه‌یه‌كی‭ ‬گه‌یشتن‭ ‬به‌‭ ‬ئازادی،‭ ‬وه‌ك‭ ‬میتۆدیك‭ ‬و‭ ‬رێگایه‌ك‭ ‬له‌پێناو‭ ‬گه‌یشتن‭ ‬به‌‭ ‬به‌خته‌وه‌ری‭ ‬و‭ ‬دادپه‌روه‌ری‭ ‬بۆ‭ ‬كوردستان‭ ‬ته‌ماشا‭ ‬ده‌كرد‭. ‬له‌‭ ‬لاپه‌ره‌

‭( ‬18‭) ‬ی‭ ‬ژماره‌‭( ‬4‭) ‬گۆڤاری‭( ‬رۆژی‭ ‬كورد‭)‬،‭ ‬له‌‭ ‬1913،‭( ‬كوردی‭) ‬ناوێك‭ ‬له‌‭ ‬وتاری‭ (‬ئه‌سڵ‭ ‬و‭ ‬نه‌سلی‭ ‬كورد‭)‬دا‭ ‬ده‌ڵێ‭:‬

سئێمه‌‭ ‬ئیدیعا‭ ‬ئه‌كه‌ین‭ ‬و‭ ‬ده‌ڵێین‭ ‬ئه‌لمان‭ ‬له‌‭ ‬عرقی‭ ‬كورده‌‭. ‬ئه‌سبابی‭ ‬چییه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬ئه‌وه‌نده‌‭ ‬ته‌ره‌ققی‭ ‬كردووه‌‭ ‬و‭ ‬ئێمه‌ش‭ ‬به‌‭ ‬جاهیلی‭ ‬ماینه‌وه‌؟‭ ‬ئه‌سبابی‭ ‬مه‌علوومه‌،‭ ‬چونكه‌‭ ‬ئه‌وان‭ ‬به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬شت‭ ‬نیفاقیان‭ ‬ره‌فع‭ ‬كرد،‭ ‬ده‌ستیان‭ ‬دایه‌‭ ‬ده‌ستی‭ ‬یه‌كتر،‭ ‬مه‌عاوه‌نه‌تی‭ ‬یه‌كتریان‭ ‬كرد،‭ ‬مه‌كته‌بیان‭ ‬گوشاد‭ ‬كرد،‭ ‬مه‌عاریفیان‭ ‬ته‌عمیم‭ ‬كرد،‭ ‬له‌‭ ‬پاشان‭ ‬مه‌یلیان‭ ‬دایه‌‭ ‬سنعه‌ت‭. ‬ئه‌لمان‭ ‬له‌‭ ‬سنعه‌تا‭ ‬ئه‌وه‌نده‌‭ ‬مته‌ره‌قیه‌‭ ‬كه‌‭ ‬ئینسان‭ ‬حه‌یرانی‭ ‬ئه‌فعالی‭ ‬ئه‌و‭ ‬بێ،‭ ‬مه‌سه‌له‌ن‭ ‬ته‌یاره‌،‭ ‬باڵۆن‭ ‬دروست‭ ‬ئه‌كا‭ ‬به‌‭ ‬قه‌ده‌ر‭ ‬مه‌سافه‌ی‭ ‬نیوه‌ی‭ ‬بڵند‭ ‬ئه‌بێ‭ ‬و‭ ‬كه‌شفی‭ ‬هه‌موو‭ ‬كائینات‭ ‬ئه‌كا،‭ ‬عه‌مه‌له‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬فابریق‭ ‬مانگی‭ ‬به‌‭ ‬سه‌د‭ ‬لیره‌‭ ‬ئیش‭ ‬ئه‌كه‌ن‭ ‬چونكه‌‭ ‬چشتی‭ ‬وه‌ك‭ ‬ته‌یاره‌‭ ‬دروست‭ ‬ئه‌كه‌ن‭…‬ئێمه‌،‭ ‬كه‌ی‭ ‬چوار‭ ‬كه‌سمان‭ ‬جه‌مع‭ ‬بووین‭ ‬و‭ ‬ته‌دبیری‭ ‬ئیسلاحی‭ ‬ئه‌م‭ ‬قه‌ومه‌‭ ‬به‌دبه‌خته‌ی‭ ‬خۆمان‭ ‬كرد؟‭ ‬كه‌ی‭ ‬پاره‌دار‭ ‬بۆ‭ ‬ته‌عمیمی‭ ‬مه‌عاریف‭ ‬ئیعانه‌ی‭ ‬دا؟‭..‬ز‭.‬

له‌ناو‭  ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كاندا،‭ ‬واته‌‭ ‬له‌ناو‭ ‬گۆڤار‭ ‬و‭ ‬رۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬بڵاوكراوه‌كانیاندا،‭ ‬ده‌یان‭ ‬نموونه‌‭ ‬و‭ ‬وتار‭ ‬و‭ ‬بۆچوونی‭ ‬پێشكه‌وتووخوازی‭ ‬ئاوها‭ ‬ده‌دۆزینه‌وه‌‭ ‬كه‌‭ ‬سیسته‌می‭ ‬ژیانی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬و‭ ‬مۆدێلی‭ ‬شارستانیه‌تی‭ ‬جیهانی‭ ‬رۆژئاوا‭ ‬به‌‭ ‬نموونه‌‭ ‬ده‌هێننه‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كوردیش‭ ‬چاویان‭ ‬لێ‭ ‬بكات‭ ‬و‭ ‬سوودیان‭ ‬لێ‭ ‬وه‌ربگیرێت،‭ ‬سوره‌ییا‭ ‬ئه‌مین‭ ‬عالی‭ ‬به‌درخان‭ (‬1883‭ ‬ـ‭ ‬1938‭) ‬له‌‭ ‬خولی‭ ‬سێیه‌می‭ ‬رۆژنامه‌ی‭ (‬كوردستان‭) ‬كه‌‭ ‬له‌‭ (‬1917‭ ‬ـ‭ ‬1918‭) ‬له‌‭ ‬قاهیره‌‭ ‬ده‌رچووه‌،‭ ‬زنجیره‌‭ ‬وتارێكی‭ ‬نووسیوه‌‭ ‬له‌باره‌ی‭ ‬سیسته‌می‭ ‬فیدرالیزم‭ ‬و‭ ‬كۆنفیدرالیزم‭ ‬له‌‭ ‬وڵاتانی‭ ‬ئه‌ورووپادا‭ ‬كه‌‭ ‬بێگومان‭ ‬تا‭ ‬رۆژی‭ ‬ئه‌مڕۆش‭ ‬سوودی‭ ‬لێ‭ ‬وه‌ده‌گیرێ،‭ ‬باسی‭ ‬فیدرالیزم‭ ‬له‌‭ ‬وڵاتانی‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬ده‌كا‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬قه‌ناعه‌ت‭ ‬به‌‭ ‬سیاسه‌تمه‌دار‭ ‬و‭ ‬روناكبیرانی‭ ‬كورد‭ ‬بهێنیت‭ ‬كه‌‭ ‬ده‌شێ‭ ‬سیسته‌مێكی‭ ‬فیدراڵیی‭ ‬هاوشێوه‌‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانیشدا‭ ‬پیاده‌‭ ‬بكرێت‭ ‬له‌پێناو‭ ‬ژیانی‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬و‭ ‬ئاسووده‌یی‭ ‬گه‌لی‭ ‬كورد‭ ‬شانبه‌شانی‭ ‬تورك‭ ‬و‭ ‬ئه‌رمه‌ن‭ ‬و‭ ‬گه‌لانی‭ ‬دیكه‌ی‭ (‬عوسمانی‭).‬

نووسه‌ره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانی‭ ‬ساڵانی‭ ‬چاره‌گی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌م‭ ‬ره‌نگی‭ ‬دایه‌وه‌،‭ ‬به‌‭ ‬تایبه‌تیش‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬نووسه‌ره‌‭ ‬گه‌نجه‌كانی‭ ‬ساڵانی‭ (‬1930‭). ‬هاوزه‌مانی‭ ‬ئه‌مه‌ش،‭ ‬جه‌نگی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬جیهانی‭ ‬14‭ ‬ـ‭ ‬1918‭ ‬به‌‭ ‬هه‌موو‭ ‬رووداوه‌‭ ‬دڵته‌زێنه‌كانییه‌وه‌‭ ‬كاریگه‌ریی‭ ‬هه‌بوو‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬دیدی‭ ‬خوێندكار‭ ‬و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬نووسه‌ره‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ماوه‌یه‌‭.‬

هه‌موو‭ ‬ئه‌م‭ ‬رووداوه‌‭ ‬هه‌ژه‌ندانه‌‭ ‬وایانكرد‭ ‬بیری‭ ‬مرۆڤی‭ ‬گه‌نج‭ ‬و‭ ‬تێگه‌یشتنی‭ ‬جوانی‭ ‬سیاسیی‭ ‬لاوانی‭ ‬كورد‭ ‬گۆڕانیان‭ ‬به‌سه‌ردا‭ ‬بێت‭: ‬وای‭ ‬لێیان‭ ‬كرد‭ ‬له‌‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬كۆنی‭ ‬ئیسلامه‌تی‭ ‬و‭ ‬خه‌ڵوه‌تنشینی‭ ‬و‭ ‬سۆفیگه‌ری،‭ ‬واته‌‭ ‬له‌‭ ‬مزگه‌وت‭ ‬بێنه‌‭ ‬ده‌ره‌وه‌‭ ‬و‭ ‬بچن‭ ‬چاره‌سه‌رێك‭ ‬بۆ‭ ‬واقیع‭ ‬بدۆزنه‌وه‌‭. ‬مه‌لا‭ ‬محه‌مه‌دی‭ ‬كۆیی،‭ ‬كه‌‭ ‬بۆ‭ ‬خۆیشی‭ ‬مه‌لا‭ ‬بوو،‭ ‬ته‌وژمی‭ ‬ره‌خنه‌گرتنی‭ ‬به‌هێزتره‌‭:‬

مه‌لاكانیش‭ ‬له‌‭ ‬حه‌قیان‭ ‬زۆر‭ ‬خه‌یانن

ئه‌وانیش‭ ‬هه‌ر‭ ‬ده‌ڵێی‭ ‬گه‌وج‭ ‬و‭ ‬نه‌زانن

له‌‭ ‬باتی‭ ‬باسی‭ ‬دین‭ ‬و‭ ‬روكنی‭ ‬ئیمان

مه‌لا‭ ‬بۆ‭ ‬یان‭ ‬ده‌خوێنی‭ ‬مه‌دحی‭ ‬شێخان‭….‬

خولاسه‌‭ ‬چه‌ند‭ ‬خورافاتێكی‭ ‬دیكه‌

مه‌لا‭ ‬نه‌قلی‭ ‬ده‌كا‭ ‬به‌و‭ ‬فاك‭ ‬و‭ ‬فیكه‌

عه‌وامی‭ ‬قوڕبه‌سه‌ر‭ ‬وه‌ك‭ ‬وا‭ ‬ده‌زانن

جه‌نابی‭ ‬شێخ‭ ‬به‌‭ ‬خزمی‭ ‬خوا‭ ‬ده‌زانن

ئه‌وانه‌‭ ‬شێخیان‭ ‬له‌‭ ‬لا‭ ‬خودایه‌

حیسابی‭ ‬وان‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ته‌وقی‭ ‬مه‌لایه‌

راپه‌ڕینه‌‭ ‬نه‌ته‌وه‌ییه‌كان،‭ ‬ناڕه‌زایی‭ ‬و‭ ‬یاخیبوون‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مبه‌ر‭ ‬ده‌سه‌ڵاتی‭ ‬ناوخۆ،‭ ‬ئافاته‌كانی‭ ‬جه‌نگی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬جیهان،‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬گشتیش‭ ‬بارودۆخه‌‭ ‬هه‌ڵایساوه‌كه‌‭ ‬وای‭ ‬له‌و‭ ‬گه‌نجانه‌‭ ‬ده‌كرد‭ ‬بچن‭ ‬واقیعگه‌رایانه‌‭ ‬رووبه‌رووی‭ ‬واقیع‭ ‬ببنه‌وه‌،‭ ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬خۆیان‭ ‬له‌‭ ‬واقیعه‌وه‌‭ ‬هه‌ڵبگۆزن‭… ‬له‌‭ ‬تراژیدیای‭ ‬نیشتمانه‌كه‌یان‭ ‬بدوێن‭ ‬و‭ ‬له‌پێناو‭ ‬خۆشتركردنی‭ ‬ژیانی‭ ‬نه‌وه‌ی‭ ‬نوێ‭ ‬تێبكۆشن،‭ ‬هه‌موو‭ ‬كاره‌ساته‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌‭ ‬بووبوونه‌‭ ‬كه‌ره‌سته‌‭ ‬و‭ ‬بابه‌تی‭ ‬نوێ‭ ‬ده‌ربڕین‭. ‬ئه‌و‭ ‬ره‌حمان‭ ‬به‌گی‭ ‬نفووس‭ ‬ده‌یگوت‭:‬

سمن‭ ‬نه‌كوژرێم‭ ‬تۆ‭ ‬نه‌كوژرێی‭ ‬نیشتمان‭ ‬وێران‭ ‬ئه‌بێ‭.. ‬سه‌د‭ ‬هه‌زار‭ ‬ئینسان‭ ‬به‌‭ ‬جاری‭ ‬مه‌حوو‭ ‬و‭ ‬سه‌رگه‌ردان‭ ‬ئه‌بێز

په‌ره‌سه‌ندنی‭ ‬دیموگرافی‭ ‬له‌ناو‭ ‬شاره‌كاندا‭ ‬و‭ ‬دروستبوونی‭ ‬شاره‌‭ ‬گه‌وره‌كان‭ ‬هۆكارێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬ئه‌و‭ ‬بزاڤه‌‭ ‬رووناكبیرییه‌‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬ئێمه‌‭ ‬لێره‌دا‭ ‬ناومان‭ ‬ناوه‌‭ (‬پڕۆژه‌ی‭ ‬مه‌عریفیی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭).‬

كاتێ‭ ‬شاری‭ ‬پاریس‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬چوارده‌‭ ‬و‭ ‬پازده‌مدا‭ ‬راپه‌ڕی،‭ ‬ژماره‌ی‭ ‬دانیشتوانه‌كه‌ی‭ ‬دوو‭ ‬سه‌د‭ ‬هه‌زار‭ ‬كه‌س‭ ‬بوو‭ ‬و‭ ‬ئه‌و‭ ‬كاته‌‭ ‬پاریس‭ ‬تاقه‌‭ ‬پایته‌ختێكی‭ ‬هه‌ره‌‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬هه‌موو‭ ‬ئه‌وروپا‭ ‬بوو،‭ ‬ئه‌و‭ ‬كاته‌‭ ‬پاریس‭ ‬ده‌مێك‭ ‬بوو‭ ‬بووبوو‭ ‬به‌‭ ‬شار‭. ‬هه‌ر‭ ‬بۆیه‌ش‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬راپه‌ڕین‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬ده‌ستی‭ ‬پێكرد،‭ ‬كه‌واته‌‭ ‬شارنشینی‭ ‬urbanistion‭ ‬رۆڵی‭ ‬هه‌یه‌‭ ‬له‌‭ ‬زه‌مینه‌‭ ‬خۆشكردن‭ ‬بۆ‭ ‬یاخیبوونه‌كان‭. ‬راستیه‌كه‌یشی؛‭ ‬راپه‌ڕین‭ ‬و‭ ‬یاخیبوونه‌كان‭ ‬له‌و‭ ‬كاته‌وه‌‭ ‬ده‌ستیان‭ ‬پێكردووه‌‭ ‬كه‌‭ ‬شارۆچكه‌كان‭ ‬ده‌ستیان‭ ‬كردووه‌‭ ‬به‌‭ ‬گه‌شه‌سه‌ندن‭ ‬و‭ ‬بوونه‌ته‌‭ ‬شار‭.‬

له‌‭ ‬كوردستانی‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬رابردوودا،‭ ‬تا‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌میش،‭ ‬به‌پێی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رژمێری‭ ‬و‭ ‬پێشاندانانه‌ی‭ ‬گه‌ڕاڵه‌‭ ‬ئه‌ورووپاییه‌كان‭ ‬كردوویانه‌‭: ‬هیچ‭ ‬شارێكی‭ ‬كوردستان‭ ‬نه‌بووه‌‭ ‬كه‌‭ ‬ژماره‌ی‭ ‬دانیشتووانه‌كه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬سێ‭ ‬هه‌زار‭ ‬كه‌س‭ ‬تێپه‌ڕ‭ ‬بكات‭. ‬هه‌زاران‭ ‬گوند،‭ ‬سه‌دان‭ ‬قه‌زا،‭ ‬ده‌یان‭ ‬ناحیه‌‭ ‬و‭ ‬شارۆچكه‌‭ ‬هه‌بوونه‌‭. ‬هه‌ر‭ ‬یه‌كێك‭ ‬له‌وانه‌‭ ‬عه‌شیره‌تێك،‭ ‬بنه‌ماڵه‌یه‌ك‭ ‬یان‭ ‬خێڵیك‭ ‬تێیدا‭ ‬جێنشین‭ ‬مژوولی‭ ‬كشتوكاڵ‭ ‬و‭ ‬ئاودێری‭ ‬و‭ ‬مه‌ڕوماڵات‭ ‬و‭ ‬باغی‭ ‬خۆیان‭ ‬بوونه‌‭ ‬و‭ ‬بێ‭ ‬خه‌به‌ر‭ ‬له‌‭ ‬گوندێكی‭ ‬ئه‌ولاتریان‭: ‬هه‌مووشیان‭ ‬یه‌كانگیر‭ ‬خزمی‭ ‬یه‌كتر‭ ‬له‌‭ ‬ژێر‭ ‬سێبه‌ری‭ ‬ئاغای‭ ‬خۆیان‭ ‬سوێندیان‭ ‬به‌‭ ‬سه‌ری‭ ‬یه‌كتر‭ ‬و‭ ‬ئاغای‭ ‬خۆیان‭ ‬خواردووه‌؛‭ ‬به‌ده‌گمه‌ن‭ ‬رێك‭ ‬كه‌وتووه‌‭ ‬مسكێن‭ ‬و‭ ‬وه‌رزیرێك‭ ‬یاخی‭ ‬ببێت‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬قسه‌ی‭ ‬ئاغای‭ ‬خۆی‭ ‬ده‌رچووبێت‭: ‬ئیتر‭ ‬چ‭ ‬جای‭ ‬فه‌قێیه‌ك‭ ‬یان‭ ‬گه‌نجێك‭ ‬بۆ‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬شاربه‌ده‌ر‭ ‬بكرێت‭!‬

ئه‌گه‌ر‭ ‬شار‭ ‬له‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬دروست‭ ‬نه‌بووبێت‭: ‬هۆیه‌كه‌ی‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬بووه‌‭ ‬كه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬زه‌وییه‌ی‭ ‬له‌‭ ‬گوند‭ ‬كێڵدراوه‌،‭ ‬ئه‌و‭ ‬ره‌ز‭ ‬و‭ ‬بژوێن‭ ‬و‭ ‬كێڵگه‌‭ ‬و‭ ‬باغانه‌ی‭ ‬سوودیان‭ ‬لێ‭ ‬دیتراوه‌‭ ‬زۆر‭ ‬شیرین‭ ‬و‭ ‬ئازیز‭ ‬بوونه‌،‭ ‬نه‌كراوه‌‭ ‬به‌جێ‭ ‬بهێڵدرێن‭ ‬له‌پێناو‭ ‬هیچ‭: ‬له‌پێناو‭ ‬شار‭!‬

جگه‌‭ ‬له‌مه‌ش،‭ ‬په‌یوه‌ندیی‭ ‬خێله‌كی‭ ‬و‭ ‬تیره‌په‌رستی‭ ‬له‌نێوان‭ ‬گونددا‭ ‬زۆر‭ ‬به‌هێز‭ ‬بووه‌‭. ‬هیچ‭ ‬هۆ‭ ‬و‭ ‬ئامانجێك‭ ‬نه‌یتوانیوه‌‭ ‬ببێته‌‭ ‬پاساوی‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬فه‌قێیه‌ك‭ ‬یان‭ ‬گه‌نجێك‭ ‬بچێته‌‭ ‬گوندێكی‭ ‬له‌‭ ‬گونده‌كه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬گه‌وره‌تر‭. ‬په‌یوه‌ندییه‌‭ ‬بنه‌ماڵه‌ییه‌‭ ‬گه‌رم‭ ‬و‭ ‬عه‌شیره‌تگه‌رییه‌‭ ‬توند‭ ‬و‭ ‬تۆڵه‌كه‌‭ ‬رێگه‌ی‭ ‬نه‌داوه‌ته‌‭ ‬هیچ‭ ‬كه‌سێك‭ ‬له‌‭ ‬ناوچه‌كه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬دوور‭ ‬بكه‌وێته‌وه‌‭: ‬مه‌گه‌ر‭ ‬به‌ده‌گمه‌ن‭ ‬مه‌لایه‌ك‭ ‬له‌پێناو‭ ‬خوێندنی‭ ‬زیاتر‭ ‬چووبێته‌‭ ‬شارۆچكه‌یه‌كی‭ ‬له‌وه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬گه‌وره‌تر‭.‬

به‌م‭ ‬شیوه‌یه‌،‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬رابردووی‭ ‬پێش‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزدەمدا،‭ ‬پێویست‭ ‬بوو‭ ‬چاوه‌ڕێی‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬بكه‌ین‭ ‬كه‌‭ ‬سه‌باره‌ت‭ ‬به‌‭ ‬هه‌ر‭ ‬هۆیه‌ك‭ ‬بوو‭ ‬بێت‭ ‬خه‌ڵك‭ ‬ورده‌ورده‌‭ ‬له‌‭ ‬گونده‌كانه‌وه‌‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬شارۆچكه‌كان‭ ‬كۆچ‭ ‬بكه‌ن‭ (‬بۆ‭ ‬نموونه‌‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬خه‌ڵك‭ ‬له‌‭ ‬سنه‌‭ ‬و‭ ‬شاره‌زوور‭ ‬و‭ ‬هه‌ڵه‌بجه‌‭ ‬و‭ ‬قه‌ڵاچۆلان‭ ‬و‭ ‬شوێنه‌كانی‭ ‬دیكه‌وه‌‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬شارۆچكه‌ی‭ ‬سلێمانی‭ ‬كۆچیان‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬سلێمانییان‭ ‬دامه‌زراند‭!)… ‬پێویسته‌‭ ‬چاوه‌ڕێی‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬بكه‌ین‭ ‬كه‌‭ ‬ـ‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌نجامی‭ ‬كۆچی‭ ‬خه‌ڵك‭ ‬له‌‭ ‬گوند‭ ‬و‭ ‬لادێكانه‌وه‌‭ ‬ـ‭ ‬چه‌ند‭ ‬شارۆچكه‌یه‌كی‭ ‬كوردستان‭ ‬ورده‌‭ ‬ورده‌‭ ‬گه‌شه‌‭ ‬بستێنن‭ ‬تا‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬ده‌گه‌نه‌‭ ‬ئاستی‭ ‬شار‭.‬

به‌پێی‭ ‬سه‌فه‌رنامه‌كه‌ی‭ ‬مسته‌ر‭ ‬ریچ‭: ‬هه‌ولێر‭ ‬له‌‭ ‬1832‭ ‬ته‌نی‭ ‬قه‌ڵاتێك‭ ‬بووه‌‭ ‬له‌‭ ‬ناوه‌ڕاستی‭ ‬ده‌شتێكی‭ ‬چۆڵدا،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬دوای‭ ‬كۆچكردنی‭ ‬خه‌ڵكی‭ ‬گونده‌كان،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬دوای‭ ‬كۆچكردنی‭ ‬عه‌شیره‌ته‌كانی‭ ‬مه‌نتك،‭ ‬دزه‌یی،‭ ‬گه‌ردی،‭ ‬خه‌یلانی‭ ‬و‭ ‬خۆشناو‭ ‬به‌ره‌و‭ ‬هه‌ولێر،‭ ‬له‌‭ ‬ساڵانی‭ (‬1920‭ ‬ـ‭ ‬1940‭) ‬به‌ملاوه‌،‭ ‬هه‌ولێر‭ ‬ئیتر‭ ‬گه‌یشته‌‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬خاسیه‌ته‌كانی‭ ‬شار‭ ‬دروست‭ ‬بكات‭ ‬و‭ ‬دیموگرافیای‭ ‬به‌رزتر‭ ‬ببیته‌وه‌‭ ‬و‭ ‬پێكهاته‌یه‌كی‭ ‬یه‌كگرتووی‭ ‬نوێ‭ ‬به‌‭ ‬خۆیه‌وه‌‭ ‬ببینێت‭: ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌ك،‭ ‬كه‌‭ ‬تاكه‌كه‌س‭ ‬ئیتر‭ ‬له‌ژیر‭ ‬فه‌رمایشتی‭ ‬ئاغادا‭ ‬نه‌مێنێته‌وه‌،‭ ‬چیتریش‭ ‬هێنده‌‭ ‬پابه‌ندی‭ ‬مه‌رج‭ ‬و‭ ‬نه‌ریت‭ ‬و‭ ‬ئیلتزامه‌كانی‭ ‬عه‌شیره‌ت‭ ‬یان‭ ‬مه‌لا‭ ‬نه‌بێت‭.‬

له‌‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌هه‌م‭ ‬به‌‭ ‬دواوه‌‭ ‬تاكه‌كه‌سی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬ده‌روه‌ستبوونی‭ ‬بۆ‭ ‬ئاغا‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬مزگه‌وت‭ ‬و‭ ‬عه‌شیره‌ت‭ ‬دابڕا،‭ ‬كه‌وته‌‭ ‬ناو‭ ‬چه‌ند‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌كی‭ ‬نوێوه‌‭: ‬په‌یوه‌ندی‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬مودیری‭ ‬فه‌رمانگه‌،‭ ‬قوتابخانه‌،‭ ‬مه‌ئموور،‭ ‬كارگه‌كان‭. ‬ئه‌م‭ ‬ده‌زگایانه‌ش‭ ‬وه‌ك‭ ‬ده‌زانین‭ ‬شێوازێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬په‌یوه‌ندین‭: ‬ترس‭ ‬و‭ ‬پیرۆزییان‭ (‬وه‌ك‭ ‬عه‌شیره‌ت‭) ‬تێدا‭ ‬نییه‌،‭ ‬نه‌رمترن،‭ ‬زیاتر‭ ‬سه‌ربه‌ستییان‭ ‬تیدایه‌،‭ ‬زیاتر‭ ‬بواری‭ ‬گفتوگۆ‭ ‬و‭ ‬بیركردنه‌وه‌یان‭ ‬تێدایه‌‭. ‬هه‌ر‭ ‬ئینسانێك‭ ‬ده‌توانی‭ ‬ـ‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬خۆی‭ ‬بیه‌وێت‭ ‬ـ‭ ‬تییاندا‭ ‬ئازاد‭ ‬ره‌فتار‭ ‬بكات‭ ‬و‭ ‬ئازادانه‌‭ ‬بیر‭ ‬بكاته‌وه‌،‭ ‬ته‌نانه‌ت‭ ‬له‌‭ ‬كاتی‭ ‬ناڕازیبووندا‭ ‬ناڕه‌زاییش‭ ‬ده‌رببڕێت،‭ ‬ئه‌م‭ ‬ئازادییه‌ش‭ ‬له‌ناو‭ ‬شاردا‭ (‬له‌ناو‭ ‬فه‌رمانگه‌‭ ‬و‭ ‬كارگه‌كاندا‭) ‬وه‌ك‭ ‬ده‌زانین،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬هه‌نگاوه‌‭ ‬به‌ره‌و‭ (‬خۆڕێكخستن‭). ‬ئه‌م‭ ‬ئازادییه‌‭ ‬له‌ناو‭ ‬فه‌رمانگه‌‭ ‬و‭ ‬كارگه‌‭ ‬و‭ ‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كاندا،‭ ‬له‌‭ ‬كاتی‭ ‬چه‌وسانه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬زولم‭ ‬دا‭ ‬نه‌ك‭ ‬رێگه‌ت‭ ‬لێ‭ ‬ناگرێت،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬هانیشت‭ ‬ده‌دات‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تادا‭ (‬هاوارێك‭) ‬بكه‌یت‭. ‬هه‌مووشمان‭ ‬ده‌زانین‭ ‬هاوار‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬هه‌موو‭ ‬یاخیبوون‭ ‬و‭ ‬راپه‌ڕینێكه‌‭.‬

شاری‭ ‬گه‌وره‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تادا‭ ‬له‌‭ ‬ده‌ره‌وه‌ی‭ ‬سنووری‭ ‬كوردستاندا‭ ‬دروست‭ ‬بوونه‌‭: ‬ئه‌سته‌مبۆڵ،‭ ‬قاهیره‌،‭ ‬به‌غدا،‭ ‬تاران،‭ ‬دیمه‌شق،‭ ‬مووسڵ؛‭ ‬به‌‭ ‬تایبه‌تیش‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ،‭ ‬چونكه‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ئه‌و‭ ‬شوێنانه‌یه‌‭ ‬كه‌‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌مه‌وه‌‭ ‬سیفه‌تی‭ ‬شار‭ ‬وه‌رده‌گرێت‭ ‬و‭ ‬پاشان‭ ‬ده‌‭ ‬یان‭ ‬نووسه‌ری‭ ‬یاخی‭ ‬و‭ ‬نه‌سلێكی‭ ‬راچه‌نیوی‭ ‬گه‌نجی‭ ‬كورد‭ ‬دروست‭ ‬ده‌كات‭.‬

كه‌واته‌،‭ ‬هیچ‭ ‬سه‌یر‭ ‬نییه‌‭ ‬ئه‌گه‌ر‭ ‬ده‌بینین‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬رۆژنامه‌ی‭ ‬كوردی‭ (‬كه‌‭ ‬وه‌ك‭ ‬راپه‌ڕینێكه‌‭) ‬له‌‭ ‬شارێكی‭ ‬گه‌وره‌ی‭ ‬وه‌ك‭ ‬قاهیره‌‭ ‬سه‌ری‭ ‬هه‌ڵداوه‌،‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬گۆڤاری‭ ‬كوردی‭ ‬له‌‭ ‬پایته‌ختێكی‭ ‬وه‌ك‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬بڵاو‭ ‬كراوه‌ته‌وه‌،‭ ‬هه‌روه‌ها‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬قوتابخانه‌ی‭ ‬مۆدێرن‭ (‬1908‭) ‬و‭ ‬رێكخراوه‌‭ ‬خوێندكارییه‌كان‭ (‬1912‭) ‬و‭ ‬رێكخراوه‌كانی‭ ‬ژنان‭ (‬1919و‭ ‬ئه‌وانی‭ ‬روناكبیرانیش‭ ( ‬1908‭) ‬دیسان‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬سه‌ریان‭ ‬هه‌ڵداوه‌‭.‬

ته‌نیا‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تای‭  ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌مه‌وه‌یه‌‭ ‬كه‌‭ ‬شار‭ ‬به‌‭ ‬مانای‭ ‬ته‌واوی‭ ‬وشه‌‭ ‬له‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬دروست‭ ‬ده‌بێت‭: ‬ته‌نیا‭ ‬له‌و‭ ‬كاته‌شه‌وه‌یه‌‭ ‬كه‌‭ ‬زۆرانبازی‭ ‬له‌نێوان‭ ‬نه‌وه‌كاندا‭ ‬به‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬دیار‭ ‬و‭ ‬توندوتیژ‭ ‬له‌‭ ‬كوردستاندا‭ ‬سه‌رهه‌ڵده‌دات؛

به‌شێوه‌یه‌ك‭ ‬كه‌‭ ‬وه‌ك‭ ‬راپه‌ڕینیكی‭ ‬گه‌نجانه‌‭ ‬خۆی‭ ‬ده‌سه‌لمێنێت‭.‬

له‌و‭ ‬كاته‌وه‌ی‭ ‬شار‭ ‬دروست‭ ‬ده‌بێ،‭ ‬په‌یوه‌ندییه‌‭ ‬عه‌شایه‌رییه‌كان‭ ‬هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬قه‌دری‭ ‬هۆز‭ ‬هێنده‌‭ ‬نامێنێ؛‭ ‬ئینتیما‭ ‬بۆ‭ ‬عه‌شیره‌ت‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬گوێكردنی‭ ‬سه‌رۆك‭ ‬هۆز‭ ‬كه‌م‭ ‬ده‌بێته‌وه‌‭. ‬لێره‌وه‌‭ ‬چه‌مكه‌كانی‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬دیموكراسی‭ ‬و‭ ‬مه‌ده‌نیه‌ت‭ ‬و‭ ‬مافی‭ ‬ئافره‌ت‭ ‬و‭ ‬ئازادیی‭ ‬تاكه‌كه‌س‭ ‬و‭ ‬سه‌ره‌تاكانی‭ ‬یاخیبوون‭ ‬و‭ ‬ده‌ربڕینی‭ ‬ناڕه‌زایی،‭ ‬لای‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬ناڕه‌زاییانه‌ی‭ ‬كۆتایی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬نۆزده‌هه‌م‭ ‬چه‌كه‌ره‌‭ ‬یان‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬چاره‌گی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌مدا‭ ‬گه‌یشتنه‌‭ ‬ئه‌وپه‌ڕی‭ ‬بووژانه‌وه‌‭ ‬و‭ ‬له‌ناو‭ ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬نوێی‭ ‬كورددا‭ ‬ره‌نگی‭ ‬دایه‌وه‌‭.

ئایا‭ (‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬مه‌عریفییان‭ ‬هه‌بووه‌؟

ئه‌گه‌ر‭ ‬دیارترین‭ ‬سیمای‭ ‬كۆمه‌ڵگه‌ی‭ ‬مه‌ده‌نی،‭ ‬كاری‭ ‬ڕێكخراوه‌یی‭ ‬و‭ ‬خه‌باتی‭ ‬سیاسی‭ ‬بێت‭ (‬له‌جیاتی‭ ‬جموجۆڵی‭ ‬چه‌كداری‭ ‬و‭ ‬عه‌شایه‌رگه‌ری‭) ‬ئه‌وا‭ ( ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬ده‌بنه‌‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬گرووپی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬كوردانه‌ی‭ ‬ده‌یانویست‭ ‬له‌‭ ‬كه‌ناڵێكی‭ ‬مه‌عریفی‭ ‬و‭ ‬مه‌ده‌نییه‌وه‌‭ ‬تێ‭ ‬بكۆشن‭ ‬بۆ‭ ‬گۆڕینی‭ ‬كۆمه‌ڵگه‌‭.‬

‭( ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭) ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬له‌‭ ‬مێژووی‭ ‬كوردا‭ ‬هاتن‭ ‬خه‌باتی‭ ‬ڕزگاریخوازی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬چه‌كدارییان‭ ‬ته‌رجه‌مه‌‭ ‬كرده‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬خه‌باتێكی‭ ‬كولتووری،‭ ‬خه‌باتی‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژییان‭ ‬له‌‭ ‬جێگه‌ی‭ ‬میلیتاریه‌ت‭ ‬و‭ ‬چه‌ك‭ ‬دانا،‭ ‬زۆربه‌ی‭ ‬ئامرازه‌كانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬پرۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌شیان‭ ‬تاقی‭ ‬كرده‌وه‌‭: ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬په‌خشكردنی‭ ‬بیر‭ ‬و‭ ‬بۆچوونه‌كانی‭ ‬خۆیان‭ ‬و‭ ‬بایه‌خدان‭ ‬به‌‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬په‌روه‌رده‌‭ ‬و‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ڕێكخراوه‌‭ ‬جۆراوجۆره‌كانه‌وه‌‭ ‬بگره‌‭ ‬تا‭ ‬ده‌گاته‌‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬خه‌باتی‭ ‬ڕۆژنامه‌نووسی‭ ‬و‭ ‬چاپه‌مه‌نی‭ ‬و‭ ‬نوێكردنه‌وه‌ی‭ ‬ئه‌ده‌بیات‭.‬

له‌‭ ‬به‌ستێنی‭ ‬ئایدیۆلۆژیاوه‌،‭ ‬ته‌نیا‭ ‬یه‌ك‭ ‬هێڵی‭ ‬بیركردنه‌وه‌ی‭ ‬سیاسی‭ ‬بۆ‭ ‬خه‌بات‭ ‬و‭ ‬بۆ‭ ‬چۆنیه‌تیی‭ ‬چاره‌سه‌ركردنی‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭ ‬نه‌بوو،‭ ‬به‌ڵكو‭ ‬چه‌ندین‭ ‬ئایدۆلۆژیای‭ ‬جۆراوجۆر‭ ‬هه‌بوون‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬نیشانه‌ی‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬خودی‭ ‬كۆمه‌ڵگه‌ی‭ ‬كورده‌واری‭ ‬پێكهاته‌یه‌كی‭ ‬تێكه‌ڵ‭ ‬و‭ ‬فره‌توێژ‭ ‬و‭ ‬فره‌ڕه‌هه‌ندی‭ ‬هه‌یه‌،‭ ‬ئه‌مه‌‭ ‬جگه‌‭ ‬له‌وه‌ی،‭ ‬كه‌‭ ‬ژیۆپۆله‌تیكی‭ ‬كوردستانی‭ ‬دابه‌شكراویش‭ ‬به‌سه‌ر‭ ‬زیاتر‭ ‬له‌‭ ‬ته‌نیا‭ ‬یه‌ك‭ ‬داگیركه‌ر‭ ‬ڕۆڵی‭ ‬هه‌بوو‭ ‬له‌‭ ‬مه‌سه‌له‌ی‭ ‬دروستبوونی‭ ‬ئه‌م‭ ‬فره‌‭ ‬ئایدیۆلۆژیایه‌ی‭ ‬له‌و‭ ‬زه‌مانه‌وه‌‭ ‬له‌ناو‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌‭ ‬یاخییه‌كاندا‭ ‬سه‌ری‭ ‬هه‌ڵدا‭.‬

میقداد‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬به‌درخان‭ ‬له‌‭ (‬1898‭) ‬له‌‭ ‬قاهیره‌‭ ‬ده‌یویست‭ ‬سوڵتان‭ ‬ئازاری‭ ‬كوردان‭ ‬نه‌دات‭ ‬و‭ ‬لێیان‭ ‬گه‌ڕێ‭ ‬بۆ‭ ‬خۆیان‭ ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬كوردی‭ ‬بنووسن‭. ‬عه‌بدولڕه‌حمان‭ ‬به‌درخانی‭ ‬برای،‭ ‬له‌‭ ‬ژماره‌ی‭ ‬پێنجه‌می‭ ‬هه‌مان‭ ‬ڕۆژنامه‌وه‌‭ ‬ستراتیژ‭ ‬و‭ ‬وتاره‌كانی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مبه‌ر‭ ‬سوڵتان‭ ‬توندوتیژتر‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬داوای‭ ‬ڕیفۆرمی‭ ‬ده‌كرد‭. ‬سووره‌ییا‭ ‬به‌درخانی‭ ‬سه‌ر‭ ‬به‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬بنه‌ماڵه‌ش‭ ‬له‌‭ (‬17‭ ‬1918‭) ‬به‌ملاوه‌‭ ‬پێشنیاری‭ ‬چاره‌سه‌ری‭ ‬فیدراڵی‭ ‬یان‭ ‬كۆنفیدراڵیی‭ ‬ده‌كرد‭ ‬بۆ‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانیدا،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا،‭ ‬گه‌نجێكی‭ ‬دیپلۆمات‭ ‬و‭ ‬ئه‌وروپادیده‌ی‭ ‬تر،‭ ‬ڕادیكالێكی‭ ‬عوسمانی‭ ‬بوو‭: ‬پێی‭ ‬وابوو‭ ‬كورد‭ ‬و‭ ‬تورك‭ ‬و‭ ‬ئه‌رمه‌ن‭ ‬و‭ ‬چه‌ركه‌س‭ ‬و‭ ‬هه‌موو‭ ‬گه‌لێك‭ ‬پێویسته‌‭ ‬پێكه‌وه‌‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌یه‌كی‭ ‬عوسمانیدا‭ ‬ئازاد‭ ‬و‭ ‬به‌خته‌وه‌ر‭ ‬بژین،‭ ‬كه‌چی‭ ‬پاشان‭ ‬له‌‭ ‬1919‭ ‬به‌ملاوه‌‭ ‬به‌‭ ‬ته‌واوه‌تی‭ ‬له‌م‭ ‬ئایدیۆلۆژییه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬په‌شیمان‭ ‬بووەوه‌‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬كۆنفرانسی‭ ‬نێوده‌وڵه‌تیی‭ ‬ئاشتی‭ ‬له‌‭ ‬پاریس‭ ‬داوای‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬ده‌وڵه‌تێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬بۆ‭ ‬كوردستانێكی‭ ‬ئازاد‭ ‬ڕاگه‌یاند‭. ‬له‌‭ ‬لایه‌كی‭ ‬دیكه‌وه‌‭ ‬فیكری‭ ‬لوتفی‭ ‬دیاربه‌كری،‭ ‬باوه‌ڕی‭ ‬وابوو‭ ‬نابێت‭ ‬كورد‭ ‬سه‌ربه‌خۆ‭ ‬بژیت‭ ‬و‭ ‬له‌‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی‭ ‬جودا‭ ‬بێته‌وه‌،‭ ‬ئه‌مه‌‭ ‬له‌‭ ‬كاتێكدا‭ ‬هه‌ندێ‭ ‬گه‌نجی‭ ‬وه‌ك‭ ‬سه‌عید‭ ‬نوڕسی‭ ‬و‭ ‬عه‌بدولقادر‭ ‬ئه‌فه‌ندیش‭ ‬پێیان‭ ‬وا‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬كێشه‌ی‭ ‬كورد‭ ‬پێویسته‌‭ ‬ته‌نێ‭ ‬له‌‭ ‬چوارچێوه‌ی‭ ‬بیری‭ ‬ئیسلامه‌تیدا‭ ‬چارسه‌ر‭ ‬بكرێ‭. ‬له‌وانه‌یه‌‭ ‬چه‌ندین‭ ‬بۆچوونی‭ ‬دیكه‌ش‭ ‬له‌م‭ ‬به‌ستێنه‌دا‭ ‬هه‌بووبن‭ ‬كه‌‭ ‬هه‌موویان‭ ‬ده‌چوونه‌وه‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬ڕێگای‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬مرۆڤی‭ ‬كورد‭ ‬چۆن‭ ‬به‌‭ ‬ئازادی‭ ‬و‭ ‬ئاسووده‌یی‭ ‬خۆی‭ ‬بگات‭!‬

تاكه‌‭ ‬ڕووناكبیرێك‭ ‬بۆ‭ ‬خۆیشی،‭ ‬له‌‭ ‬قۆناغیكی‭ ‬ژیانی‭ ‬خۆیه‌وه‌‭ ‬تا‭ ‬قۆناغێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬ژیانی،‭ ‬هه‌مان‭ ‬بۆچوونی‭ ‬نه‌بووه‌‭ ‬و‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬هه‌مان‭ ‬ئایدیۆلۆژیای‭ ‬پێشووی‭ ‬خۆی‭ ‬نه‌ماوه‌ته‌وه‌‭. ‬ژه‌نه‌راڵ‭ ‬شه‌ریف‭ ‬پاشا‭ ‬و‭ ‬عه‌بدولڕه‌حیم‭ ‬ڕه‌حمی‭ ‬هه‌كاری‭ ‬و‭ ‬عه‌بدولڕه‌حمان‭ ‬به‌درخان‭ ‬و‭ ‬د‭. ‬عه‌بدوڵڵا‭ ‬جه‌وده‌ت‭ ‬نموونه‌یه‌كی‭ ‬دیاری‭ ‬ئه‌م‭ ‬جۆره‌‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌ن‭ ‬كه‌‭ ‬چه‌ندین‭ ‬وێستگه‌ی‭ ‬ئایدیۆلۆژیی‭ ‬جۆراوجۆر‭ ‬له‌‭ ‬ژیانی‭ ‬فیكری‭ ‬و‭ ‬ئایدیۆلۆژییاندا‭ ‬ده‌بیندرێ‭.‬

شایانی‭ ‬باسه‌‭ ‬ئایدیۆلۆژیای‭ ‬بیری‭ ‬جودابوونه‌وه‌‭ ‬له‌‭ ‬توركیا‭ ‬و‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬عوسمانی،‭ ‬له‌‭ ‬ساڵانی‭ ‬سه‌ره‌تای‭ ‬بیسته‌كانی‭ ‬سه‌ده‌ی‭ ‬بیسته‌مدا،‭ ‬به‌‭ ‬تایبه‌تی‭ ‬له‌‭ ‬كوردستانی‭ ‬عێراق‭ ‬پاشانیش‭ ‬لای‭ ‬ڕووناكبیره‌كانی‭ ‬دووره‌وڵات‭ ‬و‭ ‬بزاڤی‭ (‬خۆیبوون‭)‬،‭ ‬په‌ره‌ی‭ ‬سه‌ند‭ ‬و‭ ‬زیاتر‭ ‬جێگه‌ی‭ ‬خۆی‭ ‬گرت‭ ‬تا‭ ‬ڕاده‌ی‭ ‬ئه‌وه‌ی‭ ‬كه‌‭ ‬بووبووه‌‭ ‬هێڵێكی‭ ‬سوور‭ ‬و‭ ‬زه‌قی‭ ‬گڕگرتوو‭ ‬له‌‭ ‬نێوان‭ ‬شێخ‭ ‬مه‌حموود‭ ‬و‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬جوداخوازه‌‭ ‬گه‌نجه‌كانی‭ ‬وه‌ك‭ ‬جه‌مال‭ ‬عیرفان‭ ‬و‭ ‬ڕه‌شید‭ ‬نه‌جیب‭ ‬و‭ ‬جه‌میل‭ ‬سائیب‭ ‬و‭ ‬فایه‌قی‭ ‬تاپۆ‭ ‬و‭ ‬حه‌مدی‭ ‬و‭ ‬ده‌یانی‭ ‬تر‭.‬

یه‌كێك‭ ‬له‌‭ ‬ستراتیژه‌كانی‭ ‬ئایدیۆلۆژیه‌تی‭ ‬ئه‌م‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌‭ ‬ئه‌وه‌‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬سیاسه‌تێكی‭ ‬دووفاقیی‭ ‬پۆزه‌تیڤیان‭ ‬هه‌بوو‭ ‬به‌رامبه‌ر‭ ‬تورك‭ ‬و‭ ‬سوڵتانه‌‭ ‬عوسمانیه‌كان‭: ‬دژی‭ ‬ڕژێمی‭ ‬ده‌وڵه‌تی‭ ‬توركیا‭ ‬بوون،‭ ‬به‌ڵام‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مان‭ ‬كاتدا‭ ‬باوه‌شیان‭ ‬بۆ‭ ‬هه‌موو‭ ‬پێشكه‌وتنێكی‭ ‬كولتووری‭ ‬تورك‭ ‬ده‌كرده‌وه‌،‭ ‬هه‌موو‭ ‬جۆره‌‭ ‬هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬زانست‭ ‬و‭ ‬ئه‌ده‌بیاتێكی‭ ‬پێشكه‌وتووخوازیان‭ ‬لێیان‭ ‬وه‌رده‌گرت‭.‬

گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬زۆر‭ ‬باش‭ ‬ده‌ركیان‭ ‬به‌مه‌‭ ‬كردبوو‭ ‬كه‌‭ ‬هێزی‭ ‬ئابووری،‭ ‬واته‌‭ ‬داراییه‌كی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی،‭ ‬فاكته‌رێكی‭ ‬پله‌ی‭ ‬یه‌كه‌می‭ ‬هه‌موو‭ ‬پێشكه‌وتنێكی‭ ‬كوردستانه‌‭ ‬و‭ ‬پێویسته‌‭ ‬كورد‭ ‬داراییه‌كی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬هه‌بێت‭ ‬بۆ‭ ‬گه‌یشتن‭ ‬به‌‭ ‬سه‌ربه‌خۆیی‭ ‬سیاسی،‭ ‬ئه‌م‭ ‬بنه‌مایه‌‭ ‬یه‌كێكه‌‭ ‬له‌‭ ‬پره‌نسیپه‌‭ ‬سه‌ره‌كیه‌كانی‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌كه‌یان،‭ ‬له‌م‭ ‬باره‌وه‌‭ ‬ده‌توانین‭ ‬ده‌یان‭ ‬نموونه‌ی‭ ‬بیری‭ ‬ئاوها‭ ‬هه‌م‭ ‬لای‭ ‬شاعیران‭ ‬و‭ ‬هه‌م‭ ‬لای‭ ‬ڕووناكبیران‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬لاپه‌ڕه‌ی‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤاره‌كان‭ ‬بخوێنینه‌وه‌‭. ‬حه‌مدیی‭ ‬شاعیر‭ ‬ده‌ڵێ‭: (‬ئه‌م‭ ‬ئاو‭ ‬و‭ ‬ئه‌رزه‌ی‭ ‬ئێمه‌‭ ‬هه‌مانه‌‭ ‬زه‌رع‭ ‬كری‭… ‬ده‌وڵه‌ت‭ ‬ده‌بێ‭ ‬به‌‭ ‬كۆڵكه‌ش‭ ‬و‭ ‬شا‭ ‬به‌‭ ‬سه‌پانمان‭)‬

شایانی‭ ‬باسه‌،‭ ‬هه‌رچی‭ ‬چالاكی‭ ‬و‭ ‬كارێكی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌‭ ‬ئه‌نجامیان‭ ‬دابێ،‭ ‬واته‌‭ ‬جێبه‌جێكردنی‭ ‬سه‌رتاپای‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌كه‌‭ ‬و‭ ‬پێداویستییە‌كانی،‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌‭ ‬كڕینی‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬و‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬بنكه‌‭ ‬كولتوورییه‌كانه‌وه‌‭ ‬بگره‌‭ ‬تا‭ ‬ده‌گاته‌‭ ‬دامه‌زراندنی‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬و‭ ‬چاپی‭ ‬كتێب‭ ‬و‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤاره‌كانیان‭… ‬هه‌مووی‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬حیسابی‭ ‬گیرفانی‭ ‬خۆیان‭ ‬ئه‌نجامیان‭ ‬داون،‭ ‬خه‌رجیی‭ ‬هه‌موو‭ ‬چالاكییه‌كانیان‭ ‬له‌‭ ‬باخه‌ڵی‭ ‬خۆیانه‌وه‌‭ ‬هاتووه‌،‭ ‬چالاكییه‌كانیان‭ ‬ئه‌هلی‭ ‬privit‭ ‬بوونه‌‭. ‬هیچ‭ ‬حزبێك‭ ‬كۆمه‌كی‭ ‬نه‌كردوون‭ ‬و‭ ‬هیچ‭ ‬حكوومه‌تێك‭ ‬بودجه‌ی‭ ‬پێ‭ ‬نه‌داون‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬به‌‭ ‬پێچه‌وانه‌ی‭ ‬دۆخی‭ ‬هه‌موو‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬دراوسێ‭ (‬تورك،‭ ‬عه‌ره‌ب،‭ ‬فارس‭..) ‬كه‌‭ ‬دیاره‌‭ ‬حكوومه‌ت‭ ‬یان‭ ‬ده‌زگایه‌ك‭ ‬له‌‭ ‬پشته‌وه‌یان‭ ‬بووه‌‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‭ ‬بۆ‭ ‬دڵسۆزیی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌،‭ ‬كه‌‭ ‬به‌شێوه‌یه‌كی‭ ‬شه‌خسی‭ ‬و‭ ‬له‌خۆبوردوویی،‭ ‬به‌بێ‭ ‬وه‌رگرتنی‭ ‬هیچ‭ ‬پاداشتێك،‭ ‬له‌پێناو‭ ‬ئایدیالێك،‭ ‬كاریان‭ ‬كردووه‌‭.‬

له‌‭ ‬22‭/‬4‭/‬1898‭ ‬میقداد‭ ‬مه‌دحه‌ت‭ ‬به‌درخان‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌ركی‭ ‬خۆی‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬به‌‭ ‬ناوی‭ (‬كوردستان‭) ‬له‌‭ ‬قاهیره‌‭ ‬داده‌مه‌زرێنێ‭. ‬له‌‭ (‬1900‭)‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬ڕێكخراوی‭ (‬عه‌زمی‭ ‬قه‌وی‭ ‬جه‌معیه‌تی‭) ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌ركی‭ ‬فیكری‭ ‬ئه‌فه‌ندی‭ ‬دیاربه‌كری‭ ‬داده‌مه‌زرێ‭. ‬ئه‌حمه‌د‭ ‬ڕامز‭ ‬كوردیزاده‌‭ ‬له‌ناو‭ ‬ڕێكخراوه‌كه‌یدا‭ ‬ئه‌ندامێكی‭ ‬چالاك‭ ‬بووه‌‭ ‬و‭ ‬ئه‌ویش‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌ركی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ (‬1901‭) ‬كۆمه‌ڵه‌یه‌كی‭ ‬زانستی‭ ‬داده‌مه‌زرێنێ‭.‬

هه‌موو‭ ‬ڕۆژنامه‌‭ ‬و‭ ‬گۆڤار‭ ‬و‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬و‭ ‬ڕێكخراوه‌كان،‭ ‬هه‌موو‭ ‬كتێب‭ ‬و‭ ‬چاپخانه‌كان،‭ ‬هه‌موو‭ ‬چالاكی‭ ‬و‭ ‬پێداویستی‭ ‬و‭ ‬ئامرازه‌كانی‭ ‬جێبه‌جێكردنی‭ ‬ئه‌م‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌،‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ئه‌ركی‭ ‬خودی‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬خۆیان‭ ‬به‌ڕێوه‌‭ ‬چووه‌‭.‬

له‌‭ ‬1908‭ ‬به‌ملاوه‌،‭ ‬ورده‌‭ ‬ورده‌‭ ‬ده‌یان‭ ‬ڕێكخراو‭ ‬و‭ ‬یانه‌ی‭ ‬كۆمه‌ڵایه‌تی‭ ‬و‭ ‬كۆمه‌ڵه‌ی‭ ‬كولتووری،‭ ‬له‌لایه‌ن‭ ‬ده‌سته‌ی‭ ‬جۆراوجۆری‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كانه‌وه‌‭ ‬له‌پێناو‭ ‬پته‌وكردنی‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌كه‌یان‭ ‬دروست‭ ‬ده‌بن‭. ‬له‌م‭ ‬بواره‌شدا‭ ‬له‌‭ ‬هه‌مووی‭ ‬گرنگتر؛‭ ‬وازهێنان‭ ‬له‌‭ (‬ئیتیحاد‭ ‬و‭ ‬ته‌ره‌قی‭) ‬و‭ ‬وازهێنان‭ ‬له‌‭ ‬ئایدیۆلۆژیه‌تی‭ ‬پان‭ ‬عوسمانیزم‭ ‬و‭ ‬فیدڕاڵیزم‭ ‬و‭ ‬ڕادیكالیزم‭.‬

وای‭ ‬كرد‭ ‬كه‌‭ ‬ئه‌و‭ ‬توخمانه‌ی‭ ‬جموجۆڵی‭ ‬ناسیونالیزمی‭ ‬كورد‭ ‬پێكده‌هێنن،‭ ‬هێدی‭ ‬هێدی،‭ ‬له‌‭ ‬یه‌كتری‭ ‬كۆ‭ ‬ببنه‌وه‌؛‭ ‬له‌‭ ‬كۆتاییشدا‭ ‬پڕۆژه‌یه‌كی‭ ‬مه‌عریفیی‭ ‬كوردانه‌‭ ‬و‭ ‬ئه‌ده‌بیاتێكی‭ ‬سه‌ربه‌خۆی‭ ‬جیاواز‭ ‬و‭ ‬كولتوورێكی‭ ‬نه‌وژه‌نی‭ ‬ئه‌وتۆ‭ ‬له‌ناو‭ ‬كورداندا‭ ‬دروست‭ ‬ببێت‭ ‬كه‌‭ ‬هه‌ندێ‭ ‬له‌‭ ‬مێژوونووسان‭ ‬به‌‭( ‬ڕێنسانێكی‭ ‬كولتووری‭) ‬ناوزه‌دی‭ ‬بكه‌ن‭.‬

ده‌ستاوه‌ردێكی‭ ‬ئاپستمۆلۆژیی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان،‭ ‬گۆڕینی‭ ‬سیسته‌می‭ ‬خوێندن‭ ‬و‭ ‬په‌روه‌رده‌‭ ‬بوو‭: ‬دامه‌زراندنی‭ ‬قوتابخانه‌ی‭ ‬مۆدێرن،‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬له‌‭ ‬شێوه‌یه‌كی‭ ‬نوێدا‭ ‬به‌‭ ‬میتۆدێكی‭ ‬هاوچه‌رخ‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬ناوه‌ڕۆكێكی‭ ‬پێشكه‌وتووی‭ ‬ئه‌وتۆ‭ ‬كه‌‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬دۆخ‭ ‬و‭ ‬پێداویستییه‌كانی‭ ‬زه‌مانی‭ ‬نوێ‭ ‬بگونجێ‭. ‬له‌1910‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬قوتابخانه‌ی‭ ‬كوردی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬له‌‭ ‬گه‌ڕه‌كی‭ ‬دیوانلی‭ ‬داده‌مه‌زرێ،‭ ‬عه‌بدولڕه‌حمان‭ ‬به‌درخان‭ ‬مامۆستا‭ ‬بووه‌‭ ‬و‭ ‬مانگی‭ ‬30‭ ‬لیره‌ی‭ ‬عوسمانلی‭ ‬له‌‭ ‬باخه‌ڵی‭ ‬خۆی‭ ‬له‌‭ ‬خه‌رجیی‭ ‬ئه‌و‭ ‬قوتابخانه‌یه‌‭ ‬سه‌رف‭ ‬كردووه‌‭. ‬ئنجا‭ ‬له‌‭ ‬ماوه‌ی‭ ‬1907‭ ‬1911‭ ‬شێخ‭ ‬عه‌بدولسه‌لامی‭ ‬بارزانی‭ ‬یاداشتێك‭ ‬ده‌داته‌‭ ‬ده‌سه‌ڵاتدارانی‭ ‬عوسمانی‭ ‬له‌‭ ‬ئه‌سته‌مبۆڵ‭ ‬كه‌‭ ‬تێدا‭ ‬داوای‭ ‬ئه‌وه‌ش‭ ‬ده‌كا‭ ‬كه‌‭ ‬خویندن‭ ‬له‌‭ ‬كوردستان‭ ‬پێویسته‌‭ ‬به‌‭ ‬كوردی‭ ‬بێت‭. ‬ئنجا‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬كتێبی‭ ‬چاپكراوه‌ی‭ ‬ڕه‌سمی‭ ‬له‌‭ ‬كوردستانی‭ ‬عێراقدا‭ ‬كه‌‭ ‬بۆ‭ ‬قوتابخانه‌كان‭ ‬بڵاو‭ ‬كرایه‌وه‌،‭ ‬نووسراوی‭ ‬مامۆستای‭ ‬قوتابخانه‌ی‭ ‬نموونه‌ی‭ ‬سه‌عاده‌ت،‭ ‬محه‌مه‌د‭ ‬باشقه‌‭ ( ‬1890‭ ‬1980‭) ‬كه‌‭ ‬به‌‭ ‬هاوكاریی‭ ‬میجه‌رسۆن‭ ‬و‭ ‬محه‌مه‌د‭ ‬زه‌كی‭ ‬دایناوه‌‭ ‬به‌‭ ‬ناونیشانی‭( ‬ئه‌وه‌له‌مین‭ ‬قیرائه‌تی‭ ‬كوردی‭) ‬له‌‭ ‬1920‭ ‬له‌‭ ‬به‌غدا‭ ‬چاپ‭ ‬كراوه‌‭.‬

هه‌ر‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬ده‌ستی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬مونه‌وه‌ره‌‭ ‬كوردانه‌دا،‭ ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1925‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬تیپی‭ ‬مۆسیقا‭ ‬له‌‭ ‬سلێمانی‭ ‬به‌‭ ‬سه‌رپه‌رشتیی‭ ‬عبدولواحید‭ ‬نووری‭ ‬و‭ ‬فوئاد‭ ‬ڕه‌شید‭ ‬به‌كر‭ ‬دامه‌زرا‭. ‬له‌‭ ‬ساڵی‭ ‬1905‭ ‬به‌ملاوه‌ش‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬شانۆگه‌ری‭ ‬له‌سه‌ر‭ ‬شانۆ‭ ‬پێشكه‌ش‭ ‬كراون‭.‬

به‌م‭ ‬شێوه‌یه‌،‭ ‬ئه‌و‭ ‬ڕووناكبیره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌،‭ ‬به‌‭ ‬پێچه‌وانه‌ی‭ ‬شێخ‭ ‬و‭ ‬موفتی‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬میره‌‭ ‬كورده‌كانی‭ ‬سه‌ده‌كانی‭ ‬ڕابردوو،‭ ‬بزووتنه‌وه‌‭ ‬كۆمه‌ڵایه‌تی‭ ‬و‭ ‬نه‌ته‌وه‌خوازییه‌كه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬سه‌رده‌مه‌ی‭ ‬كوردستانیان‭ ‬له‌‭ ‬ئاستی‭ ‬سه‌رزاره‌كییه‌وه‌‭ ‬گه‌یانده‌‭ ‬ئاستی‭ ‬نووسین‭ ‬و‭ ‬وشیاری‭ ‬و‭ ‬ئایدیۆلۆژیا‭.. ‬بزاڤه‌‭ ‬كوردایه‌تییه‌كه‌یان‭ ‬له‌‭ ‬ئاستی‭ ‬كاره‌سات‭ ‬و‭ ‬ڕاپه‌ڕینه‌‭ ‬ڕۆژانه‌كانه‌وه‌‭ ‬گه‌یانده‌‭ ‬ئاستی‭ ‬به‌‭ ‬ئه‌بستمۆلۆژیكردن،‭ ‬ئاستی‭ ‬به‌‭ ‬مه‌عریفه‌كردنی‭ ‬كرده‌وه‌كان؛‭ ‬گه‌یاندیانه‌‭ ‬ئێستێتیكا‭ ‬و‭ ‬هونه‌ر‭ ‬و‭ ‬په‌روه‌رده‌ی‭ ‬مۆدێرن‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌‭ ‬ڕێگه‌ی‭ ‬ڕۆژنامه‌گه‌ری‭ ‬و‭ ‬چاپه‌مه‌نی‭ ‬و‭ ‬بڵاوكردنه‌وه‌ی‭ ‬خوینده‌واری‭ ‬به‌‭ ‬زمانی‭ ‬كوردی‭ ‬و‭ ‬كردنه‌وه‌ی‭ ‬قوتابخانه‌‭ ‬و‭ ‬هێنانه‌‭ ‬ئارای‭ ‬سیسته‌مێكی‭ ‬په‌روه‌رده‌یی‭ ‬هاوچه‌رخ‭ ‬و‭ ‬خوڵقاندنی‭ ‬زه‌مینه‌‭ ‬بۆ‭ ‬دروستكردنی‭ ‬مه‌عریفه‌یه‌كی‭ ‬نوێ‭. ‬ئه‌مه‌‭ ‬كارێك‭ ‬بوو‭ ‬كه‌‭ ‬موفتی‭ ‬و‭ ‬میر‭ ‬و‭ ‬مه‌لا‭ ‬و‭ ‬شێخ‭ ‬و‭ ‬خاوه‌ن‭ ‬ته‌ریقه‌ته‌كانی‭ ‬سه‌رده‌می‭ ‬كلاسیك‭ ‬هه‌رگیز‭ ‬نه‌یانتوانیبوو‭ ‬په‌ی‭ ‬به‌‭ ‬ئه‌نجامدانی‭ ‬ببه‌ن‭ ‬و‭ ‬جێبه‌جێبه‌كه‌ن‭.‬

گه‌نجه‌‭ ‬كورده‌كان‭ ‬له‌پێناو‭ ‬وه‌دیهێنانی‭ ‬ئه‌و‭ ‬پڕۆژه‌‭ ‬مه‌عریفیه‌دا،‭ ‬بیری‭ ‬هێنانی‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬چاپخانه‌ی‭ ‬كوردییان‭ ‬هێنایه‌‭ ‬دی‭. ‬ئه‌مه‌ش‭ ‬له‌‭ ‬سه‌ره‌تادا‭ ‬دیسان‭ ‬له‌‭ ‬ده‌ره‌وه‌ی‭ ‬وڵاتدا،‭ ‬پاشان‭ ‬هێنایان‭ ‬بۆ‭ ‬كوردستان‭. ‬پیره‌مێرد‭ ‬ده‌یزانی‭ ‬كه‌‭ ‬هه‌بوونی‭ ‬چاپخانه‌‭ ‬دیارده‌یه‌كی‭ ‬مۆدێرنه‌،‭ ‬بۆیه‌‭ ‬شانازی‭ ‬به‌و‭ ‬ده‌سته‌‭ ‬ئه‌پستمۆلۆژییانه‌ی‭ ‬ئه‌و‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌ی‭ ‬هاوڕێكانی‭ ‬خۆی‭ ‬ده‌كرد‭ ‬و‭ ‬ده‌یگوت‭:( ‬كورد‭ ‬سه‌حافه‌‭ ‬و‭ ‬سه‌قافه‌ی‭ ‬هه‌یه‌‭..)‬

ئامرازێكی‭ ‬دیكه‌ی‭ ‬گه‌یاندنی‭ ‬ناوه‌ڕۆكه‌‭ ‬مه‌عریفییه‌كه‌ی‭ ‬گه‌نجانی‭ ‬كورد‭: ‬ڕۆژنامه‌گه‌ری‭ ‬بوو‭. ‬ڕۆژنامه‌ی‭ ( ‬بانگی‭ ‬كوردستان‭) ‬له‌‭ ‬ژ3،‭ ‬ل3دا‭ ‬دووپاتی‭ ‬ده‌كاته‌وه‌‭: (‬هه‌ر‭ ‬میلله‌تێك‭ ‬مالیكی‭ ‬غه‌زه‌ته‌یه‌كی‭ ‬خۆی‭ ‬بێ،‭ ‬ده‌توانێ‭ ‬به‌‭ ‬ده‌نگێكی‭ ‬بڵند‭ ‬بیگه‌ینێته‌‭ ‬گوێی‭ ‬ئه‌و‭ ‬كه‌سانه‌‭ ‬كه‌‭ ‬گوێگر‭ ‬و‭ ‬خادیمی‭ ‬مه‌عاریف‭ ‬و‭ ‬میلله‌تن‭..).‬

به‌هۆی‭ ‬بزاڤی‭ ‬ڕۆژنامه‌گه‌رییه‌وه‌،‭ ‬ئه‌م‭ ‬نووسه‌ره‌‭ ‬گه‌نجه‌‭ ‬كوردانه‌،‭ ‬توانیویانه‌‭ ‬ئاگاداری‭ ‬چالاكییه‌كانی‭ ‬یه‌كتر‭ ‬بن‭: ‬هه‌ر‭ ‬به‌شێكی‭ ‬كوردستان‭ ‬له‌گه‌ڵ‭ ‬به‌شه‌كه‌ی‭ ‬دیكه‌ی،‭ ‬یه‌كانگیر‭ ‬بوونه‌ته‌وه‌‭ ‬كه‌وتوونه‌ته‌‭ ‬ژێر‭ ‬كارگه‌ریگه‌ریی‭ ‬یه‌كتر‭ ‬و‭ ‬به‌‭ ‬هه‌موویان‭ ‬یه‌ك‭ ‬ئه‌ده‌بیاتی‭ ‬نه‌ته‌وه‌یی‭ ‬یه‌كانگیریان‭ ‬دروست‭ ‬كردووه‌‭.‬

ته‌نانه‌ت‭ ‬هه‌ر‭ ‬له‌و‭ ‬ماوه‌یشدا‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌مین‭ ‬جار‭ ‬خودی‭ ‬زاراوه‌ی‭ ‬مۆدێرنیزم‭ (‬ته‌جه‌دود‭ ‬و‭ ‬موجه‌دید‭) ‬ده‌كه‌ونه‌‭ ‬سه‌ر‭ ‬زاری‭ ‬نووسه‌رانمانه‌وه‌‭. ‬ڕۆژنامه‌ی‭ (‬تێگه‌یشتنی‭ ‬ڕاستی‭) ‬له‌‭ ‬1918‭ ‬له‌‭ ‬ژماره‌‭ ‬23‭ ‬و‭ ‬24دا‭ ‬بایه‌خێكی‭ ‬تایبه‌ت‭ ‬ده‌داته‌‭ ‬بیری‭ ‬نویخوازی‭ ‬و‭ ‬بۆ‭ ‬یه‌كه‌م‭ ‬جار‭ ‬وشه‌ی‭..‬‭ ‬

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …