موعتەزیلەكانی دوێنێ‌ و ئەمڕۆ، هاوشێوە بوون و لێكچوون..

موعتەزیلەكانی دوێنێ‌ و ئەمڕۆ، هاوشێوە بوون و لێكچوون..

نوسینی : فؤاد بن عبد العزیز الشلهوب وەرگێرانی :پێشەوا عومەر
ئومەتی ئیسلامی هەر لەسەرەتای سەدەی یەكەمیەوە و تا ئیستاش توشی چەندین بزووتنەوە و ڕێچكەو ڕێباز بوە كە بێڵیان هەڵگرتوە بۆ وێرانكردنی ئوسوڵ و شتە نەگۆرەكانی , دەم وەردەدەنە زاتی خواو ناو و سیفەتەكانی , گومان لای موسوڵمان دروست دەكەن :لەسەر قورئان و سوننەتی پێغەمبەرەكەیان , هەمیشە هەوڵی سوك كردنی پیرۆزیەكانی ئایین دەدەن , عەقڵ دەكەن بە پێوەر بۆ قورئان بە بێ‌ ڕێچاوكردنی بنچینە شەرعیی و ئوسولیەكان , قسە بەرامبەر بە پلەی هاوەڵانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەكەن: جارێك بە ڕاستەوخۆ و جارێك بە ناراستەوخۆ , جارێك بە ڕەخنە گرتن و پاشان قسەوتن پێیان , هەمیشە لە هەوڵی بەردەوامدان بۆ بڵاوكردنەوەی بیرو ڕاكانیان بەناو خەڵكیدا .

لەو گروپانەی ئەم بێڵەكانەیان هەڵگرتوە : موعتەزیلە و قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەكان و مۆدێرنە ئیسلامیەكانن! , ئەمانە باشترین یارمەتیدەری دوژمنانی ئیسلام بوون دژی ئیسلام خۆی , گەورەترین هۆكاربوون بۆ لاواز كردنی ئومەتی ئیسلامی بەهۆی بڵاوكردنەوەیان بۆ ئەو فیكرە گومڕا و ڕووخێنەرانەی كە زەبری كوشندەی وەشاند لە ئومەتی ئیسلامی .

گەر جیاوازی ئەوان لە لقەكاندا بوایە ئەوە پۆزشمان بۆ دەهێنانەوە , بەڵام ئەوان وازیان لەمانە هەمووی هێناوەو دەمیان وەرداوەتە كۆمەڵە ئوسوڵێك كە كۆدەنگی زانایانی لەسەرە, عەقڵیان پێش نەقڵ –دەق- خستوە , قسە بەرامبەر باشترین كەسانی دوای پێغەمبەر –هاوەڵان – دەكەن تا گەشتونەتە ئەوەی قسە لەسەر زاتی خواو ناو سیفەتەكانی دەكەن بە بێ‌ زانست ! (ئیبن قتیبە) لە ڕۆشنكردنەوەی ئەوەی كە ناكۆكی لەگەڵ ئەهلی كەلامدا لەسەر ئوسولەكانی دیینە ئەڵێت ( گەر ناكۆكیمان لەگەڵیان لە فرووع دا بوایە ئەوە پۆزشمان بۆ دەهێنانەوە , بەڵام ناكۆكیمان لەگەڵیان لەسەر : یەكخواپەرستی , سیفەتەكانی خوا , توانای خوا , لە شادی بەهەشتیەكان و سزای دۆزەخیەكان , لەسەر سزای ناو گۆر , لەسەر لەوح ( لوح المحفوظ) وە لەكۆمەڵە بابەتێكی ترا كە زانینی پێغەمبەریش بۆیان تەنها لەڕێگەی سروش (وحی) یەوە بوە ) ئەڵێم : موعتەزیلە پشكیان هەیە لەهەموو ئەو بابەتانەدا, ئەوانەشی دوای موعتەزیلە هاتن و پەروەردە بوون لەسەر ئەفكارو كتێبەكانیان و شوێن پێان هەڵگرتن ئەمانەش پشكیان هەیە , بگرە زۆر زیادەرۆیان كردوە زیاد لەوەی موعتەزیلەكانی دوێنێی دەیانوت و شتی سەرسوڕهێنەریان داهێناوە و دەیڵێن!

لەڕاستیدا ناوبردنیان بە عەقڵانیەكان , جۆرێكە لە گەورەكردنیان , خوای باڵادەست وەسفی ئەو عەقڵانە دەكات كە بیر لە دروستكەری ئاسمان و زەمین دەكەنەوە , ئامۆژگاری و سود لە حاڵی سەردەمانی پێش خۆیان وەردەگرن , گوێبستی فەرمانەكانی خواو پێغەمبەری خوا دەبن , ملكەچی فەرمانەكانی شەرع دەبن , عەقڵیان پێش قسەی خواو پێغەمبەری خوا ناخەن …هتد , بێگومان ئەم وەسفانە ناچەسپێت بەسەر ئەوانەی خۆیان ناوناوە قوتابخانەی هزری عەقڵانیەت , باشترین وەسف بۆ ئەمانە پێشینی (سلف) ئومەت بۆیانی كردون كە ناویان ناون ( ئارەزوو بازان ) ئەمە ڕاسترین وەسفە كە دەچسپێت پیاندا , بێگومان دوای ئارەزوەكانیان دەكەون .

هەڵبژاردنمان بۆ ئەم سێ‌ گروپە : موعتەزیلە و تەوژمی قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت و ئیسلامیە هاوچەرخەكان بە هۆی چەند هۆكارێك بوە لەوانە :

یەكەم – دژ وەستانی ئاشكرایان بۆ سەوابت و نەگۆڕەكانی ئایین .

دووهەم – گەورەی فیتنەیان و كاریگەریان لەسەر خەڵك و موعجەب بوونی خەڵكی سادە پێیان .

سێیەم – ڕێكەوتنیان لەسەر زۆرێك لە بنچینەكان , تا ئەوەی بێگومان دەبیت لەوەی یەك وەچەی یەكن , بەهۆی ئەو یەكدەنگیە زۆرانەی كە هەیانە لە بابەتەكاندا .

لەم توێژینەوەماندا باسی ئەو هەڵانە دەكەین كە ئەم قوتابخانانە لە كۆن و نوێدا كردویانە , كاتێكیش باسی هێڵە گشتیەكانیان دەكەین هیچ رێگریەك نابینین لە ناوبردنی كەسایەتیەكانی ئەم ئاراستەیە لە كۆن و نوێدا , محمد محمد حسین رەحمەتی خوای لێبێت لەم بارەیەوە دەڵێت (كاتێك ئێمە داوای چاو پێداخشاندنەوە و هەڵسەنگاندنی كەسەكان دەكەین , مەبەستمان لێی كەمكردنەوەی كەسایەتیان نیە , بەڵام لە هەمانكاتیشدا نامانەوێت لەناو كۆمەڵگەكانماندا خەڵكی بتی تازە بپەرستن و وا سەیر بكرێن كە دوورن لەهەموو هەڵەیەك , هەموو كردەوەكانیان چاكەیە و قسەو ڕەخنە هەڵناگرن , هەتا ئەوەی ئەوانەی فریوخۆرن پێان و دەمارگیران بۆیان و بڵاوكەرەوانی بیرو ڕاكانیانن دەشەقی و توڕە دەبێت گەر كەسێك باسی هەڵەی یەكێك لە پێشەواكانیان بكات , تەنها لە ڕایەك لە ڕاكانی! , هەڕ ئەم كەسانە نە توڕە دەبێت و نە دەنگی لێوە دێت كاتێك باسی هاوەڵانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) دەكرێت بەشێوەیەك كە رازی نابێت پێشەوا (بێ‌ هەڵەكانی) باس بكرێت , ڕازی دەبن باسی شمشێری ئیسلام خالیدی كوری وەلید بكرێت بەوەی كە مالیكی كوری نوەیرەی لە شەڕی هەڵگەراوەكاندا كوشت بەهۆی ئەوەی تەماحی لە ژنەكەی هەبوو , ئەو درۆیانەی لەم بارەیەوە كراوە بڵاو دەكەنەوە , ڕازین بە ناشرینكردنی مێژووی زینورین عوسمانی كوری عەفان و وتنەوەی ئەو تۆمەتانەی كە ئیبن سبئی جوولەكە لكاندنی بە پێشەوا عوسمانەوە , ڕازین بەوەی ئەصبهانی لە كتێبی ئەغانی لكاندویەتی بە سوكینەی كچی گەورەی گەنجانی بەهەشت حسین و تۆمەتباركردنی بە هەواڵی ڕابواردن , هەمیشە باسی ئەو هەواڵە ناراستانە دەكەن كە لەسەر خەلیفە هارونە ڕەشید بڵاو كراوەتەوە, ئەو هارونە رەشیدەی كە ساڵێك حەجی دەكرد و ساڵێك تێدەكۆشا لە پێناوی خوادا , بەڵام ئەم هارونە رەشیدە لە خەیاڵی گەنجانی ئەم سەردەمەدا بوتە نیشانە بۆ داوێن پیسی و ڕابواردن , خەریكە ئەكرێت بە یەكێك لە پاڵەوانانی چیرۆكی هەزارو یەك شەو …. ڕازی دەبن بە هەموو ئەمانە, بەڵام هەرگیز ڕازی نابن یەكێك لە بتەكانیان تۆمەتبار بكرێت بە سوكتر لەو تۆًمەتانەی سەرەوە , باس لە ئازادی ڕادەربڕین دەكەن لە هەموو ئەو بابەتانەی كە لە كۆدەنگی موسوڵمانان دەرچوون , بەڵام بۆ دژەكانیان ئەم ئازادی ڕادەربڕینە بوونی نیە ! هەڵە لە گەورە موجتەهیدانی ئیسلام و پێشەوایانی ئایین دەگرن و تۆمەتباریان دەكەن بە تۆمەتی ناڕەواو ناڕاست بەڵام هەڵدەچن كاتێك هەڵە لە گەورەكانیان دەگیرَت ) .

پێناسەیەكی كورتی موعتەزیلەو قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت و هاوچەرخیەكان :

یەكەم : موعتەزیلە

ئاشكراترین هۆكار بۆ ناو بردنیان بە موعتەزیلە , ئەوەیە كە پیاوێك هاتە لای حەسەنی بصری و پرسیاری بكەری گوناهی گەورەی لێی كرد كە ئایا موسوڵمانە یان بێ‌ باوەرە؟ واصلی كوری عگا – قوتابی حەسەنی بصری بوە – وەڵامی دایەوەو وتی ( من ناڵێم بكەری گوناهی گەورە تەواو موسوڵمانە یان تەواو بێبڕوایە , بەڵكو لە جێگەیەكە لەناو ئەو دوو جێگەدا , نە باوەڕدارەو نە بێبڕوا , پاشان هەستاو چوە پاڵ یەكێك لە پایەكانی مزگەوتەكە و ئەم بیرو ڕایەی بە هەندێك لە هاوەڵانی حەسەنی بەصری دەوتەوە . حەسەنی بەصریش وتی واصل گۆشەگیر بوە لێمان – اعتزلنا واصل- هەر لەبەر ئەمە خۆی و هاوەڵانی ناونران بە موعتەزیلە) ١., پاشان عمرو كوری عبیدیش هاتە پاڵی و پێكەوە بڕیاری دامەزراندنی ڕێبازی موعتەزیلیان داو و ئەم دوو كەسایەتیە بە هەوێنی دامەزراندنی ئەم ڕێبازە دادەنرێن .

هەندێك هۆكار یارمەتیدەری ئاشكرابوون و بڵاوبونەوەی بیروڕاكانی موعەزیلە بوون لە گرنگترینیان :

‌أ- ئەو دوو بەرەكی و ناكۆكیە گەورەی كە هاتە ئاراوە دەربارەی بكەری گوناهی گەورە لە نیوان سەلەف و خەوارج و مورجئە , موعتەزیلیەكان بە قسەی خۆیان بۆ چارەسەری ئەمە گرفتە دروست بوون .

‌ب- سەرخستنیان و یارمەتیدانیان لە لایەن هەندێك لە فەرمانرەواكانی عەباسیەوە , بەتایبەت لە سەردەمی مئمون و معتصم و واپق , كە دەرگایان واڵاكرد بۆیان بۆ بڵاوكردنەوەی بیرو ڕاكانیان , بابەتی دروست كردنی قورئان – خلق القران – باشترین شاهیدە بۆ ئەم خاڵە …

‌ج- بەرگری كردن لە ئیسلام – بە وتەی خۆیان – ! دژ بە ئەو كۆمەڵ و بزووتنەوانەی كە دژی ئیسلام بوون لە نمونەی ڕاوندیەكان , لەم بارەیەوە ڕووبەڕوو بونەوە و نامەی زۆریان هەیە .

‌د- خوێندنەوەی فەلسەفەو ئاگادار بوون لە كتێبی فەیلەسوفە كۆنەكان , تا ئەوەی مئمون هانی وەرگێرانی زۆرێك لە كتێبەكانی یونانی دەدا, هەر ئەمەش تێكەڵاوی لەنێوان گوتەی موعتەزیلیەكان و فەیلەسوفەكانی دروست كرد , وە بە كۆنترین موتەكلیمینی ئیسلام دادەنرێن , خەڵكێكی زۆر توشی فیتنە بوو پێیان و كاڵاكەیان لای خەڵكی سادە و هەندێك لە زانایان نرخی پەیدا كرد تائەوەی گومانی ئەویان برد كە ئەمە ڕێچكەی ڕاستیە – خوای گەورە پارێزراومان كات .

هێڵە گشتیەكانی فیكری ئیعتیزالی :

١. پێنج بنچینەیان بۆ دین دا هێنا كە بریتین لە :

أ‌- یەكخواپەرستی : كە مەبەستیان پێی نەرێ‌ كردنی سیفەتەكانی خوا بوو , ناویان بۆ خوا جێگیر دەكرد بە بێ‌ سیفات .

ب‌. داد : داد لایان بریتی بوو لەوەی كە ناكرێت خوا دروست كەری كرداری بەندەكانی بێت , بەمەش پێچەوانەی سەلەف و ئەهلی سونەت و جماعەت بوون .

‌ه- بەڵێن و هەڕەشە : واتە جێبەجێكردنی هەڕەشەكان لە لایەن خواوەو وەرنەگرتنی شەفاعەت دەربارەی بكەری گوناهی گەورە و كەسیان – بكەری گوناهی گەورە – لە دۆزەخ نایەنە دەرەوە .

‌و- جێگەیەك لە نیوان دوو جێگە : ئەوانەی گوناهی گەورە دەكەن ئەوا لە دونیادا لە ناوەندی باوەڕداری وبێباوەڕیدان و لە دواڕۆژیشدا بۆ هەتا هەتای لە دۆزەخدان گەر پەشیمان نەبێتەوە .

‌ز- فەرمانكردن بە چاكەو ڕێگری لە خراپە : لایان مەبەست لێی ڕێگەدانە بە دەرچوون لە پێشەوا (ئیمام) و جەنگانە لەگەڵی.

٢.ئینكاریكردنیان لەوەی خوا لە دواڕۆژدا دەبینرێت .

٣.گەورەكردنی عەقڵ و پێشخستنی بەسەر نەقڵ –دەق- دا :

٤.تەئویلكردنی ئەو ئایتە قورئانیانە كە لەگەڵ عەقڵیاندا ناگونجێ‌.

٥.دژ وەستانیان لەگەڵ ئەو فەرموودانەی كە ناگونجێ‌ لەگەڵ عەقڵدا هەتا ئەگەر پلەی متواتیریش بێت و لە بوخاری و مسلیمیشدا هاتبێ‌ .

٦.ڕازینەبون و وەرنەگرتنی فەرموودەی ئاحاد چونكە گومانی لەسەرە!.

٧.قسەكردن بەرامبەر بە هاوەڵانی پێغەمبەرو و شوینكەوتوان لەمانیشدا بەتایبەت گێڕرەوانی فەرموودە لە نمونەی ئەبی هورەیرە رەزای خوای لەسەر بێت .

٩.بێباوەریان بە زۆرێك لە شتە غەیبیەكانی وەك فریشتەو جنۆكەو …هتد.

هەندێك لە كەسایەتیە ناودارەكانی موعتەزیلە :

١- واصل بن عطاء . (مردوو لە ساڵی ١٣١)

٢- عمرو بن عبید . ( م ١٤٢)

٣- أبو معن ثمامة بن الأشرس . (م ٢١٣)

٤- معمر بن عباد السلمی . (م ٢٢٠)

٥- أبو الهذیل العلاف .( م ٢٢٦)

٦- هشام الفوطی. (م ٢٢٦ )

٧- النظام .(م ٢٣١ )

٨- الجاحظ . ( م ٢٥٥)

٩- أبو علی الجبائی . (م ٣٠٣ )

١٠- الزمخشری . (م ٥٣٨)

 

دووهەم : قوتابخانەی بە ناو عەقڵانیەتی نوێ :

 

بەردی بناغەی ئەم قوتابخانیە لە لایەن كەسێك بەناوی (جمال الدینی كوردی صفدری حسینی ئەفغانیەوە) دانرا , چاودێری و ئاودێری كردنی لەلایەن خۆیەوە بوو تا ئەوەی (محمد عەبدە) ی بەرهەم هێنا , جیاوازی هەیە لە بنچینەو رەچەڵەكی جمال الدینی ئەفغانی و بەڵگەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە بە ڕەچەڵەك ئێرانیەو ئەفغانی نیە هەروەك چۆن ناوی ناوە لەخۆی , ووشەی (صفدر) ووشەیەكی فارسیەو یەكێكە لە نازناوەكانی علی كوری ابی گالب ڕەزای خوای لێ‌ بێت , وە خەڵكی مازندەرانە لە شییعە دەشتەكیەكانە ٢ .

جمال الدین ماسۆنی بوە و پەیوەندی كردوە بە كۆمەڵێ‌ ماسۆنی (ئسكتلندی) و پاشان وازی لێی هێناوەو داوایەكی پێشكەش كردوە بۆ بە ئەندام بوون لە كۆری ماسۆنی فەرەنسی ٣! . پاشان دیاریكراوە وەك سەرۆكی كۆمەڵەی ماسۆنی عەرەبی لەساڵی ١٨٧٨ز٤. سەلماندنی پەیوەندی كردنی بە ماسۆنیەتەوە شتێكی گرنگە كاتێك چۆنێتی پەیدابوون و بڵاوبونەوەی ئەم قوتابخانەیە باس دەكەین .

كاتێك كە محمد عەبدە بەرپرسیارێتی ئەم قوتابخانەیەی گرتە ئەستۆ –قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت- گۆڕانكاری لە سیاسەتەكانی دامەزرێنەری یەكەم – جمال الدین ئەفغانی – كرد, كەسایەتی یەكەم – جمال الدین – سیاسی ئاڕاستە بوو , بەڵام محمد عەبدە پێی وابوو كە چاكسازی ! لەڕێگەی خوێندنەوە دەبێت , لەمبارەشەوە زۆر چالاك بوە وزۆرێك قوتابی و شاگردی لە دەور كۆبوەتەوە و ئەمانیش ڕۆڵێكی كاریگەریان هەبوە لە بڵاوكردنەوەی بیرو ڕاكانی قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت , زیاتر لەمە باس ناكەین چونكە دێنە سەر هەندێك لە گرنگ ترین ئەفكارو بیرو ڕایان كە پێچەوانەی پێشینی تیدا كردوە .

هێڵە گشتیەكانی فكری قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت :

١- پێشخستنی عەقڵ بەسەر نەقڵ – دەق- دا .

٢- تەئویل و ڕاڤەكردنی قورئان پێچەوانە لەگەڵ ڕاڤەی پێشینی ئومەتدا.

٣- تأویل كردنی ئایات و فەرموودەكان بە شێوەیەك كە لەگەڵ عەقڵیان بگونجێ‌ یان لەگەڵ شتە زانستیە دۆزراوەكان .

٤- بەرپەرچكردنەوەو ڕەدی ئەو فەرمودانەی كە ناتوانن تەئویلی كەن , موتەواتر بێت یان ئاحاد , لە بوخاری و موسلیم بێت یان لە كتێبەكان تری فەرموودەدا .

٥- قسەكردن بەرامبەر هاوەڵانی پێغەمبەر و شوێنكەوتوان و بەتایبەت گێڕەوانی فەرموودە .

٦- ئینكاریكردن لە بوونی موعجیزە و زۆرێك لە شتە غەیبیەكانی وەك فریشتەو جنۆكەو سیحر, ئەمەش شتێكی ئاسایە بۆ كەسانێك كە عقڵیان پێش دەقەكانی قورئان و فەرموودە بخەن!.

٧- بانگەشە كردن بۆ لێكنزیك بونەوە لە نێوان موسوڵمانان و بێباوەڕان و بانگەشە بۆ پرولاریزمی ئاینی .

٨-دابەشكردنی سوننەت بۆ سوننەتی كرداری و سوننەتی ناكرداری ,لایان تەنها مرۆڤ پەیوەستە بە سوننەتی كرداری كە ئەویش خۆی لە بابەتی عیبادات دەبینێتەوە , سوننەتی ناكرداریش پەیوەستی دروست ناكات بۆ مرۆڤ ٥ بەیارمەتی خوا پاشان باسی دەكەن .

٩- بانگەشە كردن بۆ نەتەوایەتی .

١٠.هەڵوێست وەرگرتنیان لەسەر هەندێك بابەتی وەك ئافرەت , باڵا پۆشی , فڕە ژنی…هتد.

 

هەندێك لە كەسایەتیەكانی قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت:

 

سێیەم :هاوچەرخەكان :

 

 

هاوچەرخیەكان بزووتنەوەیەكی ریفۆڕمستی بەربڵاو و چالاكن لەناو ئایینە گەورەكان : لەناو جوولەكەو گاور و ئیسلامدا بوونیان هەیە , ئەم بزووتنەوە نوێخوازیە لەناو هزری ڕوژئاوادا بە (modernism) ناسراوە , ووشەی مۆدێرنە ( هاوچەرخ) لێرەدا تەنها واتای پەیوەست بوون بە كاتەوە ناگەیەنێت بەڵكو زاراوەیەكی تایبەتە – مانای گشگیری هەیە-.

هاوچەرخیەت لە ئایندا بە مانای ئەوە دێـت كە هەر باری سەرنجێك هەبێت لەبارەی دینەوە پەیوەستە بەوەی كە پێشكەوتنی زانستی , رۆشنبیری سەردەم , وا دەخوازن دووبارە تەئویلی بیرو باوەڕە ئاینیە یەكان لەسەر بنچینە هەندێك تێگەشتنی فەلسەفی و زانستی بكرێنەوە٦ .

بەم شێوەیە بۆمان ڕووندەبێتەوە كە سەرەتای دروست بوونی هاوچەرخیەكان لەناو وڵاتانی ئیسلامیدا نەبوە بەڵكو لەناو ئایینەكانی تری وەك جوولەك و گاور بوونی هەبوە

تازەكردنەوە لەلای هاوچەرخیەكان , ئەو تازەكردنەوە نیە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەفەرموودەكانیدا باسی كردوە بەڵكو تازەكاریەكی دیكەیە , ئەبی هورەیرە ڕەزای خوای لێبێت لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەگێڕێتەوە كە پێغەمبەر فەرمویەتی ( خوای گەورە لەسەری هەموو سەد ساڵێكدا كەسێك دەنێرێت بۆ ئەم ئوممەتە كە ئایینی بۆ تازە بكاتەوە )٧ و مەبەست لە تازەكردنەوە بریتیە لە ( زیندووكردنەوەی ئەوەی وەلا نراوە لە قورئان و سوننەت و كاركردن بە ناوەڕۆكیان ) مەناوی لەمبارەیەوە دەڵێت ( ئایینی بۆ تازە بكاتەوە , واتە سوننەت و بیدعە ڕوون دەكاتەوە و زانست بڵاو دەكاتەوە و سەرخەری شوێنكەوتوانی سوننەت دەبێت و شكێنەری شوێنكەوتوانی بیدعە دەبێت و زەلیلیان دەكات )٨.

بەڵام مەبەستی هاوچەرخیەكان لە تازەكردنەوە , بریتیە لە چاوخشاندنەوە بە بنچینەو لقەكانی ئایینە , لە شتە بەڵگە نەویستەكان و چەسپاوەكان , وەرگرتنی ئەوەی لەگەڵ سەردەمدا دەگونجێ‌ , تەئویل كردنی ئەوەی كە تەئویل هەڵدەگرێت , بەرپەرچدانەوەی ئەوەی كە لەگەڵ سەردەمدا ناگونجێ‌ ! با ئەو شتەش شتێكی بڕاوە بێت لەلایەن قورئان و فەرمودەوە , هەموو ئەمانە بە بیانوی ڕێكردن لەگەڵ شارستانی و ئاسانكاری لەسەر خەڵكی بەو شێوە لەگەڵ شارو دۆزەرەوە زانستیە تازەكان دەگونجێ‌ , هەتا ئەوەی كە هاوكێشەكە – لای ئەوان – ناكرێت ببێت بە سێ‌ و لە دوو شت تێ‌ ناپەرێت : یان ئەوەی ملپێكەچكردنی ئایین بۆ ڕێپێكردنی لەگەڵ پێشكەوتن و گەشتن بە دەوڵەتە پیشەسازیە گەورەكان , یان پەیوەست بوون بەوەی كە پێشین لەسەری بوون و چەقبەست لەسەری و مانەوە لەخواری لیستەكە لەگەڵ وڵاتانی دواكەوتوو ! بەڵام بەشی سییەمیش هەیە كە بانكخوازانی هاوچەرخی پێ‌ ڕازی نابن و وەری ناگرن ئەویش بریتیە لە : پەیوەست بوون بەوەی كە پێشینی ئەم ئومەتە لەسەری بوون و سەرنج دانی شتە تازەكانی سەردەم و گونجاندنیان لەگەڵ سوابت و بنچینەكان و وەرگرتنی ئەوەی كە ئومەتی ئیسلام سوی لێی دەبینێت لە خۆر ئاواو و (بە ئیسلامكردنی ) بۆ ئەوەی لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا بگونجێت بەبێ‌ ئەوەی ناسنامەمان بشارێتەوە و كۆپیەكی نارێك و وێنەیەكی ئەوەی بێباوەران بێت .

هێڵە گشتیەكانی فكری قوتابخانەی هاوچەرخەكان :

١. بەگەورە زانینی عەقڵ و پێشخستنی بەسەر دەقەكاندا.

٢. بەرپەرچدانەوەی فەرموودە ڕاستەكان –صحیح- لە بوخاری و مسلیم و لەوانی تریش.

٣. وەرنەگرتنی فەرموودەی ئاحاد لە باسی بیروباوەڕدا .

٤. شێواندنی مانای ولاء و براءْ .

٥. هەوڵدان بۆ ڕیفورمكردنی ئایین و وەلادانانی شەریعەت ( علمانیەتێكی داخراو )

٦. دابەشكردنی سوننەت بۆ سوننەتی تەشریعی و سوننەتی نا تەشریعی هاوشێوەی قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت .

٧. داواكاری بۆ یەكگرتنی ئایننەكان ( پلورالیزمی ئاینی ) .

٨. ڕەخنەگرتن و قسەكردن بەرامبەر بە هاوەڵانی پێغەمبەر و بەتایبەت گیڕەوانی فەرموودە .

٩. ساختە كردنی مێژوو و گەورەكردنی هەندێك كەسایەتی لادەر .

 

ڕەخنە سەرەكیەكان لە فكری ئیعتزالی كۆن و نوێ:

 

ڕەخنەی یەكەم : گەورەكردنی عەقل و پێشخستنی بەسەر نقڵ –دەق-دا:

خەڵكی لەگەڵ عەقڵدا سێ‌ بەشن , بەشێك كە دژی عەقڵن و لەكاریان خستوە , بەشێك گەورەیان كردوە و بە پیرۆزیان داناوەو بەگەورەتر لە دەقەكان دایاناوە گەر دەق گونجا لەگەڵ عەقڵ ئەوە وەردەگیرێت و گەر نەشگونجا ئەوە وەلا دەنرێت , گەر دەقێكی قورئانی نەگونجا لەگەڵ عەقڵیان ئەوە لایان داوە لە مانا و واتا ڕاستەكەی , گەر فەرمودەش بوو گەر بتوانن دەیگۆرن و گەر نەشیانتوانی ئەوا دژی بوونی دەوەستن , بەمشێوەیە كار دەكەن بەبێ‌ ئیعتبار كردنی پێوانەو بنچینە شەرعیەكان لەمامەڵە كردن لەگەڵ دەقەكاندا, ئەمانە موعتەزیلەكان و بەناو عەقڵانیەكان عەصرانیەكان و هاوشێوەكانیان كردویان بە ڕێچكە بۆ خۆیان , بەشی سێیەم – لە مامەڵە كردن لەگەڵ عەقڵدا- ناوەندە لە نێوان ئەو دوو بیرەی سەرەوە ئەوانەن بە رۆشنای قورئان ڕۆشن بونەتەوەو عەقڵیان خستوەتە كار لەوەی خوا فەرمانی پێداون لە سەیركردن و سەرنجدان و ووردبینی و بیركردنەوە, خوا لەم بارەیەوە دەفەرموێت : { إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْ‌وَانًا عَرَبِیًّا لعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ } [الزخرف:٣] . و دەفەرموێت : { اعْلمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْض بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لكُمُ الْآ‌ياتِ لعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ } [الحدید : ١٧] . و دەفەرموێت : { یُبَیِّنُ اللَّهُ لكُمُ الْآ‌ياتِ لعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ } [البقرة : ٢١٩] . و دەفەرموێت: { قُلِ انْفرُوا مَاذَا فِی السَّمَواتِ والْأَرْض ومَا تُغْنِی الآياتُ والنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ } [یونس: ١٠١] .

و زۆرێكی تر لە دەقەكان كە هانی عەقڵ دەدات بۆ سەرنج دان و بیر كردنەوە , بەمەش درۆی ئەوانە پوچ دەبێتەوە كە پێشین – هاوەڵانی فەرموودە- تۆمەت بار دەكەن بەوەی چەقبەستوون لە ئاست دەقەكان و عەقڵی خۆیان لەكار خستوە لە سەیركردنی بەڵگەكان …هتد . ئەوانە لە بیریان چوە كە پێشین ئاسودەترین كەسانن چونكە مافی تەواوی عەقڵیان داوەو ڕێزیان گرتوە بە پێی خۆی و ناوەندگیر بوون لە نیوان ئەو دوو كۆمەڵەی تر , عەقڵیان خستوەتە كار بە سەرنج دان لە كاروبارە دونیایەكاندا و هەروەها لە كاروو بارە ئایینیەكان كە پێویست سەرنجی تێدا بدەن و ئەو سنورەیان نەبازاندوە كە بۆیان دانراوە وە كاتێك رایادەگرن بەهۆی ئەوەوە نیە كە نەتوانن سەرنج و پەی بە پێشەكی و ئەنجامەكان ببەن , هەموو ئەمانە ڕاست نین بەڵكو ئەوەیان زانیوە كە عەقڵ سنوری هەیە هەركات بیبەزێنێت ئەوە گومڕا دەبێت لە ڕێگەی راست و شتی سەرسوڕهێنەر دروست دەبێت , هەر بۆیە عەقڵی خۆیان پاراستوە بۆ ڕاستكردنەوەی بیرو ڕاكانیان , قسەیان لەسەر زاتی خوا نەكردوە زیاد لەوەی خواو پێغمبەری خوا باسیان كردوە , بە عەقڵیان دژی قورئان و سوننەتی پێغەمبەرەكەیان نەوەستاونەتەوە , پێشینی ئەم ئومەتە گەر نەیان توانیایە دەرك بە مانای دەقێك بكەن ئەوە هەڵیانەدەگرت بەوەی كە ناگونجێت یان تَەئویلیان نەدەكرد یان دژی نەدەوەستانەوە بەو بیانوەی كە لەگەڵ عەقڵیان ناگونجێت بەڵكوو تۆمەتیان لە عەقڵی خۆیان دەدا , ئەوەی لای كەسێك نادیارە دەكرێت لای كەسێكی تر دیار بێت , هەرگیز دەقی ڕاست پێچەوانەی عەقڵی ساغ و خراپ نەبوە و ناوەستێت .

هەندێك نمونە :

١. ڕێچكەی راستی:

شێخی ئیسلام ئیبن تیمیە دەڵێت ( ئەوەی سەرسوڕهێنەر ئەوەیە : كە ئەهلی كەلام وا بڵاو دەكەنەوە كە ئەهلی حدیث و سوننەت , خەڵكانێكی شوێنكەوتەن و خاوەنی سەرنج و بەڵگە نین و هەروەها دژی بەڵگەی عەقڵین , پیان دەڵێین : ئەمە ڕاست نیە , هاوەڵانی سوننەت و فەرموودە دژی ئەوە ناوەستن كە قورئان وتویەتی ئەمە بنچینەیەكی ڕێكەوتوون لەسەری , وە هەر خوا خۆی فەرمانی پێ كردوین بە سەرنجدان و دەرس وەرگرتن و بیركردنەوەو ووردبینیكردن لە چەندین ئایەت دا و نەبیستراوە لە هیچ یەكێك لە پێشینەكانی ئوممەت و پێشەوایانی سوننەت و زانایانیان كە دژی ئەوە بوبێت بگرە هەموویان كۆدەنگ و یەكدەنگن لەسەر ئەو فەرمانە خواییە بە سەرنجدان و دەرس وەرگرتن و بیركردنەوەو ووردبینیكردن و …هتد ) ٩.

هەروەها دەڵێت ( نازانرێت یەك فەرموودە لە هەموو جیهان هەبێت و دژی عەقڵ بێت تا ئەوەی لای زانایان بە لاواز بەڵكوو بە هەڵبەستراوە دانراوە) ١٠.

ئیبن قەیمیش دەڵێت ( گەر دەق لەگەڵ عەقڵدا نەگونجان ئەوا دەست دەگرین بە دەقە ڕاستەكەوەو ئەو عەقڵانە دەخەینە ژێر پێی )١١ .

عبدالرحمن وكیلیش دەڵێت ( بانخوازانی پیرۆزكردنی عەقڵ , ئەوانە لەڕاستیدا بانگەواز بۆ پیرۆزكردنی بتێك دەكەن كە ناویان ناوە عەقڵ , وە عەقڵ بەتنها بەس نیە بۆ هیدایەت و ڕێنوێنی , گەر وابوایە ئەی خوا بۆ پێغەمبەرانی ناردوە ) ١٢.

 

٢. ڕێچكەی پێچەوانە :

أ‌- هەندێك نمونەی قسەی پێشەوایانی موعتەزیلەی كۆن :

زمخشری دەڵێت ( لەسەر دینەكەت بڕۆ لەژێر ئاڵای عەقڵ وە قانع مەبە بە گێڕانەوە لە فڵان كەس و فڵان , شێری دورخراوە لە لانەی خۆی سەربەرزتر نیە لە پیاوی دورخراوە لە عەقڵی …, هەركەسێك لە بنچینەكانی دیندا شوێن كەس كەوت , ئەوە خراوەتە پشت درگایەكی كلیل دراوەوە )١٣ –زۆر بابەتی بنچینەی دینی بە عەقڵ بۆت یەكلا ناكرێتەوە و دەبێت خۆتی بدەیتە دەست , لە نمونەی باوەڕبوون بە فریشەتەكان و باوەڕبوون بە ڕۆژی دوای و..هتد , ئیتر نازانرێت چۆن خۆمان بدەینە دەست عەقڵە كەم و كورتەكانمان بۆ سەلماندنی ئەو بابەتانە.وەرگێڕ-.

نڤامیش دەڵێت ( بالغ بوو گەر عاقڵ و توانای سەرنجی هەبوو پێویستە ناسینی خوا لە ڕێگەی سەرنج و بیركردنەوە وەدەست بهێنێت )١٤

ب‌- نمونەی قسەی هەندێك لە پێشەوایانی قوتابخانەی بەناو عەقڵانیەت :

محمد عەبدە دەڵێت ( قورئان لە خاترو گەورەی عەقڵی زۆر بەرز كردوەتەوە وخستویەتیە شوێنێك كە كۆتای خوشنودی بۆ دەگەرێتەوە , هەروەها توانا جیاوازی كردنی راست و ناراست و چاك و خراپی هەیە )١٥

هەروەها دەڵێت ( هەموو موسوڵمانان هەندێكی كەمیان نەبێت كە نابینرێن ! كۆدەنگن لەوەی گەر عەقل نەگونجا لەگەڵ دەقدا ئەوە دەست دەگرین بەوەی كە عەقڵ بروای پێەتی )١٦ ئەڵێم : لە باسی ئەم كۆدەنگیەدا سەرنج هەیە , لەوانەیە مەبەستی لە هەموو موسوڵمانان : موعتەزیلەو ئەشاعیرەو هاوسەنگەرانیان بێت , زۆرێك لە پێشەوایانی ئایین ئەوانەی كە پەنجە بۆ ڕاكێشراو و قبوڵ كراون لە لایەن هەموو لایەكەوە , عەقڵی خۆیان پێش قسەی پێغەمبەرەكەیان ناخەن لەنمونەی پێشەوا مالك و شافعی و ئەحمەدی كوڕی حەنبل و ئیسحاقی راهویە و سفیانی سوری و ئیبن موبارك و ئیبن عیینە و دارامی و زۆرێكی تر كە ناكرێت ناویان بهێنین , ئەم كۆدەنگیە ناڕاستە كەباسی دەكەن پوچ بویەوە و هەڵوەشایەوە !

سەید محمد ڕەشید ڕەزاش دەڵێت ( جارێك لەمناردا باسی ئەوەمان كرد كە ئەوەی موسوڵمانان لەسەرینی لە شوێنكەوتوانی سوننەت و گروپەكانی تر كە ژمێردراون بە موسوڵمان ئەوەیە كە بەڵگەی عەقڵی بڕێنراو گەر شتێك لە شەرعدا دژی بوو ئەوە كار كردن بەو بەڵگە عەقڵیە پێویستە , وە دەستەڵاتی تەئویلكردنیمان هەیە وە ئەم بابەتە لە كتێبەكانی بیرو باوەڕدا باس كراوە كە لە ئەزهەرو لە شوێنانی تریش لە قوتابخانە ئیسلامیەكان دەخوێنرێت , هەروەك الجوهرە دەڵێت :

وكل نص أوهم التشبیها * أوله أو فوض ورم تنزیها١٧ .

ئەڵێم : ئەوەی رشید رەزا باسی كردوە ئەوە نیە كە ئەهلی سوننەت لەسەرینی كاتێك لێدەكۆڵینەوە , مەبەستی لە ئەهلی سوننەت بە بێ‌ گومان ئەشاعیرەكان و ئەوەی لە چواردەوریان دەخولێتەوە و ئەو وتەی كە ئەلێت ( گروپەكانی تر كە ژمیردراون بە موسوڵمان ) موجازەفەو مەترسیەكی گەورەیە , گەر بە پێ‌ قسەی ئەو بێت پێشینی ئوممەت كە بەڵگەی بیستن – دەقی – دەخەنە پێش عەقڵ كاتێك ناكۆكی لە نیوان دەق و عەقڵدا پەیدا بوو , ئەوانە ناژمێڕێن بە موسوڵمان ! و گەر سەرنج بدەین هیچ ناكۆكیەك نیە لە نیوان بەڵگەیەكی سەمعی ڕاست لەگەڵ بەڵگەیەكی عەقڵی ئاشكرا . هەروەك چۆن لێكوڵەرەوانی زانایان بڕیاریان لەسەری داوە .

ج- نمونەی قسەی هەندێك لە هاوچەرخیەكان :

حەسەن حنفی دەڵێت ( عەقڵ بنچینەیە بۆ دەق , هەر شتێك پێچەوانەبوو لەگەڵ عەقڵ ئەوا پێچەوانەی دەقیشە , گەرپێچەوانەی عەقڵ نەبوو ئەوە پێچەوانەی دەقیش نیە ئەمە لای موعتزیلەو فەلاسفەكان دەركەوت ) پاش دەڵێت ( خۆمان خستە پاڵ دەق , دز هاتن بۆمان! )١٨

محمد عەمارەش دەڵێت ( بەو پێیەی كە شەریعەتی ئیسلام كۆتای هەموو شەریعەتە ئاسمانیەكانە بۆ مرۆڤ , واتای ئەوە دەگەیەنێت كە مرۆڤایەتی گەشتوەتە تەمەنی بالق بوون , بەهەموو ڕەهەندەكانی تەمەنی باڵق بوون لە بەرزكردنەوەی وصایەتی ئاسمانی لەسەری! ,ئێستا وێنەی مرۆڤ وەك وێنەی ئەو بەرخە نیە كە ڕێ لێی تێكچوە و هیچ كەسی لێی زیاد نیە بۆ ئەوەی ڕێگەكەی بۆ ڕاست بكاتەوە ! )١٩

فەهمی هویدیش دەڵێت ( وسەنیەت تەنها بت پەرستی نیە , بەڵكو وسەنیەتی ئەم سەردەمە خۆی لە پەرستنی قاڵب و كەسایەتی و پەرستنی دەق و نەریتەكان دەبینێتەوە)٢٠

ئەڵێم : چ كات دەست گرتن بە قورئان و سوننەت و پێشخستنی بەسەر ڕای مرۆڤدا وەسەنیەت و بت پەرستی بوە ؟!, ئایا وتەی فەهمی هوەیدی بخەینە پێش ووتەی پێغەمبەر