Home / مێژووى جیهان / ململانێی نێوان ئینگلتەرا و فەرەنسا لەسەر ئەمریكا

ململانێی نێوان ئینگلتەرا و فەرەنسا لەسەر ئەمریكا

ململانێی نێوان ئینگلتەرا و فەرەنسا لەسەر ئەمریكا

نووسینی

پرۆفیسۆر دكتۆر جڤری برۆن

وەرگێڕانی

نهاد جلال حبیب الله

ململانێی نێوان ئینگاتەرا و فەرنسا لەسەر ئەمریكا پێش هەڵگیرساندنی حەوت ساڵە دەستی پێكرد، بۆیە لە ساڵی 1754ز. جەنگی فەرەنسی هیندی لە نێوان داگیركەرانی ئینگلیزی و فەرەنسیاسەكاندا رووی دا و بە سەركەوتنی ئینگلیزەكان كۆتایی پێهات، چونكە یارنەتیان لە ئینگلتەراوە بۆ دەهات، و دەستیان دەگرت بەسەر هەموو داگیرگە فەرەنسیەكانی ناو ئەمریكای باكووردا، و لە ساڵی 1760ز.دا كەنەدایان بردە ژێر دەسەڵات و ناو بازنەی خۆیانەوە.

بەڵام بەریتانیافەرنسای لە ئەمریكا دەرنەكرد تا ئەوەی فەرەنسا خۆی وڵاتی بەجێهێشت، چونكە داگیركرەانی ئینگلیزی لە دەستێوەردانی حكومەتی ئینگلیزی لە كاروباریان بێزار بوون و پێویستیشیان بە نیشتمانی سەرەكی خۆیان نەبوو دوای ئەوەی مەترسی فەرەنسیەكانیان لەسەر نەما.

ئینگلتەرا دەرفەتی بە نەوە داگیركەرەكانی خۆی لە جیهانی نوێدا دا بوو تا ئازادیەكیان هەبێت كە كە لە داگیرگە ئیسپانی و فەرەنسیەكاندا نەبوو، بۆ نمونە لە ساڵی 1618ز.دا كۆمەڵچەی فەجینیا دامەزرا و مساجۆست بوو بە ویلایەتێكی نیمچە سەربەخۆ، دەستورگەلێكی رێكخراو گەشەیان سەند كە دواتر بوون بە بناغەی دەستورەكانی ئەو ویلایەتانەی سەربەخۆییان وەردەگرت، هەر كە جەنگی حەوت ساڵە تەواو بوو ژمارەی داگیركەران گەیشتە دوو ملیۆن یان زیاتر، هەموو هۆكارەكانیش لەمانەدا كۆبوونەوە:

1-گەشەسەندنی هێز و سامان

2-ئازادیەك لە زەویە نوێكاندا كە خەڵكەكە بۆی دەگەڕانەوە.

3-متمانە بەخۆ بوونێك كە داگیركەران بەسەركەوتنیان بەسەر هێزە فەرەنسیەكاندا بەدەستیان هیچنا بوو، ئەمەش هۆكاری بێزاری خەڵك بوو لە دەستێوەردانی حكومەتی بەریتانی.

ئینگلتەرا و فەرنسا و ئیسپانیا و دەوڵەتانی دیكەی داگیركاریش لەو ككاتەدا ژمارەیەك یاسای دەریاوانییان دانا كە پاراستنی هەموو بەرەژوەندیەكی ئابووری و پیشەسازی و ئیستعماری خۆیان بوو بە تەنها، ئەو یاسایانە ئەوەیان بە مەرج دانا كە هەموو هاوردەكان بۆ ئینگلتەرا یان داگیرگەكانی لە ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكا لەسەر كەشتیەكانی ئینگلیز بێت، واتە بۆ نمونە خەڵكی نیویۆرك بۆیان نییە ئەو شمەكانە بكڕن كە لەسەر كەشتی هۆڵەندی لە چینەوە بۆیان هاتووە هەر چەندە نرخەكەیشی گونجاو بێت.

هەر وەك بەو پێیە دەبوو هیچ شمەكێكی ئەوروپی بچێتە هیچ بەندەرێكی داگیرگەكانی ئینگلیز مەگەر بە ئینگلتەرا دا تێپەڕ بێت و بخرێتە سەر ئەو كەشتیانەی كە لە ئینگلتەرایان داگیرگەكانیدا دروست كراون، بۆ نمونە بازرگانی ئەمریكی ئەگەر بیویستایە مەی لە فەرەنسا بكڕێت دەبوو لەسەر دەستی یازرگانێكی ئینگلیزی داوای بكات، یان بیویستایە مەی لە فەرەنسا بكرشێت، دەبوو لە رێگەی ئینگلتەرا و لەسەر كەشتی ئەویش باری بكردایە و بیناردایە باهەر چەندەیشی تێبچێت.

بارەكەی لەمەشدا نەوەستا بەڵكو چەند یاسایەك دەرچوون كە بازرگانیكردن بە چەند مادەیەكی وەك شەكر و توتن و لۆكەی تەنها لەگەڵ ئینگلتەرا بەڕەوا دەزانی و ڕێی نەدەدا چەند شتێك وەك فەرو بنێردرێتە دەرەوە، بەرامبەر ئەم بارەش ئەوانەی ناو ئەمریكا ناچار بوون لەو یاسایە را بكەن و عەقەكانی ئەو یاسا توندانە بشكێنن، بارەكە ماوەیەك بەردەوام بوو و سیاسەتمەدارانی ئینگلیز نەیانویست ئەو رەوتە بوەستێنن، چونكە سەرقاڵ بوون بە ململانێی ناوخۆیی و جەنگیان لەگەڵ لویسی چواردەهەمدا.

بەڵام كاتێك ساڵی 1763ز. هات و جەنگی حەوت ساڵە بە سەركەوتنی ینگاتەرا و فراوان بوونی داگیرگە ئەمریكیەكانی سەرەرای كەنەدا و دۆڵی ئەوهایۆ، دەبوو چەند رێكخستنێكی نویچ بگیرێتەبەر بۆ پاراستنی زەویە دەستكەوتوەكان و وریا بوون لە خەریەكانی فراوانبوونی ئیمپراتۆریەت، بۆیە حكومەتی ئینگلیزی داوای لە داگیرگە ئەمریكیەكان كرد تا چەند خەرجیەكی جەنگی كۆتایی و سامانی پێویست بۆ پاراستنی زەویە نوێكان بەشێوەی باج دانان لەسەر خەڵك لەئەستۆ بگرێت.

بەڵام ئەوان بەوە رازی نەبوون و دەیانوت هەر باجێك ئەنجومەنی یاسادانانكانیان كە نوێنەری خەڵكن و نەریی بنەڕەتی وڵات دەگرنە بەر) بڕشیاری لەسەر نەدەن دادپەروەرانە نابێت.

بۆیە حكومەتی بەریتانی لەگەڵ نارەزایی شاجۆرجی سێیەمدا چەند بریار و كارێكی خۆی كشاندەوە، جۆرج پێی وابوو پێویستە سزای داگیركەران بدرێت و هەوڵیدەدا بە چەند باجێكی نوێ لەسەر شوشە و پەڕە و چای دابنێن پارەی پێویست كۆ بكاتەوە.

بەڵام سەركەوتوو نەبوو و دواجار ناچار كرا بریاری خۆی بكێشێتەوە بە تایبەت ماددەی یەك و دوو و بە تەنها چای مایەوە، بەهۆی كاریگەری كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی لەسەر بڕیاری سیاسی، پاشان لە بۆستن كۆمەڵێك گەنج كۆبوونەوەو چوون بۆ كەشتیەكی ناو بەندەرێك كە چایی هەڵگرتبوو، لەوێ هەموویان فڕێ دایە ناو دەریاوە.

ئەمەش هۆكاری بچڕانی پەتی هیوای سەركەوتن و تەبایی نێوان ئینگلیز و داگیرگەكان بوو، لە پەرلەمانیشدا دەستەیەك هەبوون كە سۆزیان بۆ داگیرگەكان هەبوو و دژە بەكارهێنانی توندی بوون لەگەڵیاندا، لە نێو ئەوانە(بورك) ناسرا بوو، بورك لێهاتوترین پیاوی ناو ئەنجومەنی گشتی بوو و داوای دەكرد ماف بە داگیرگەكان بدرێت تا خۆیان لەسەر خۆیان باج دابنێن.

كێشەكەش تەنها كێشەی باج دانان یان باج دانەنان نەبوو، بەڵكو و ململانێ لەسەر شێوەی دانانای و كەسی دانەر بوو، جۆرجی سێیەم و حزبی (تورك)یش لە پشتەیەوە لەناو پەرلەماندا سەرخەری بوون و نەیاندەویست لەگەڵا داگیرگەكاندا نەرمی بنوێنن، ئەو و پشتیوانەكانی پێیان وابوو بارگرژیەكان لەنێو ئینگلەند تێناپەڕن و ئاسانە بەسەریدا سەربكەون.

بۆیە ساڵی 1774ز.دا بڕیارێكیان دەركرد بەو پێەی دەفرەت نەدەدرا شمەك لەگەڵ بوستندا ئاڵوگۆڕی پێ بكرێت (نەبۆی بچێت و نەبێرێت) مافی كۆنی داگیرگەی (مساجۆست) پێیان نەهێشت، پێشتر مافی هەبوو و خۆی داوەر و ئەنجومەنی ناوداران هەڵبژێرێت، بەڵام مافی دیاریكردنیان درایە دەست خودی پاشا.

ئەو بریارانە هەموو داگیرگەكانی بێزار كرد و مساجۆست ملكەچ نەبوو، بۆیە بڕیار درا بانگەواز بۆ كۆنگرەیەك بكریچت كە نوێنەرانی هەموو داگیرگەكانی تێدا بێت تا لە ساڵی 1774ز لە فلادلفیا كۆ ببێتەوە وبزانن چی بكەنز

ئەو كۆنگرەیە بڕیاریدا پەیوەندییە بازرگانیەكان لەگەڵ بەریتانیادا بپچڕێنێت، تا ئەو كاتەی هەڵسوكەوتی خۆی لەگەڵ داگیرگەكاندا چاك بكات، و لە بریارەكانی پاشگەز ببێتەوە، بۆ ساڵی دواتریش ئەمریكیەكان هێرشیان بردە سەر سوپا بەریتانیەكان لە لیكسنكتون، دواتر جەنگی گردی (بونكر) بەشێوەیەكی پاڵەوانانە بەرەو ڕوویان بوونەوە.

كاتێك كۆنگرەی دووەم بەسترا بڕیاردرا خۆیان بۆ جەنگ ئامادە بكەن و سەركردایەتی باڵا بدەنە دەست جۆرج وانشنتۆن كە جوتیارێكی فرجینیا و سەركردەی جەنگی كۆتایی هیندی فەرەنسی بوو.

لەگەڵ هەموو ئەو روداوانەدا كەس بریاری پێویستی جیابوونەوە لە نیشتمانی سەرەكی نەدەدا مەگەر كەمینەیەك نەبن، بەڵام هەموو ئەو پێشنیارانەی خرابوونە ڕوو بۆ چارەسەركردن سەریان نەگرت، بۆیە كۆنگرە لە تەموزی 1776ز.دا بڕیاری خۆی راگەیاند (ئەم داگیرگانە ئازاد و سەربەخۆن و مافی خۆشیانە وا بن) حزبی داخوازیكاری سەربەخۆیش كەمینەی ناو خەڵك بوون، چونكە ژمارەی ئەندامانی حوبی (توری) كە دژ بە جیابونەوە بوون لە ژمارەی هاوڵاتیان كەمتر نەبوون، هەروەك بەشی سێیەمیش هەبوون كە هیچكام لەو دوو رایەیان لا گرنگ نەبوو.

فەرەنسا بە بیستنی هەواڵی شۆڕشی داگیرگە ئەمریكیەكان دڵخۆش بووو و هەستی بۆ بزوا، چونكە ئەو چەرمەسەریەی لە جەنگی حەوت ساڵەدا لە لەدەستدانی زۆربەی داگیرگەكانی تووشی بوو، دڵێكی بێ هیوا و برینداری پڕ لە قینی دژ بە ئینگلیزی بۆ هێشتەوە بۆیە دوای ئەو هەر شتێك دژ بە ئینگلیز روویدایە جێی دڵخۆشی و پیرۆزبایی كوڕانی پاریس بوو، بۆیە ئەمریكیەكان خۆیان بە هاوپەیمانی فەرەنسیەكان دەزانی و (بنیامین فرانكفین) یان نارد تا لەگەڵ شالویسی شازدەهەم سەبارەت بە یارمەتیەك كە فەرەنسا پَشكەشیان بكات دانوستان بكەن.

وەزیرەكانی لویس ماوەیەك دوو دڵ بوون، چونكە متمانەیان نەبوو داگیرگەكان بتوانن زۆر بەرانبەر بەهێزی گەورە و خۆسەپێنی ئینگلیزی بوەستن، بەڵام كاتێك سەركەوتنی شۆڕشگێڕانیان لە ساڵی 1778ز.دا بینی، پەیماننامەیەكیان لەگەڵدا بەستن و تیایدا دانیان نا بە سەربەخۆییاندا، ئەمەش واتە راگەیاندنی جەنگ دژ بە ئینگلتەرا، حكومەتی فەرەنسی بە پارە و هەواداری زۆرێك لە فەرەنسیەكان بۆ شۆڕشگێڕان پاڵپشتی شۆڕشگێڕەانی كرد و هەندێ خانەدانی بچوكی دەوروبەری پەڕاندەوە تا لە ریزەكانی شۆڕشگێراندا وەك خۆبەحش بجەنگن.

لە ئینگلتەرایش راو بڕواكان لە پێكدادانی تونددا بوون لەسەر جەنگ و پێویستی بەردەوام بوون لە جەنگ، لە پەرلەمان دا ژمارەیەكی زۆری سۆزدارانی شۆڕشگێڕان هەبوون، ئەمە كاریگەری هەبوو لەسەر كەمكردنەوەی توندی بزووتنەوە سەربازیە بەریتانیەكان لەگەڵ هەموو ئەمەشدا بۆ ئەمریكا جەنكردن ئاسان نەبوو، هەر چەندە جۆرج واشنتۆن لێهاتوو بوو و قوربانی گەورەی دەدا، بەڵام شكستەكانی سوپاكەی لەسەركەوتنەكانی زیاتر بوون، ئیدی ئاسان نەبوو شۆڕش بگاتە ئەو سەركەوتنە گەورەی كە پێی گەیشت، ئەگەر یارمەتی هێزە فەرەنسیەكان نەبوایە.

گرنگترین ئەنجامەكانی جەنگیش داننانی ئینگلتەرا بوو بەسەر سەربەخۆیی ویلایەتە یەكگرتوەكان لە باشوورەوە بۆ حەوزی میسپی، هەرێمی لویزیانای رۆژئاوای ئەو روبارەیش لەدەست ئیسپانیا دا مایەوە، فلۆریدایش ئیسپانیا لە ئینگلتەرای سەندەوە دوای ئەوەی لە ساڵی 1763ز.دا دەستی بەسەردا گرت.

ئیسپانیا و پورتوگال لە ئەمریكا دا یەك سەدە دوای دەرچوونی ئینگلیزیش داگیركەكانی خۆیانیان هێشتەوە، بەڵام نیوەی رۆژئاوایی هەمووی رزگار كرا جگە لە كەنەدا كە لەدەست دەوڵەتانی ئەوروپا دا مایەوە، (كوبا)ی داگیركەیەكی ئیسپانی لە رۆژئاوا لە ساڵی 1898ز.دا بە یارمەتی ویلایەتە یەكگرتوەكان سەربەخۆی وەرگرت و ئینگلتەرایش لە ئەنجامی ئەو تاكە شۆڕشە سەركەوتووەی كە لە ئیمپراتۆریەتەكەیدا روویدا و لە سەرەتایەوە تا ئەمڕۆ تاكە نمونەیە داگیرگەكانی خۆی لەدەست دا.

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

جینۆساید و مێژووی هندییە ئەمریکییەکان (بەشی یەکەم)

لێکۆڵینەوەی: جێفری ئۆستلەر لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق کورتەیەک پرسی جینۆساید و مێژووی هندییە ئەمریکییەکان …