مامۆستا ملا عبدولكەریم وەك مێژوونوس

نوسینی:
د.بهمن صاڵح محمد
پسپۆری بواری مێژووی ئیسلام و ڕۆهەڵاتناسی

مامۆستا ملا عبدولكەریم وەك مێژوونوس
پێشەكی:
لە مێژووی ئیسلامدا زۆرن ئەوانەی كە زانای ئاینی بوون لەهەمان كاتدا گرنگی زۆریان بە بواری مێژوو داوە كە لێرەدا دەكرێت وەك نمونە باسی گەورە زاناكانی بواری تەفسیر و فەرموودە بكەین كە هەمیشە گرنگی تەواویان بەم بوارە داوە بەڵكو بە زانستێكی تەواوكاری بوارەكانی خۆیان داوە، وەكو پێشەوا بوخاری” م 256ك/869ز”  خاوەنی كتێبی ” التاریخ الكبیر” ە كە وەكو ژیاننامەیەكی مێژویی نوسیوێتی. هەرەها  پێشەوای راڤەكارانی قورئانی پیرۆز ” الگبری” م 302ك/ 914ز “خاوەنی  كتێبی ” تاریخ الگبری ” یاخود “تاریخ الرسل و الملوك” كە لەهەمان كاتدا یەكێكە لە هەرە زانا و پێشەوایانی بواری مێژوو ، هەروەها زانای بواری زانستی فەرمودە حافز ئەبی حاتم محمد كوڕی حەبان بستی (م 351هـ/962م یاخود 354/965م) كە بەهەمان شێوە كتێبێكی بەناوی ” تاریخ ابن حبان” نوسیوە، هەروەها زانای ناودار ئبن خەلدون كتێبە گرنگ و پر بایەخەكەی كە بە هەردوو ناوی ” تاریخ ابن خلدون” و  ” العبر ودیوان المبتدأ والخبر فی أیام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ژوی السلگان اڵاكبر” داناوە . هەروەها زانایانی تری كوردیش رۆڵی باشیان بینیوە لە نوسینەوەی مێژوودا ، هەرچەندە ئەو رۆڵبینینە بەزمانی كوردی نەبوبێت و باسی كوردیش  بەكەمی كردبێت بەڵام دواجار كوردستان بوونی نوسەرەكانی ئەوەمان بۆ دەردەخات كە هەر لە كۆنەوە بواری مێژوو لە كوردستاندا هاوشانی زانستە شەرعیەكانی تر گرنگی پێدراوە، وەكو  ” تاریخ أبی حنیفە”  ئەبی حنیفە أحمد كوری داود دینوری ” م 282ك/895ز”، هەروەها ” تاریخ ابن الجزری” ،  كە لەلایەن محمد بن إبراهیم ناسراو بە ئیبن جزری ” م 739كـ/ 1338ز” نوسراوە ، وە لەسەردەمانی دواتریشدا هەندێك لەوانە كەوتونەتە نوسینەوەی مێژو و ژیانی خەلك و ناوچە كوردیەكان وەكو   و كتێبی ” شەرەفنامە ” كە لەلایەن شرف خانی بدلیسیەوە (م 1010كـ / 1601ز) نوسراوە.
هەندێكی تریان ژیاننامەی خۆی و روداوەكانی دەوروبەری نوسیوەتەوە كە دەكرێت ببنە سەرچاوەیەكی باش بۆ باسكردن لە مێژووی زانایانی گەلەكەمان  كە رەنگە مامۆستا ملا عبداكریمی مودەریس یەكێك بێت لەو زانایەنەی كە گرنگی بەم لایەنە داوە و لە نوسینەكانیدا تۆماری كردوون.بۆیە لەبەر گرنگی و پڕبایەخی باسەكانی بە باشمان زانی كە لەم ڕوەوە باسی مامۆستا بكەین و تیشك بخەینە سەر بەرهەم و هەوڵە زانستیەكانی لەم بوارەدا تاوەكو ببێتە سەرچاوەیەكی دۆكۆمینتاری لە بواری مێژوودا، و نەوەكانی داهاتووش سوود و وانە لە شێوازی كار و هەوڵە ماندونەناسەكانی ببینن.
بابەتی لێكۆلینەوەكە پێك هاتوە لە پێشەكی و سێ‌ بەش، بەشی یەكەم لە دوو بەند پێك دێت كە لە بەندی یەكەمدا باسێكی كورتی ژیانی مامۆستا عبدالكریمی مودەریس و پاشان لە بەندی دوهەمدا باسی هۆكاری گرنگی دانی مامۆستا بە لایەنی مێژووی دەكرێت، و بەشی دوهەم تەخان كراوە بۆ ئەو زانیاریە مێژوویە  گرنگانەی كە مامۆستا خستونیەتیە سەر ئەم بوارە، و بەشی سێهەمیش وەكو بەشی یەكەم لە دوو بەند پێك دێت لە بەندی یەكەمدا باس لە میتۆدی مامۆستا بۆ گێرانەوە مێژوییەكان دەكات و لە بەندی دوهەمدا باسی ئەو سەرچاوانە دەكات كە بەكاری هێناون ، هەروەها لە بەشی چوارهەمدا ئاماژە بەو ڕەخانەنە دراوە كە ئاڕاستەی مامۆستا مەلا عبدالكەریمی مودەڕیس كراوە. لە كۆتایی توێژینەوەكەدا ئاماژە دەدرێت بە گرنگترین ئەو ئەنجامانەی كە توێژەر پێی گەیشتوە. دواتریش لیستی سەرچاوە و كتێبەكان ئاماژە پێ دەدرێت.
لە كۆتایی ئەم پێشەكیەدا هیوادارین كە ئەم توێژینەوەیە جێگەیەك لە خزمەتكردنی زانایان و بەرهەمە زانستیەكانی میللەتەكەمان بگرێت و هەوڵێك بێت بۆ گرنگی دان پێیان و بەتایبەتی بە ژیاننامەی مامۆستا ملا عبدالكریمی مودەریس “خوای گەورە لێی خۆش بێت و پلەی بەرزی فیردەوسی پێ ببەخشێت”.

بەشی یەكەم:
بەندی یەكەم: كورتەیەك لە ژیاننامەی مامۆتا ملا عبدالكریمی مودەریس:
هەرچەندە باسكردن لە ژیانی كەسایەتیەكی زانا و پربەرهەمی وەكو مامۆستا عبدالكەریمی مودرەریس پیویستی بە چەندین نوسین و توێژینەوە هەیە بەڵام لەبەر ئەوەی تاڕادەیەكی باش لەلایەن توێژەرەكانەوە ئەم بابەتانە تاوتوێ كراوە و چەند بەرهەمێكی زانستی لەبارەیەوە نوسراوە، بۆیە ئێمە لێرەدا تەنها ئاماژەیەكی خێرا دەدەین بەم لایەنە تەنها بەمەبەستی ناساندنی ئەو كاراكتەرەی كە توێژینەوەكەمان لە بارەیەوە كردوە.
ناو و نازناو:
ناوی عبدولكەریم كوڕی محمەد كوڕی فەتاح كوڕی سلێمان كوڕی محمەد، كە كۆمەڵێك نازناوی هەیە وەك: نامی و مودەریس،  وهەندێ‌ جاریش بەناوی ناوچەكەیەوە بە  بیارەیی و كوردی و شارەزوریش ناسراوە.
ساڵ و شوێنی لەدایك بوون:
لە بارەی ساڵ و شوێنی لەدایك بونیەوە جیاوازی بیر و بۆچون هەیە كەسەبارەت سالًَەكە هەندێ‌ جار 1321ك/ 1903ز و هەندێ‌ جاریش  لەساڵی 1323ك/ 1905ز، وەكو خۆی دەڵێت لە مانگی رەبیعی یەكەم و لە كاتی بەهاردا لەدایك بوە.  . و سەبارەت بە شزێنی لەدایك بوونی هەندێك دەڵێت لە  لە گوندی تەكیەی سەر بە خوڕماڵ لە دایك بوو ،هەندێكی تریش پێیان وایە لە گوندێكی سەر بە مەریوان لەدایك بووە.
خوێندن و  بەدەستهێنانی زانستی شەرعی و گەیاندنیان بە خەڵكی:
هەر لە تەمەنی پێنچ ساڵیەوە خراوەتە بەر خوێندنی حوجرە و لەساڵی  بروانامەی زانستی شەرعی لەلایەن مامۆستا مەلا عومەری قەرەداغیەوە لە خانەقای مەولانا خالیدی نەقشبەندی پێدراوە.
پاش بەسەربدنی تەمەنی گەنجێتی لە زانست و زانیاری دەستی كرد بە هەوڵدان بۆ گەیاندنی زانستەكەی بە كەسانی تر ، ئەوەبوو بوە پێش نوێژوو وانەبێژ لە مزگەوتی ” نێرگسەجاڕ”، پاشتر چوە بیارە لەوێدا بوە وانەبێژ ” مودەرریس”، هەر بەو هۆیەشەوە بوو نازناوی مودەریسی لێنرا. كە لە بیارە مایەوە هەتا ئەو كاتەی پیرێتی و بوونی هەندێ‌ گرفتی كۆمەڵایەتی ناچاری دەكات كە ڕوو لە شاری سلێمانی بكات لە ساڵی 1371ك/ 1951ز، لە مزگەوتی حاجی حان لە گەڕەكی مەڵكەندی بوە مامۆستای مزگەوتەكە . و دواتریش بەرەو كەركوك رۆشت و لەوێ‌ لە تەكیەی حاجی جمیل تاڵەبانی دەستی كرد بە وتنەوەی وانەی ئاینی هەتا ئەو كاتەی كە لە 11/8/ 1960 دا بوە پێشنوێژی مزگەوتی ئەحمەدی لە بغداد ، دواتریش بوە وانە بێژ لە قوتابخانەی ” عاتیكە خاتوون لە مزگەوتی گەیلانی.كە بەردەوام بوو لەوانە وتنەوە لەم قوتابخانەیەدا هەتا كاتی خانەنشین بوونی لە ساڵی 1973ز دا ، بەڵام لەسەر داوای نەوەكانی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لەوێدا مایەوە بۆ فتودان و پێشنوێژیكردنی هەردوو نوێژی نیوەڕۆ و عەسر و وانە وتنەوە لە هەمان مزگەوتدا.

كۆچی دوایی:
لە پاش تەمەنێكی نزیكی 106 ساڵ كە  زیاتر لە 32ساڵی كۆتایی لە مزگەوتی شێخ عبدالقادری گەیلانی لە وانە وتنەوە و فتوادان و نوسین و بڵاوكردنەوە بەسەر برد ، لەبەرواری 25 رەجەبی 1426ك/ بەرامبەر بە 29/8/2005ز كۆچی دوایی كرد و لەهەمان گۆرستانی گەیلانی نزیك بە شێخ عبد القادری گەیلانی بە خاك سپێردرا.
بەندی دوهەم:
هۆكاری گرنگی دانی بە لایەنی مێژوویی:
دیارە مامۆستای پایە بەرز كەسێكی بیرفراوان و زانستخوازێكی ماندونەناس بوە بۆیە نەك نەیویستوە كە ئەم لایەنە فەرامۆش بكات بەڵكو بە ئەركێكی خۆی زانیوە كە ئەوەی لە ڕوداوە مێژووییەكاندا بیستوێتی یاخود خۆی بینیوێتی تۆماری بكات و لە لەناوچوون بیان پارێزێت. لەم تێڕوانینەوە دەتوانین گرنگی دانی مامۆستای مودەریس بۆ ئەم هۆكارانە بگەڕێنینەوە:
1-بەرزی ئاستی بیركردنەوەی مامۆستا و بیركردنەوەی لە داهاتوو، تاوەكو نەوەی نوێ‌ لە جیهانی ئیسلامی بە گشتی و كوردستان بەتایبەتی سوود لە شێوازی هەوڵدانی خوێندكارانی ڕێگەی زانست ببینن و بەو ڕێگەیەدا شوێنپێ‌ هەڵبگرن، وەكو خۆی دەڵێت” بە هیوای ئەوەی كە لاوانی نیشتمان بە ڕوناكی تەماشای مێژووی ئەوان بكەن و ڕێگای خزمەتكردن وەربگرن و لەسەر یاسای پێشینان بگەن بە پیرۆزی ماوەی ژیان”
2-تۆماركردنی ئەو بەڵگەو زانیاریانەی كە مامۆستا بینیونی یاخود بەرگوێی كەوتون و پاراستنیان لە بەڵای بیرچونەوە و لەناوچوون.یاخود وەكو توێژەرێك دەڵێت ” دەیەوێت هەویەو تاریخێك بۆ ئەم گەلە كە بەهۆی دینەوە پەیدا بووە نەپوكێتەوە و ئەم هەموو زاناو گەورە پیاوەی كورد ناویان نەفەوتێ‌ و تۆزی زەمەن نەیان شارێتەوە”
3-خۆشەویستنی وڵات و خەڵكی كوردستان و خەمخۆریكردنی ئەوەی كە ژیاننامەی ئەو كەڵە پیاوانە بخاتە بەر دیدی خوێنەر وەك خۆی دەڵێت” گەلێ‌ جار بیرم لە رۆژانی ڕابوردووی ژیانم ئەكردەوە و ئەو باسە جوانانەم ئەهاتەوە یاد كە لە دۆستانی زانای خۆمم بیستبوو دەربارەی پیاوە ناودارەكانی وڵاتەكەم ، كە هەریەكێ لەوان وەكو گەردنبەندێكی گەوهەر وابوون لە ملی گەردوونا، یا وەك شمشێرێكی دەبان بوون بە دەست پاڵەوانانی مەیدانەوە”. یاخود ئەوەی كە لە شوێنێكی تردا دەنوسێت” ئەم بەشەشم بۆ باسكردنی هەندێ‌ لە بنەماڵەی زانیاری یە ئاینیەكانی نیشتمانم” كوردستان” تەرخان كردوە، ئەوانەی كە وەك ئەستَێرەی  ئاسمان درەوشاونەتەوە و بەرووی خاوەن ئابڕوەوە بەرەوڕووی گەلەكەمان بە جوانی گەشاونەتەوە”.
4-هۆكاری ئاینی و مەزهەبی: مامۆستای مودەریس خۆی ئاماژەی بەم لایەنە كردوە و دەڵێت: ” من وەكوو كەسێك كە حەزی لە دەرخستنی ناوی پیاوانی گەورەی ئایین و ئەدەب و زانستی میللەتەكەی بێ و وەكو مەلایەك و یەكێك لە مەنسووبانی تەریقەتی  “مجددیە” كە لەناو كۆڕی ملایان و مەنسوبانی ئەم تەریقەتە ژیاوم، لە زوەوە هەوڵم داوە هەندێ ئاساری مەولانا خالید و خەلیفەكانی كۆبكەمەوە”.
بەم شێوەیە دەردەكەوێت كە نوسینەكانی مامۆستا لەم لایەنەدا كۆمەڵێك هۆكاری ئەدەبی و زانستی و ئاینی و وڵاتپەروەری لە پشتەوەیە كە هانی بدات ئەو بەرهەمە ناوازانە بهێنێتە بەرهەم و ببێتە سەرچاوەیەك لە نوسینەوەی مێژووی كوردا.
بەشی دوهەم :
ئەو زانیاریە مێژوویە  گرنگانەی كە مامۆستا خستونیەتیە سەر بواری مێژوو
مامۆستا عبدولكەریم وەك زانایاكی كوردی موسڵمان چۆتە ناو بوارە مێژوویەكانەوە، بۆیە گرنگترین زیادەیەك كە دەتوانین بە دەستكەوتی ناوبراوی دابنێین بریتیە لە ئەزموون و ژیانی خۆی و كۆمەڵگای كوردەواری لە سەردەمەكەی ژیانی خۆی و پێش هاتنەدنیای خۆشی. لێرەدا دەكرێت تەنها وەكو نمونە ئاماژە بە هەندێك لەو زانیاریانە مێژوویانە بدەین كە مامۆستا لەدوتوێی نوسینەكان و یادەوەریەكانی خۆیدا تۆماری كردوون و بەهۆیەوە زۆر لایەنی شاراوەی دەرخستوە كە زۆریك لەو بابەتانە ئەگەر لەڕێگەی ئەو هەوڵانەوە نەبونایە دەچونە خانەی بیرچوانەوە، لەوانە:
لە سەروبەندی باسكردن لە جەنگی جیهانی یەكەم و بەشداری كورد لەو جەنگەدا كۆمەڵێك ڕوداو و بەسەرهاتی تایبەت بە ناوچە كوردیەكان دەگێڕێتەوە بەنمونە دەڵێت” لەساڵی هەزارو نۆسەد و چواردەی میلادییا ڕێكەوتی دەوری هەزار و سێسەدوسی و دووی هیجریا حەربی عالەمی یەكەم دەستی پێ كرد. لە هەزاروسێسەد و سی و دوودا” قەیسەریەكان” ڕوویان كرد لە كوردستان و لە بەینی “سنە” و “مەریوان” لەدەوری دێی ” شوێشە” بەگزادەی مەریوان ڕێیان لێ‌ گرت. جیهادی باشیان كرد. لەم جیهادەدا عەلی بەگی فەرەجوڵڵا بەگی بالك و ئەحمەد كوڕی مەلا عەبدولسەمەدی برای مەلا عەبدولواحید شەهید كران” ، هەر لە درێژەی ئەم باسەدا دەڵێت: ” بۆ ساڵی دوایی یانی بەهاری سی و پێنج دووبارە هێرشیان هێنایەوە لە سنەوە و لە سەقزەوە ، لەم جارەیان  هەم كوردەكان لە هەموو لایەكەوە پێشیان پێ گرتن گەلێ‌ كەس شەهید كران و محمد كەریم بەگی قەتتاح بەگ لەم ساڵا شەهید كرا و گەلێ‌ كەسی تر فەوتان و موسڵمانان دایانە كەژ و كێو”
وەكاتێك دێتە سەر كاریگەریە خراپەكانی ئەم جەنگە لەسەر بارودۆخی ژیانی خەڵك لە كوردستان مامۆستا وەكو شایەتحاڵێكی روداوەكان دێتە گۆ و دەڵێت ” لەبەر ئەوە ڕۆژ بە رۆژ دنیا تاریكتر ئەبو، گرانی دەستی پێ كردبو، خەڵكی لە ئاشوبی جەنگی جیهانی زۆر پەرێشان بوون”.
جگە لەو جۆرە زانیاریە سیاسی و كۆمەڵایەتیانە مامۆستا بەهۆی بوونی ئەزمونێكی زۆری تەمەنی باسی شێوازی ژیانی فەقێكانی كوردستان و شێوازی خوێندنیان و شێوا ز و گرنگی ئیجازەپێدانی مەلایەتی دەكات، وەك ئەوەی لە یادی مەرداندا دەڵێت” جاران فەقێكانی كوردستان بە ئازادی و بە ئارەزووی خۆیان بۆ هەركوێ‌ حەزیان بكردایە ئەچوون بۆ لای هەر مەلایەك بە دڵیان بوایە ئەیانخوێند، بەم جۆرە بە هەموو لایەكی كوردستانا ئەگەڕان تا خوێندنیان تەواو ئەكرد و ئیجازەیان وەر ئەگرت، ئیجازە نامەكەیان ڕشتەی ناوی ئەو مامۆستایانەی تیا بوو كە زنجیرەی ئیجازەكەیانی ئەچوەوە سەر تا ئەگەیشتەوە حەزرەتی پێغمبەر درودی خوای لێبێت، ئیجازەنامە بە بەڵگەیەكی بایەخدار دا ئەنرا بۆ دەرخستنی پایەی مەلا ئیجازە دراوەكە”. هەروەك لەهەمان سەرچاوەدا ناوی هەندێك لە مزگەوتە دێرینەكانی شاری سلێمانی دەهێنێت كە مەولانا خالیدی نەقشبەندی دەرسی تیا وتونەتەوە كە دەبێتە كەرەستەیەكی باش بۆ ئەو نوسەر و مێژوو نوسانەی لەسەر ئەم لایەنە دەنوسن. ئەمە جگە لە باسكردنی ژیاننامەی بەشێكی زۆر لەو زاناو نوسەر و ئەدیب و مێژوونوسە كوردانەی كە لە پێش خۆیدا ژیاون كە چەندین نوسراوی بەپێزی لە بارەوە نوسیون وەك كتێبەكانی: یادی مەردان و  پەی ڕەوان و بنەماڵەی زانیاران و علماۆنا فی خدمە العلم و الدین.
كە بە گشتی هەلسەنگاندنێكیش بۆ ئەو رۆڵە گرنگ و گەورانەیان دەكات و هۆكاری دیارنەبوونی ناو و نازناویشیان بۆ ئەو هەموو دلسۆزیە دەگەڕێنێتەوە كە لەلایەن زانایانی كوردەوە پێشكەش بە ئاینی پیرۆزی ئیسلام كراوە بەشێوەیەك كە تەنانەت هەندێك لەوانە ناوی خۆشیان لەسەر نوسراوو بەرهەمەكانیان نەنوسبیوە چونكە خوازیاری ئەوە بوون كە تەنها خوای تاك و تەنها لە نیەت و ویستەكانیاندا بێت. دیارە نوسینەوەی ئەو ژیاننامانەیەش بەردێكی گەورە و بەنرخە لە داڕێژانی مێژووی زانایان لەكوردستاندا و لە ڕێی ژیاننامەی ئەوانیشەوە دەرخستنی زانیاری گەورە و گرنگی مێژوویی زۆربەی ناوچەكانی كوردستان.
بەشی سێهەم:
بەندی یەكەم: میتۆدی مامۆستا مەلا عبدولكەریم بۆ گێرانەوە مێژوییەكان:
یەكێك لە جیاكەرەوەی روداوە ئەفسانە و چیرۆكە خەیاڵیەكان لەگەڵ گێڕانەوە مێژوییەكان ئەوەیە كە بابەتە مێژوییەكان بە شێوازێك ڕێكخراون كە خوێنەر بەسەرچاوە و بنەمای روداوەكە ئاشنا بكات بەشێوازێك كە هەست بە جۆرێك لە دڵنیایی ڕاستی ڕوداوەكان بكات. بۆیە لە پێناو هاتنە دی ئەم ئامانجە گرنگە مامۆستا هێندەی بۆی كرا بێت روداوێك یاخود بەسەرهاتێكی گێڕاوەتەوە كە خۆی بینی بێتی یاخود تاڕادەیەكی باش لێی دڵنیا بێت، هەروەكو خۆی ئاماژە بۆ ئەو میتۆدە ڕاست و دروستە دەدات و دەڵێت” ئەبی خوێندەواران دڵنیا بن لەوەی كە هەرچیم لە كتێبێك وەرگرتبێت بە ئەمانەتەوە وەرم گرتووە، و هەرچیشم بە بیستن بیستبێت لە كەسانی وام بیستوە كە جێگای متمانەو باوەڕ بن”.
ئەمەش تا ڕادەیكی باش لە نوسینەكانیدا ڕەنگی داوەتەوە  بە تایبەتی ئەوانەی لە بارەی مێژوەوە كردونی ، و  لەو چیرۆك و نوسینانەشی كە لەسەر ڕاڤەی قورئانی پیرۆز كردونی تاڕادەیەكی زۆر هەوڵی داوە كە لەو گێڕانەوە ئیسرائیلیانە ” الروایات الاسرائیلیە” ناشایستانە دوربكەوێتەوە كە  كە بەشێێك لە ڕاڤەكارانی پێشین تێی كەوتون و دورن لە  پاكی و پاكژی پێغمبەرانەوە. هەروەكو لەباسی ژیاننامەی خەلیفەكانی مەولانای نەقشبەندیش دەلێت” ئەوانەیان كە لە سەرچاوە باوەڕپێكراوەكاندا نوسراوە ناویان ئەنوسم و هەرچەندیش لە مێژووی ژیانی هەركامیان بزانم بەیانی ئەكەم، ئەوانەش كە ناویان نازانم یا ئاگاداری مێژووی ژیانیان نیم با بمێنێتەوە بۆ لەمەوپاش بەڵكو كەسی وا هەبێت بتوانێ‌ تۆزی گەردنیان لەسەر ڕوداتەكێنێ”
لەباسكردنی ژیان و ڕەگ و ڕەچەڵەكی كەسایەتیەكانیش هەوڵی داوە پشت بە سەرچاوە دانپیادراوەكاندا ببەستێت، وەكو لە باسكردنی پێشەوا حەسەندا ئاماژە بۆ ئەو فەرمودانە دەكات كە لەسەر دەور و پلە و پایەی ئەم كەسایەتیە هاتووە و لەم كارەشدا ڕاسترین سەرچاوەی زانستی فەرمودە بەكار دەهێنێت و ئاماژەیان پێ دەدات كە ئەوانیش زانایانی پایە بەرز پێشەوا بوخاری ” م 256ك/869ز”  و موسلیمە” م 261 ك/ 874 ز”.
هەر وەك ئاماژەمان پێداوە كە هەرچەندە مامۆستا كەسێكی پسپۆڕی بواری مێژوو نەبووە بەڵام زۆر جار لە نوسینەكانیدا سەلیقەیەكی جوانی مێژوونوسانە دەبینرێت و هەوڵی داوە لەسەر ئەو ڕیتم و شێوازانە بابەتە مێژووییەكان بنوسێتەوە، كە لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە هەندێك لەو شێوازانەی بدەین :
لەسەرەتای نوسینی كتێبە ناوازەكەی ” علماۆنا فی خدمە العلم و الدین” دەڵێت ” لەدانانی ئەم بەرهەمەمدا ڕێبازی مێژوونوسەكانم گرتووە لە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ نوسینەوەی ژیاننامەكاندا ئەویش بەوەی كە بە پێی پیتە هیجایەكان دەستم كردوە بە باسكردن لە ژیانیان نەك بەپێی گەورەیی و بچوكی یاخود كۆنی و تازەیی تەمەنەكانیان”.
مامۆستا نەك تەنها لەو نوسینەدا بەڵكو لە نوسینەكانی تریشدا كە باسی ژیاننامە و مێژوی ڕوداوەكان دەكات هەوڵی جێبەجێكردنی ئەو میتۆدە دەدات، بۆ نمونە لە باسكردنی ژیاننامەی كەسەكاندا هەوڵ دەدات بە شێوازێكی ورد بچێتە ناو باسكردنی زانیاریەكانەوە بەوەی كە باس لە ناوی تەواو و نازناوی كەسەكە و ناوی هۆزەكەی و ڕەوشت و سیفاتەكانی و پلەوپایەی زانستی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ناوی مامۆستاو شێوازی هوڵدان و بەدەستهێنانی زانستی و تەنانەت هەندێ جار باسی خاڵوانی كەسەكە و تیرە و هۆزی ئەوانیش باس دەكات.
یەكێكی تر لە میتۆدەكانی مامۆستا ئەوەیە كە هەندێك بابەت و زانیاری مێژوویی كە لەدەرەوەی ناوەڕۆكی بابەتەكەیە لە ناوەرۆكدا  باسی ناكات و دەیباتە پەراوێزەكان.
لایەنێكی تری میتۆدی بەرز و گرنگ لە نوسینەكانی مامۆستا عبدالكریمی مودەریس ئەوەیە كە لەزۆربەی كاتدا نوسینی مێژو و بەروارەكان بەشێوەیەكی ورد ئاماژە پێدەدات تەنانەت هەندێك جار بەرواری كۆچی و زاینیەكەش بە رۆژ و مانگ و ساڵ تۆمار دەكات كە ئەمە گرنگیەكی مێژوویی زیاتر دەداتە بابەتەكان.
یەكێكی تر لە میتۆد و شێوازی گێرانەوە مێژووییەكانی ئەوەیە كە وەكو هۆنەرێك و بەمەبەستی ئاسانكاری بۆ خوێنەر بابەت و زانیاریە مێژوویەكان دەردەبڕێت كە ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی بەكارهێنلنی هۆنراوەی زانستی لە بواری فێركاریدا، كە دەكرێت خوێنەر تارادەیەكی باش سودی لێببینێت بەتایبەت ئەوانەی كە خولیای بواری هۆنراوە و ئەدەبیاتیان هەیە..
جۆرێكی تر لە میتۆدەكانی مامۆستا لە گێڕانەوە مێژووییەكانیدا ئەوەیە كە پێش ئەوەی بابەتێك تەواو بكات دەچێتە سەر بابەتێكی تر، كە ئەم شێوازە دواتر ئاماژەی پێدەدەین كە شێوازێكی خوازراو نیە لە گێڕانەوە مێژووییەكاندا.
بەندی دوهەم:
ئەو سەرچاوانەی كە لە نوسینەوەی بابەتە مێژووییەكاندا بەكاری هێناون:
وەكو لە بەندی پێشودا ئاماژەمان پێدا مامۆستا لە گێڕانەوە مێژووییەكانیدا هەوڵی داوە تا ڕادەیەكی زۆر پشت بەسەرچاوە و گێڕانەوە ڕاست و دروستەكان ببەستێت، ئەوەی لێرەدا تۆماری دەكەین بەشێكە لەو سەرچاوە سەرەكیانەی كە لە نوسینی بابەتە مێژوییەكانەوە سودی لێ وەرگرتوون و ئاماژەی پێ داون لەوانە:
1-هەردوو كتێبی بواری فەرمودە بوخاری ” م 256ك/869 ز”  و موسلیمە” م 261 ك/ 874 ز”.
1-ابراهيم فصيح الحيدري، المجد التالد في مناقب الشيخ خالد.
2-ابن الاثير، كامل في التاريخ.
3-أبو الثناء الالوسي، نشوة الشمول ، و نشوة المدام ، و غرائب الاغتراب.
4-الزركلي، الاعلام.
5-حاميد الكاتب، رياض المشتاقين
6-ابن خلكان، وفيات الاعيان
7-ابن خلدون، تاريخ ابن خلدون.
8-شهاب الدين الالوسي، أصفى الموارد.
9-عمر رضا كحالة، معجم المؤلفين.
10-كلوديس جيمس ريج، رحلة ريج في العراق
11-يوسف بن اسماعيل النبهاني، جامع الكرامات.
12-مارف ريشةلانى، الرسالة المنجية في مناقب السادات البرزنجية.
رسائل :
13-محمد القزلجى، مساجد السليمانية.
14- محمد الخال، رسالة الشيخ معروف النودهي.
جگە لەوانەی ئاماژەی پێدرا سەرچاوەیەكی گرنگی مامۆستا ملا عبدالكریم بریتیە لەو یادگاریە گەورە و پڕ بەهایەنەی كە لە كتێب و بەرهەمەكانی خۆیدا تۆماری كردوون وەكو پێشتر ئاماژەمان پێدان.
بەشی چوارهەم:
گرنگترین ئەو ڕەخنانەی كە ئاراستەی مامۆستا دەكرێت :
هەرچەندە خۆمان لە ئاستێكدا نابینین كە بتوانین بەرهەمی زانایەكی وەكو مامۆستا ملا عبدالكریم هەڵبسەنگێنین بەڵام لەبەر ئەوەی كە هیچ مرۆڤێك بێ كەم و كوڕی نابێت و نوسینیش بەرهەمی مرۆڤە ، بۆیە لەگەڵ باسكردنی ئەو هەموو چاكە و گەورەییەی لە نوسینەكانیدا هەن و ئاماژەمان بە هەندێكی دا بەتایبەتی لە ڕوە مێژویەكەیەوە،  لێرەشدا ئاماژە بە هەندێك لەو ڕەخنانە دەدەین، كە لە پێناوی خزمەتكردنی زیاتر بە بەرهەمەكانی مامۆستا و دوركەوتنەوە لە لایەنگری نازانستیانە پێویستە بوترێت ، لەوانە :
1-پابەندبوونی تەواوی بە مەزهەبی شافیعیەوە” رەزاو رەحمەتی خوای لێبێت” وای كردبوو كە هەرچەندە كە شایەنی بوو ببێتە یەكێك لە موجتەهیدانی ئەم مەزهەبە بەڵام ئەو هۆكارە وای كرد كە لە مێژووی ئەم مەزهەبەدا مامۆستای مودەریس نەگات بەو پلەیە هەرچەندە شایستەشی بوو.
2-بەكارهێنانی زمانێكی تێكەڵ بە زمانی عەرەبی و هەندێك جار فارسیش كە وای كردوە هەندێك لە خوێنەرانی كوردی كە شارەزاییان لە و زمانانەدا نیە نەتوانن بە ئاسانی لێی تێبگەن، كە ئەمە هەرچەندە پەیوەندی بە سەردەم و شێوازی خوێندن و مەنهەجی خوێندنی ناو مزگەوتەكانەوە هەبووە بەڵام ناكرێت چاو لەم ڕەخنەیە لە كۆی نوسینەكانیدا بپۆشرێت.
3-هەرچەندە خۆی داكۆكی لەوە دەكاتەوە كە پێویستە لە گێرانەوەی روداوەكاندا سود لە راسترین گێڕانەوە ببەسترێت بەڵام خۆی لە هەندێ‌ شوێندا گێرانەوە ئیسرایلی و لاوازەكانی گێراوەتەوە بەبی پاكژكردنەوەیان وەك لە گێرانەوەی بەسەرهاتی زەینەبی كچی جەحش و چۆنێتی مارەبڕینی لە لایەن پێغمبەری خواوە”درودی خوای لیبێت” هێناوێتی. یان هەندێك بابەت باس دەكات بەبێ ناوهێنانی سەرچاوەی زانیارێكە.
4-مامۆستا لە گێڕانەوە مێژووییەكانیدا پێش ئەوەی بابەتێك تەواو بكات دەچێتە سەر بابەتێكی تر، كە ئەم شێوازە لە نوسینەوەی مێژویدا شوێنی ڕەخنەیە چونكە باش وایە ڕوداوەكان وەكو زنجیرەیەكی مێژوویی یەك لەدوای یەك باس بكرێت تاوەكو بیری خوێنەر لەسەر یەك بابەت بەردەوا بێت و هەتا تەواو بابەتەكە بە پایان نەگات نەچێتە سەر بابەتێكی تر، بەڵام لێرەدا رەنگە لەبەر نەبوونی كاتی زۆر بۆ پیاچونەوەی بابەتەكان ئەم لایەنە بەسەریدا تێپەریبێت.  بۆ نمونە لە باسكردنی مەلا محمدی باڵەكیدا پێش ئەوەی كە ژیاننامەكەی تەواو بكات باس لە ژیانی هەر دوو مەلا مەلا صاڵحی تەڕەماری و مەلا عبدولڕەحیمی زیارەتی و بنەماڵەی حەیدەریەكان دەكات كە چۆن بەهۆی هۆكاری مەزهەبیەوە ناچار بوون كوردستانی رۆژهەڵات بەرەو یاشوور بەجێ‌ بهێڵن ، لە پاش ئەو باسانە دێتەوە سەر تەواوكردنی ژیاننامەی محمد كوڕی ئادەم. یاخود كە لە باسكردنی كۆچكردنەكەی خۆی لە بیارەوە بۆ هەڵەبجە دواتر كە دەچێتە سلێمانی و باسی ئەو ماوەیە دەكات كە لای شێخ محمدی خاڵ بووە دیسان دەگەڕێتەوە سەر باسی پێشتر و ئەو كاتە باس دەكات كە لە هەڵەبجە بوە  و شێخ حاجی فەرەجی صۆفی ناردوێتی بەشوێنیدا كە بگەڕێتەوە بیارە. هەروەها پاش ماوەیەك لە باسكردنی ڕۆشتنی بۆ كەركوك و مانەوەی لەۆ و دواتر كۆچكردنی بەرەو بەغداد و چۆنێتی سەرقاڵبوونی بە باتی زانستیانە لە دانانی كتێب و وتنەوەی وانە، پاش ئەوانە دەگەڕێتەوە سەر باسی سلێمانی و دەڵێ‌ لەوكاتا لە شاری سلێمانی بووم گەلێ‌ فەقێی ووڵاتی خۆمان بەڕسمی لەسەر یارمەتی حكومەت ڕۆشتن بۆ جامع الازهر بۆ ئەوە لەوێ‌ دەوام بكەن.
ئەنجام
لە كۆتایی ئەم توێژینەوەیەدا كە لەبارەی هەوڵ و تێكۆشانەكانی مامۆستای پایە بەرز مەلا عبدولكەریمی مودەڕیس لە لایەنی مێژووییەوە ، گەیشتینە كۆمەڵێك دەرئەنجام كە دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوە كورتیان بكەینەوە:
1-مامۆستای مودەڕیس هەموو ژیانی بۆ خزمەتی زانست و ئاین تەرخان كردوە و لەگەڵیشیاندا نەتەوەكەی خۆی فەرامۆش نەكردوە و بۆتە پێشەنگی ئەو زانا موسڵمانە كوردانەی كە خزمەتیان بە نوسینی كوردی كردوە .
2-مامۆستا لەگەڵ تەرخانكردنی خۆی بۆ زانستە شەرعیەكان لایەنەكانی تری زانست و ئەدەبیاتی فەرامۆش نەكردوە، هەربۆیە بۆمان دەركەوت كە گرنگیەكی زۆری بە لایەنی مێژوو داوە و بە پێویستیەكی تەواوكاری بۆ زانستەكانی تر سەیری بابەتە مێژوویەكانی كردوە  .
3-لەلایەكی ترەوە هەوڵی داوە كە گرنگی دان و خزمەتكردنی بە لایەنی مێژوو تەنها خۆی لە بەكارهێنان و گواستنەوەی زانیاریەكانی ناو كتێبەكان نەبێت بەڵكو لە ڕێی نوسینەوەی  یادەوەری و  ئەزمونەكانی خۆیەوە و توانیوێتی كۆمەڵێك زانیاری زۆر بۆسەر مێژووی ناوچەكانی كوردستان و كەسایەتیەكانی و شێوازی ژیان و لایەنە جیاجیاكانی تری كۆمەڵی كوردەواری زیاد بكات و لەڕێشێوەمادەیەكی خامی باش بۆ سەرچاوە مێژووییەكان بەدەست بێت.

سەرچاوەكان
یەكەم: دەسنوس
1-مەلا عبدولكەریمی مودەریس، باوەشێنی دل بەچەن دەستە گوڵ، دەستنوسی مامۆستا مەلا عبدولكەریمی مودەریسە.
2-كۆمەڵێك لە نامەی نوسراوی مامۆستا مەلا عبدالكریم
دوهەم : سەرچاوە كوردیەكان:
د. . عبدولدایم مەعروف هەورامی
3-سەدەیەك تەمەنی نورین مامۆستاعەبدولكەریمی مودەڕڕیس بەپێنوسی خۆی بناسە،چ1،كۆمپانیای چاپ و پەخشی نوسەر،2007ز.
مەلا گاهیر مەلا عبدالله بەحركەیی
4-مێژووی زانایانی كورد، كۆربەندی هزری ئیسلامی، 2010ز، ب2.
مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس،
5-بارانی ڕەحمەت هۆنراوەیەكی ئایینی مێژوویی پەروەردەییە، انتشارات كردستان، سنندج، چ1، 1389/ 2009ز
6-ڕۆژگاری ژیانم یاداشت و بیرەوەریەكانی مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕڕیس، ئامادەكردن و لەسەر نوسین: رەئووف مەحمودی، انتشارات كردستان، سنە، 1394/ 2014ز.
7-یادی مەردان مەولانا خالیدی نەقشبەندی،دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، هەولێر، 2011ز،ب 1.
فاتح مستەفایی
8- كاروانی پێنوس (شاعیران و نووسەرانی مەریوان و هەورامان)، چ1، ناوەندی بڵاوكردنەوە سنە، 2010، لا82-83.
سێهەم : سەرچاوە عەرەبیەكان:
ابن بريال الحجارى، عبد الباقي بن محمد ” ت 502هـ/ 1108م”
1-تاريخ ابن بريال، دراسة و تحقيق بهمن صالح محمد، دار الشؤون الثقافية، بغداد، 2011، ج1.
جمال بابان
2-أعلام الكرد، ط2، مطبعة اراس، أربيل، 2012م، ج1.
عبد الدائم معروف هةورامى

3- العلامة عبد الكريم المدرس و منهجه في تفسير القرآن و علومه، ط1، مكتب التفسير للنشر و الاعلان، أربيل،  1431هـ/ 2010 .
عبد الله ملا سعيد ملا ويسي الكرتكى
4- جهود الشيخ عبد الكريم المدرس الفقهية، ط1، مطبعة ماردين، أربيل، 2011م.
عبدالكريم محمد المدرس
5- علماؤنا في خدمة العلم و الدين، دار الحرية للطباعة ، بغداد، 1403هـ/1983م.