شایەتی مێژوو لە نێوان هاشیمی و ئومەویەكاندا

شایەتی مێژوو لە نێوان هاشیمی و ئومەویەكاندا
پرۆفیسۆر دكتۆر عبدالشافی محمحد عبداللطیف

وەرگێڕانی : نهاد جلال حبیب الله

هاشیمی و ئومەویەكان دەدرێنە پاڵ یەك باپیرە كە ئەویش عەبد مەنافی كوڕی قوسەی كوڕی كیلابی كوڕی موڕڕەیە، كوڕەكانی عەبدمەناف لە مەككەدا پلەوپایەی سەركردایەتییان هەبوو، هیچ خێڵێكی قوڕەیش لەم دەسەڵاتەدا ڕكەبەرو ڕوبەڕوویان نەدەوەستان، هەموو قوڕەیش ئەمەیان دەزانی‌و سەركردایەتییان دابوونە دەست.(1)

سەركردایەتی بەنی عەبدومەناف بۆ مەككە دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی قوسەی كورٍی كیلابی كوڕی موڕڕەی باپیرەیان كە توانی خوزاعە لە دەسەڵاتی مەككە دوربخاتەوەو جڵەوی كارەكانی مەككە بگرێتە دەست، ئیبن ئیسحاق دەڵێت(قوسەی كاروباری مەككەی گرتە دەست و خەڵكەكەی خۆی لەماڵەكانیانەوە بەرەو مەككە كۆی كردنەوەو لەوێ‌ نیشتەجێی كردن‌و ئەوانیش مەككەیان كرد بەهی خۆیان و قوسەی یەكەم كوڕی كەعبی كوڕی لوئەی بووبە پاشاو گەلەكەی ملكەچی بوون، پەردەداری و ئاودان ‌ونەدوە و خزمەتگوزاری و ئاڵا درایە دەست ئەم كەسە، بەمە هەمو شەرەف و كارە گەورەكانی مەككەی كەوتە دەست) (2)

بەم جۆرە قوسەی دەسەڵاتی ئایینی و كاتی ناو مەككەی لەدەست خۆیدا كۆكردەوەو دەسەڵاتی گرتە دەست، كاتێك بەساڵاچوو پیر بوو عەبدوداری كوڕە گەورەی دیاری كرد تا كارووباری مەككەو كەعبە بگرێتە دەست، بەڵكوو ئەمە ببێتە قەرەبووی لەدەستدانی ئەو ناوناوبانگ و شەرەفەی كە بۆ براكانی دیكەی بوو. ئیبن ئیسحاق دەڵێت( كاتێك قوسەی گەورەو پیر بوو عەبدودار بێزاروو توڕەبوو، عەبد مەنافیش لەسەردەمی باوكیدا گەورەیی بەدەست هێنابوو، قوسەی بە عەبدوداری وت: سوێند بەخوا دەتگەیەنمەوە پێیان، ئەگەر چی بەسەرتا زاڵ بوین و پێشیان دابیتەوە، بۆیە ماڵەكەی خۆی و دارونەدوەی پێدا، لەكاتێكداقوڕەیش هەركارێكیان بكردایە دەبوایە لە دارالندوەدا بڕیاری لەسەربدرێت، هەروەها پەردەداری و ئاودان و خزمەتگوزاری پێبەخشی) (3) ، پاش مردنی قوسەی كوڕەكانی دیكەی سەرپێچییان لەڕووی عەبدوداری براگەورەیاندا نەنواندو تەواو ڕێزی بڕیارەكەی باوكیان گرت، بەڵام پاش مردنی عەبدودارو عەبدمەناف مندالًَەكانی عەبد مەناف(عەبد شەمس و هاشم و موتەلیب و نەوفەل)لەسەر ئەوە ڕێكەوتن چی كارو باری مەككە هەیە لەدەست ئامۆزاكانیان دا بماڵن و پێیان وابوو ئەمان لەبەر گەورەیی و فەزڵی ناوگەلەكەیان لە پێشترو شیاوترن.

بەهۆی ئەمەوە ململانێیەك سەری هەڵداو بوو بەهۆی دابەشبوونی قوڕەیش بۆ دوودەستە: دەستەیەكیان هەواداری كوڕەكانی عەبدودار بوون، ئەمەیان بەباش زانی بۆ پاراستنی نەریت و بۆنە زاڵەكان، دەستەیەكیش هەوادارانی كوڕەكانی عەبدومەناف بوون، ئەمانە بەچاوی بەرزی پلەوپایەی عەبدومەناف لەناو خەڵكەكە دەیانڕوانیە بارەكەو پێیان وابوو ئەوان لە پێشترو شیاوترن تا كارووباری مەككەو كەعبە بگرنە دەست(4)

خەریكبوو ناكۆكیەكە بێتە هۆی جەنگێكی ناوخۆی نێوان هەردوو دەستەی ناومەككە، بەڵام كەسانی ژیری ناویان لەسەرەنجامی ململانێیە و كاریگەری لەسەر هەموو مەككە ترسان و لەسەر مەسەلەكە كەوتنە قسەو هەوڵیاندا ڕێكەوتنێك ببەستن، بەو پێیە كارەكان لەنێوانیاندا دابەش بكەن، كوڕەكانی عەبدومەناف ئاودان و خزمەتگوزاری لەدەست دابێت، پەردەداری و ئاڵاو نەدوەش لەدەست كوڕانی عەبدوداردا بمێنێتەوە، هەركام لەو دوو دەستەیە بەوە ڕازی بون و خەڵكی لە جەنگ دەربازیان بوو، هەركامیان لەگەڵ لایەنەكانی دیكەدا كە هاوپەیمانییان بەستبوو پێكەوە وەستان، بەردەوام لەسەر ئەو بارە بوو تا خوای گەورە ئیسلامی نارد(5).

كوڕەكانی عەبد مەناف ئاودان و خزمەتگوزاریان گرتە دەست و بۆ ئەوەش هاشمی كوڕٍی عەبد مەنافیان دانا، چونكە سامانی لەهەموویان زیاتر و بەناوبانگ بوو، پاش مردنی هاشم ئەو دووكارە مانەوە بۆ موتەلیبی كورٍِی عەبد مەناف، پاش بۆ عەبدولموتەلیبی كوڕی هاشم، پاش بۆ زوبەیری كوڕ عەبدولموتەلیب، پاشان بۆ ئەبوتالیبی كوڕی عەبدولموتەلیب و دواتر بۆ عەباسی كوڕی عەبدولموتەلیب و مایەوە(6)تا ئیسلام هات بارەكە بەوجۆرە مایەوە.

لەمەی پێشەوە بۆمان دەردەكەوێت هەموو كوڕانی عەبدمەناف بە هاشمی و عەبشەمیەكانەوە لە ململانێیان لەگەڵ ئامۆزاكانیاندا لەسەر پایەكانی كەعبە یەكدەست بوون، هەروەك لەسەر دابەشكردنی ئەوەی بەدەستیانهێنا نەكەوتنە ناكۆكی، بەڵكوو دایانە دەست هاشمی برایان چونكە سامانێكی زۆری هەبوو، ئەمەش جەخت لەوە دەكاتەوە كە پەیوەندی نێوان هاشمی و ئومەویەكان لەپێش ئیسلامدا پەیوەندیەكی پتەو برایانەو پێكەوەگونجانی تەواو بووەو تا ئەوەی ئیسلام هات، ئەو كات زۆربەی ئومەویەكان بەرامبەری بە ئایینی نوێ و پێغەمبەری خوا( صلى الله عليه وسلم) هەڵوێستی دژایەتییان وەرگرت، پاشان خوا ڕێنموونی كردن و لەناو ئیسلامدا هەوڵی خۆیان دەداو لە فتوحادەكاندا بەشدرییان دەكرد تا ئەوەی خەلیفە عوسمانی كورٍی عەفان( رضي الله عنه) كوژرا، لەوێدا ناكۆكی نێوان عەلی كوڕی ئەبو تالیب( رضي الله عنه)و نێوان موعاویەی كوڕ ئەبو سوفیان( رضي الله عنه) لەسەر كوژرانی خەلیفە و تۆڵەسەندنەوە لە بكوژەكان دروست بوو، دواتر بە درێژی باس لەمە دەكەین، بەڵام هەندێك مێژوو نوس ئەو ناكۆكی نێوان هاشمی و ئومەویەكان دەبەنەوە بۆ پێشترو دەیگێڕنەوە بۆ پیش ئیسلام، مەقریزی لەو كتێبەی دا كە ناوی ناوە (النزاع والتخاصم فی ما بین بنی امیە وبنی هاشم) بانگەشەی ئەوە دەكات كەوا دوژمنایەتی نێوان هاشمی و ئومەوی پتەوو دێرینە بووە(7) .

ئەوەی كە مەقریزی هێناویەتی زۆربەی لێكۆڵەرانی سەردەمیش لەسەری چوون(8)،لەمێژوودا هیچ بەڵگە و بنەڕەتێكی نییە، هەرچی شتێك لەپێش ئیسلام دا لەنێوان ئومەویەكان و هاشمیەكاندا هەبووە لەڕكەبەری لەسەر دەسەڵات و ناوبانگ زیاتر نییە وەك ئەوەی نێوان كوڕانی عەبدومەناف و عەبدوداردا ڕویدا، ئەو ڕكەبەریەش نەبووەتە هۆی دژایەت یان جەنگی نێوان هاشمی و ئومەویەكان، بەڵكوو ئەگەر لەسەر شتێك ڕكەبەریان بكردایە دەگەیشتنە(مافرە) واتە چوون بۆلای كاهینێك تا دادوەری نێوانیان بكات، بەوە هەموویان بەدادگاییەكە ڕازی دەبوون، نموونەی ئەمەش ئەوە بوو كە لە نێوان هاشمی كوڕی عەبدومەناف و برازاكەیدا، بەرازەری دەڵێت(ئوممەیەی كوڕی عەبد شەمس دەوڵەمەندبوو، بۆیە داوای لێكرد تا وەك هاشم نانی قوڕەیش بدات، بەڵام نەیتوانی بۆیە خەڵكێكی ناو قوڕەیش كەوتنە قسە پێوتنی و بەكەم دانانی، ئەویش توڕە بوو ڕقی لە هاشم وەرگرت لەسەر پەنجا وشتری ڕەش كە لە مەككە سەری بڕین، هەروەها بەجێهێشتن بۆدەساڵ، كاهینی خوزاعی كە باپیری عەمری كوڕی لیحە بوو دادوەری كردو هاشمی بەسەر ئومەویەدا زاڵ كرد، بەوە هاشم وشترەكانی بردو سەری بڕی و گۆشتەكەی دا بە ئامادەبوان، ئومەیەش چوو بۆشام و دەساڵ لەوێ‌ مایەوە) (9).

مێژوو ئەمەی هێناو لە سەر پەیوەندی نێوان هاشم و ئومەویەی برازای وەك وتمان جۆرە دادوەریەك بووە، ئەمەش لەناو عەرەبددا شتێكی باو بووە، ئەم ڕكەبەرییە لەسەر ناوبانگ و دەسەلاَِت نەبووەتە هۆی هاتنە كایەی دوژمنایەتییەكی پتەو نێوان ئامۆزایان و وایان لێبكات پێكەوە نەوەستن و تەبانەبن، بەڵكوو ئەگەر مەترسیەك هەڕەشەی لێبكردنایە هەموویان یەكیان دەكرد، بۆیە لە جەنگی كۆتایی فوجاردا كە لە نێوان قورەیش و كینانەو لەنێوان قەیس و غەیلاندا ڕوویدا هەمو یەكڕیز وەستان سەركردایەتی سوپاش تیایدا لەدەست حەربی كورٍِی ئومەییەدا بوو، پێغەمبەریش( صلى الله عليه وسلم) تیایدا بەشدار بوو،ئەو كاتەیش تەمەنی بیست ساڵ بوو، دواتر پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) لەبارەی ئەو جەنگەوە فەرمووی (كنت انبل عن اعمامی) (تیرم دەدایە دەست مامەكانم) واتە ئەو تریانەی دوژمن دەیوەشاندن بۆیان، ئەو كۆی دەكردنەوەو دەیدانە دەست مامەكانی. (10)

بەڵكووو دیمەن و شاهیدی مێژووییمان لەبەردەستدایە كە بەڵگەن لەسەر بەهێزی پەیوەندی نێوان هاشمی و ئومەویەكان، عەبدولموتەلیبی كوڕی هاشم-كەلەسەردەمی خۆیدا ڕێبەری هاشمیەكان بوو-دۆستی حەربی كوڕی ئومەویەی سەركردەی ئومەویەكان بوو، هەروەك عەباسی كوڕی عەبدولموتەلیبی كوڕی هاشم دۆستێكی گەرمو گوڕی ئەبو سوفیانی كوڕی حەربی كوڕی ئومەییە بوو، لە چیرۆكی موسڵمان بوونی ئەبو سوفیانیش لەكاتی فەتحی مەككەداو ڕۆڵی عەبباس تیایدا گەورەترین بەڵگەی ئەوە بەدیدەكەین وەك پاش كەمێك باسی دەكەین، جێی نامۆییە مقریزی كە كتێبی تایبەتی لەسەر پەیوەندی هاشمی و ئومەویەكان هێناوەو كردوویەتی بە پەیوەندی ململانێ دژایەتی، كەچی دانی ناوە بەو پەیوەندی یە پتەوەی لە نێوان عەباس و ئەبو سوفیاندا هەبوو،(11)ئەگەر دۆستایەتی نێوان سەركردەی دوو بنەماڵەی ئومەوی و هاشمی كە كوڕانی یەك باوكن-عەبد مەنافی كوڕی قوسەی-پتەو بێت، ئەوا باسكردنی ڕیشە پێدانی ململانێی نێوانیان و دوای ئیسلام گەڕانەوە بۆی بۆ پێش ئیسلام هیچ بەڵگەیەكی مێژوو نییە.

سەبارەت بە چیرۆكی موسڵمان بوونی ئەبو سوفیان كەمێك پێش ئەوەی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) لە ساڵی فەتح دا بچێتە مەككەو ڕۆڵی عەبباس لە موسڵمان بوونیدا گەورەترین بەڵگەیە لەسەر بەهێزی پەیوەندی و دۆستایەتی نێوان دوو گەورەی هاشمی و ئومەوی، پوختەكەشی وەك ئیبن ئیسحاق دەیگێڕێتەوە(12):عەبباسی كوڕی عەبدولموتەلیب سوربوو لەسەر ئەوەی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) نەچێتە ناو مەككەوە، بەڵكوو چوویە دەرەوە بەڵكووو كەسێك ببینێت تا خەڵكی ئاگادار بكاتەوە لە هاتنی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) بە سوپایەكەوە تا مەككە فەتح بكات، بۆ ئەوەی بچنە لای پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)و داوای پەنای لێبكەن، بۆ ئەمە گەیشت بە ئەبو سوفیان، ئەمیش چوویە دەرەوە تا هەواڵ بەدەست بخات-لەو بارەشەوە زۆر دڵخۆش بوو بە ئەبوسوفیانی وت: قوڕت بەسەر ئەبو سوفیان وا پێغەمبەری خودا ( صلى الله عليه وسلم) لەناو خەڵكدایە، قوڕ بەسەر سبەینێی قوڕەیشدا، ئەویش وتی: دەی بەدایك و باوكمەوە بەقوربانت بم چارچیە؟وتی:سوێند بەخوا ئەگەر بەسەرتدا زاڵبێت لە ملت دەدات، زوو سواری ئەو وشترە بە تا بتبەمە لای پێغەمبەر خوا( صلى الله عليه وسلم) لەوێ‌ داوای پەنای لێدەكەم بۆت، ئینجا ئەبو سوفیانی برد بۆ لای پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) وبەردەوام هەستی سۆزی بۆ نواند، دڵی ئەبو سوفیا ئارامی نەگرت تا ئەبو سوفیان لەسەردەستی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) موسڵمان بوو، ئەم سوربونەی ئیبن عەبباسیش بۆ موسڵمانبوون و پاراستنی ئەبووسوفیان تا ئاستێك لە عومەری كوڕی خەتاب تووڕە بوو كاتێك عومەر داوای مۆڵەتی لە پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)كرد تا لەملی ئەبو سوفیان بدات، ئایا ئەمە هەمووی بەڵگەی چیە؟ و چی دەگەیەنێت؟ ئەمە پەیوەندی ئەوە نییە كە پەیوەندی نێوان ئەم ئامۆزایانە چاك بووە؟ عەبباس بە پاراستنی ئەبو سوفیان نەوەستا بەڵكوو بەردەوام داوای لە پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)دەكرد تا ئەوەی چی بە ئەبو سوفیان بەخشیبو بە هیچ كەسێكی دیكەی قوڕەیشی نەبەخشیبو.

عەباس دەڵێت وتم: ئەی پێغەمبەری خوا( صلى الله عليه وسلم)ئەبو سوفیان كەسێكە حەز بە ناو ناوبانگ دەكات، بۆیە پلەو ڕێزێكی پێ ببەخشە، ئەویش فەرموی( نعم، من دخل دار ابی سفیان فهو امن، ومن اغلق علیه بابه فهو امن، ومن دخل المسجد فهو امن) (13) (بەڵێ، هەركەس بچێتە ماڵی ئەبو سوفیان پارێزراوە، هەركەس دەرگای ماڵی خۆی دابخات پارێزراوە، هەركەس بچێتە كەعبەوە پارێزراوە). ئەم چیرۆكە لەڕووی مێژووییەوە چەسپاوە ڕێی بەردەم هەر كەسێك دادەخات كە بیەوێت دوژمنایەتی و ڕقی كۆنی نێوان هاشمیەكان و ئومەویەكان بێنێتە كایەوە، ئەگەر ئەو دوژمنایەتییە كە كۆن بوایە ئەوا عەبباس گەورەترین دەرفەتی لەبەردەست دا بوو تا ئەبو سوفیان بكوژێت و لەدەستی ڕزگاری بێت، یان وازی دەهێنا تاعومەر بیكوژێت، بەڵام هەموو هەوڵێكی خستە گەڕ تا سەلامەتی و موسڵمانبونیشی بپارێزێت، بەڵكوو لە عومەر توڕەبوو كاتێك عومەر ویستی بیكوژێت، بەردەوامیش بۆی دەپاڕایەوە تا دڵنیایی بۆ بەدەسخست كاتێكیش موسڵمان بوو ماف و تایبەتمەندی جیا لە هەموانی بۆ بەدەست خست، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئەوەن كە پەیوەندی نێوان دوو ڕێبەری هەردو لقی هاشمی و ئومەوی باش بووە.

پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)بەرامبەر بە ئومەویەكان و هەموخەڵكی مەككەش هەڵوێستێكی نواند كە لەگەڵ ئاكارو سۆزو میهرەبانی خۆیدا بگونجێت، نەوەك هەڵوێستێك كە شیاوی هەڵوێستی ئەوان بێت، چونكە ئەوان پێشتر بێباوەڕو لاسار بوون و شەڕیان لە دژ ڕادەگەیاند، ژیانی هەموویان بەسترابوویەوە بەیەك قسەی پێغەمبەرەوە( صلى الله عليه وسلم) بۆ ئەوان(یا معشر قریش ما ترونی انی فاعل بكم؟) (خەڵكی قوڕەیش پێتان وایە چیتان پێبكەم؟)وتیان:چاكە، برایەكی بەڕێزو بەخشەندەو برازایەكی بەڕێزو بەخشندەی، فەرموی( اذهبوا فانتم الطلقاء) (14) (بڕۆن ئێوە ئازادن)، ئەی پێغەمبەری خوا ڕاستی فەرمو ئەو كەسە پێی فەرمویت (بەرامبەر باوەڕداران لێبوردەو میهرەبانی).

ئەمە هەڵوێستی پێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) بوو بەرامبەر بە خەڵكی مەككە دوای فەتحكردنی ئەو شارە، سەبارەت بە هەڵوێستی ئومەویەكان بەرامبەر بە پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) پێش فەتح ئێمە سەركۆنەی دەكەین و كەس ناتوانێت بەرگری لێبكات، بەڵام ئەم هەڵوێستە دوژمنكاریە زۆربەی ئومەویەكان بەرامبەر پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)و ئیسلام نواندیان لە دیدی ئێمەدا زادەی دوژمنكاریەكی قوڵی نێوان هاشمی و ئومەویەكان نیە، بەڵكوو بەهۆی ڕكەبەریەكەوە بووە لەسەر ناوبانگ و پلەو پایە لەكەسێكدا كە پێوانەی كێشێكی گەورەی ئەو باس و خواسانە دەكات، ئەگەر ئەوانە لە ڕكەبەریدا بون و لەسەر شتی وەك ئاودان و…هتد خەریك بوو دەجەنگان، ئەی سەبارەت بە پێغەمبەرایەتی چی كە گەورەترین شەرەف و گەورەییە؟!

بەڵام ئەوان ئەوەیان لەبیر كردبوو پێغەمبەرایەتی خەڵاتێكی خواییە و بە چ بەندەیەكی بوێت دەیبەخشێت، چونكە تەنها خوا دەزانێت پەیامەكەی خۆی لەكوێ‌ دادەنێت، پێغەمبەرایەتی شتێك نییە خەڵك بانگەشەی بۆبكەن ولەسەری بجەنگن یان چ سەركردەیەكیان بوێت پێی ببەخشن، كاتێك بانگەشەی ئەوەیان دەكرد پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) شیاوی ئەوپەیامە نیە(وقالو لولا نزل هذ القران علی رجل من القریتین عظیم)(الزخرف:31) خوای گەورە بەرپەرچی ئەو بانگەشە پوچ و بێ مانایەی دانەوەو فەرمووی(اهم یقسمون رحمت ربك نحن قسكنا بینهم معیشتهم فی الحیاەالدنیا)(الزخرف:32).

ئەم هەڵوێستە دوژمنكاریەی زۆربەی ئومەویەكان بەرامبەر پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)وبانگەوازەكەی گرتیانەبەر، چەندین لق و خێڵی دیكەی ناو قوڕەیشیش گرتیانە بەر وەك مەخزومیەكان، بەنی جەمع و چەندینی دیكە، هەروەك هەندێ لە خودی هاشمیەكانیش تیایدا بەشداربوون، دوژمنكاری ئەبولەهەبی مامی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)و ئەبو سوفیانی كوڕی حارثی كوڕی عەبدولموتەلیبی ئامۆزای و عوقەیلی كوڕی ئەبوتالیب لە دوژمنایەتی ئەبوسوفیانی كوڕی حەرب و ئومەویەكان بۆ پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)كەمتر نەبوو.

لەگەڵ ئەوەی هەموویان دوای فەتحی مەككە بەجوانی‌و ڕێكوپێكی موسڵمان بوون و لەسەرخستنی ئیسلام و بەرزكردنەوەی پەیامی خوا بەشدارییەكی باشیان كرد، كەچی هەندێك كەس هەموو دوژمنایەتی قوڕەیش بەرامبەر بە پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)لەبیر كرد، تەنها دوژمنایەتی ئومەویەكانیان لەبیر ماوە، وەك ئەوەی تەنها ئومەویەكان ئەو دوژمنایەتییان هەبووبێت، سەرەڕای ئیسلام خراپەكانی پێش خۆی دەسرٍێتەوە، بەڵام هەندێك ئارەزوو ویست نایانەوێت ئەمە تێبگەن و دەست هەڵناگرن بەرامبەر هەڵوێستی خراپی ئومەویەكان لەپێش موسڵمانبونیاندا، تائەوەی ئومەویەكان موسلًَمان ببون و لە پێناو ئیسلام جیهادیان دەكرد، كەچی ئەمانە پێیان وایە شتی وا نەبووە، تائەوەی بە بنەڕەت دان بە دوژمنایەتی نێوان هاشمی و ئومەوی بیریان چووە هەندێك لە ئومەویەكان هەر لەسەرەتاوە موسڵمان بوون.

بەڵكوو ژمارەی ئەو ئومەویانەی كە زوو موسڵمان بوون پێدەچێت زیاتر بێت لە ئەوانەی ناو هاشمیەكاندا زوو موسلًمان بوون، عوسمانی كوڕی عەفانی كوڕی ئەبولعاص لەسەرەتاوە موسڵمان بوو، هەروەها كوڕانی سەعیدی كوڕی عاص، خالیدی كوڕی سەعیدو عەمری كوڕی سەعید زوو موسڵمان بوون، كچەكەی خالید باس لەوە دەكات كە باوكی پێنجەم كەس بووە موسڵمان بووە دەڵێت (باوكم پێنجەم كەس بووە چووە ناو ئیسلامەوە-واتە چوار كەس لە پێشیەوە موسڵمان بووە-كۆچیشی كرد بۆ خاكی حەبەشەو لەوێ‌ دەساڵ مایەوە، من لەوێ‌ لەدایك بوم) (15) ،هەروەها عەمری كوڕی سەعیدی كوڕی عاسی برای موسڵمان بوون و دوو جار كۆچی كرد(16)پاشان ئیبانی كوڕی سەعیدی باریان وەك ئەوان موسڵمان بوو،(17)خالیدو ئیبان هەردووكیان نوسەرەوەی سروش بوون. (18)

بەڵام لەگەڵ ئەوەی ئەم كەسە ئومەویانە لەسەرەتاوە موسڵمان بوون و قوربانیان داوەو كۆچیان كردووەبۆ حەبەشە، لەفەتحی مەككەش دا هەموو ئومەویەكان موسڵمان بوون و پێغەمبەری خواش( صلى الله عليه وسلم) پێشوازی لێكردن و بە موسڵمان بونیان دڵخۆشبوەو لەكارە گەورەو گرنگەكاندا پشتی پێ بەستون وەك دواتر باسی دەكەین كەسی هەمو ئەمانە لای هەوادارانی دژایەتی ئومەوی دادەنان، تا ئەوەی ئەو وتە شیرین و پاراوانەی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) لە كاتی لێبوردنی گشتیاندا فەرموونی و بە ڕۆژی چاكەو وەفاداری ناوی نا هەروەها فەرمایشتەی (بڕۆن ئێوە ئازادن)، هەمووئەم فەرمودانە لەلایەن هەندێ كەسەوە كراوە بە جنێوێك لە ڕووی ئومەویەكاندا بەتەنهاو بە عەیب وشەرمەزاری دەزانن بۆیان و بە (الطلقا‌ء) (ابنا‌و الطلقاء)ناویان دەبەن وەك سوكایەتی پێكردنیان.

ئیتر تێناگەن ئەوانە بە چاكی موسلًَمان بوون و لەسەرخستنی ئیسلامدا لەسەردەمی پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم )و دواتریش لە فتوحاتی سەردەمی خەلیفە ڕاشیدیەكاندا چەند هەڵوێستێكی دیارو بەرچاویان هەبووە، ئیمامی ئیبن تەیمیە وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ نوسەری كتێبی(مناهج الكرامە) كە بەوە سەركۆنەی موعاویەكان دەكات بەردراو كوڕی بەردراوە دەڵێت: ( پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)كەفەرمویەتی (الطلیق) بەردراو ئازادن وەك سەركۆنە نیە، چونكە ئەوانە موسڵمان بوانی فەتحی مەككەن و لەو ساڵەدا موسڵمان بون و پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم)ئازادی كردن، ژمارەشیان نزیكەی دووهەزار كەس بوو، هەیانبوو بووبە چاكترین موسڵمان وەك حارثی كوڕی هیشام و سوهەیلی كوڕی عەمرو سەفوانی كورٍی ئومەییەو عیكریمەی كوڕی ئەبو جەهل و یەزیدی كوڕی ئەبو سوفیان و حەكیمی كوڕی حیزام و ئەبو سوفیانی كوڕی حارپی ئامۆزای پێغەمبەر( صلى الله عليه وسلم) كە پێشتر هێرشی دەكردە سەر، دواتر بە جوانی موسڵمان بوو.

هەروەها عیتابی كوڕی ئوسەید كە پیێغەمبەر ( صلى الله عليه وسلم) كاتێك مەككەی فەتح كرد كردی بە والی مەككە، چەندینی دیكەش كە بە جوانی موسڵمان بون، موعاویەش بەیەكدەنگی زانایان یەكێكە لەوانەی بەچاكی و دروستی موسڵمان بوو، بۆیە عومەری كوڕی خەتاب( رضي الله عنه) لەشوێنی یەزیدی كوڕی ئەبو سوفیانی برایدا داینا كاتێك یەزیدی برای لەشام مرد، عومەر ( رضي الله عنه) لە پێناو خوادا لە لۆمەی كەس نەدەترسا و هەروا والیەتی بەكەس نەدەداو هەروا كەسێكیش نەبوو كە باوكی لەگەڵ ئەبو سوفیاندا خۆشی هاتبێت، بەوكو باوكی لە پێش ئیسلام دا زیاتر لە هەمو كەس دوژمنایەتی لەگەڵ ئەبوسوفیاندا هەبوو، تا ئەوەی عەبباس لە ڕۆژی فەتحی مەككەدا هێنای عومەر سوربوو لەسەر كوشتنی تەنانەت لەگەڵ عەباسدا جۆرە دەمەقاڵەیەك كەوتە نێوانیانەوە، چونكە عومەر زۆر ڕقی لە ئەبوسوفیان هەبوو(19)، جاكاتێك عومەر موعاویەی كوڕی ئەبو سوفیان دادەنێت لەبەر هۆكارێكی دنیایی نیە، ئەگەریش شیاوی ئەو پۆستە نەبوایە عومەر( رضي الله عنه)داینەدەدا، پاشانیش موعاویە( رضي الله عنه)بیست ساڵ وەك ئەمیری شام و بیست ساڵیش وەك خەلیفە مایەوە، لەكاتێكدا خەڵكی شام تەواو لەگەڵی تەبابوون و خۆشیان دەویست، ئەوان زیاتر لەهەموان زیاتر بەرامبەریان چاك بوو دڵی هەموویانی یەك خستووە) (20)

بۆیە لەكەداركردنی ئومەویەكان بەبەرداروئازادكرو ڕق و كینەی مۆڵخواردووی هەندێ سەركەشی و لاساری شیعە و كەسانی دیكەیە، چونكە ئومەویەكان بەیەك جار لەفەتح دا چوونە ناو ئیسلامەوە، خواش بەڵێنی چاكەی بە ئەو كەسە بەخشیوە كە لەو كاتەدا موسڵمانبوون، وەك لە قورئاندا دەفەرموێت( لایستوی منكم من انفق من…….وكلا وعدالله الحسنی والله بما تعملون خبیر) (الحدید:10)، خوای گەورە بەرامبەر بە پاداشتی جەنگ و جیهادیان بەڵێنی چاكەی پێبەخشیون هەرچەندە درەنگیش موسڵمان بوبن، بەڵام ئەو مێژوو نوسە ئارەزو پەرستانە بێباكانەبە بێ باوەڕیان دەزانن، پەنا بەخوا دەگرین(21)لەقسەی وا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. عبدالملك بن حسين العصامي: النجوم العوالي (3/2).

2. سيرة ابن هشام (1/136-138) ، انساب الاشراف للبلازرى (1/49).

3. سيرة ابن هشام(1/141)، انساب الاشراف للبلاذري(1/53).

4. سيرة ابن هاشم (1/142،143)

5. ابن هاشم:السيرة(1/144)

6. انساب الاشراف (1/57) سيرة ابن هاشم (1/147).

7. ص 11

8. بۆ نموونە بڕوانە: د.عبدالمنعم ماجد:التاريخ السياسي للدولة العربية(2/15).

9. انساب الاشراف (1\61).

10. ابن هاشم(1\201)

11. النزاع والتخاصم(ص 29) مقریزی ئاماژە دەدات بە ڕۆڵی عەباس لە موسڵمان بوونی ئەبو سوفیان و سور بوونی لەسەر ئەوە.

12. سيرة ابن هاشم(4\20-22).

13. سيرة ابن هاشم(4\20-22) ، نسب قريش ص 122.

14. سيرة ابن هاشم (4\32).

15. الذهبي: سير اعلام النبلاء(1\260) ،ابن حجر: الاصابة(1\16)

16. الذهبي: سير اعلام النبلاء(1\261) ،ابن حجر: الاصابة(1\16)

17. الذهبي: سير اعلام النبلاء(1\260) ،ابن حجر: الاصابة(1\15)

18. ابو حسن الخزاعي:تخريج الدلالات السمعية(ص159).

19. ڕقی عومەر( رضي الله عنه)لە ئەبو سوفیان ( رضي الله عنه) لەبەر هۆكارێكی شەخصی نەبووە، بەڵكوو لەبەر ئەوە بووئەبو سوفیان پێش موسڵمانبوونی دژایەتی ئیسلامی كردووە، كاتێك بە چاكی موسڵمان بوو عومەر ڕقی لێی نەما، بەڵكوو ڕیّزی ئەبو سوفیانی دەگرت لەبەر بونی پلەو پایەی لەناو هۆزەكەیدا.

20. مناهج السنە النبویە(2\202).

21. بڕوانە مقریزی لە كتێبەكەی دا(النزاع والتخاصم)ص 15 بەبێ هیچ ترسێك و بەو پەڕی بوێریەكی سەرسوڕمانەوە بەرامبەر تابیعێكی گەورە و فیقهناسێكی دیاری مەدینە (عەبدولمەلیكی كوڕی مەڕوان چی دەڵێت(عەبدولمەلیكی كوڕی مەڕوان باوكی خەلیفە مەڕوانییەكان لە هەموو كەس زیات بێباوەڕە، چونكە حەكەمی كوڕی ئەبولعاصی باپیری و باپیری لەسەری دایكیەوە (موعاویەی كوڕی موغیری كوڕی ئەبولعاص) بوون، پاشان هەمان قسە لەلاپەڕە 31 دا دوبارە دەكاتەوە.