Home / ناوداران / نیزامولمولك گەورە زانای دەسەڵاتداری ئیسلامی

نیزامولمولك گەورە زانای دەسەڵاتداری ئیسلامی

نیزامولمولك گەورە زانای دەسەڵاتداری ئیسلامی

د.على محمد الصلابي وەرگێڕانی: نهاد جلال حبیب الله

زەهەبی لەبارەیەوە دەڵێت: وەزیری گەورە نیزامولمولك قوامودین، باوكی عەلی حەسەنی كوڕی عەلی كوڕی ئیسحاقی توسی، پیاوێكی ژیر و سیاسەتمەدار و پسپۆڕ و پایەبڵند و وابەستە بە ئایین و خاكی و بێفیز بوو، كوڕەكانی بە قورئان خوێن و زانایان گەرم دەكرد، خوێندنگەیەكی گەورەی لە بەغداد و یەكێَكی تریشی لە نەیسا بوور و یەكێكی تری لە توس دروست كرد. ئارەزوومەندی زانست بوو و بەردەوام یارمەتی و هاوكاری بەسەر زانست خوازاندا ئەڕشت و فەرموودەی ئەنوسیەوە و دەنگ و باس و ناوبانگی دنیای گرتەوە.1-

قۆناغ بە قۆناغ گەورەتر بوو تا بوو بە وەزیری سوڵتان ئەلب ئەرسەلان و پاشان مەلیكشاهی كوڕی ئەوكات لەسەر چاكترین شێوەی شیاو ناوچەكانی ڕێكخست و ستەمی كەم و سووك كردەوە و بەزەیی بە هاوڵاتیان و ژێردەستەكانیدا دەهاتەوە و وەقفێكی زۆری دامەزراند و چەندین پیاوی گەورە و ناودار كۆچیان كرد بۆ لای.2-

نیزامولمولك پێشنیاری بۆ مەلیكشاە دەكرد تا ئەو سەركردە و بەرپرسانە دابمەزرێنێ كە خاوەن ڕەوشت و ئایین و نەبەردین، شوێنەواری ئەو سیاسەتەیش لە دواتردا دەركەوت لەو سەركردانەی كە هەڵی بژاردن ئاق سنقری باپیری نورەدیین مەحمود بوو كە كردی بە والی حەلەب و دیاربەكر و جەزیرە، ئیبن كەسیر لە بارەیەوە دەڵێت: (لە ڕووی خوڕەوشت و دڵسۆزی و نیاز پاكیەوە باشترین و چاكترین پاشاكانە).3-

عیمادەدەین زەنگی كورشی هەستا بە بەرپاكردنی جیهاد لە دژی خاچپەرستەكان، پاشان دوای ئەو نوردیی مەحمود پێی هەڵدەستا، ئەو بنەماڵەیە بوون كە بناغەیان بۆ سەركەوتنەكانی سەڵاحەددین و زاهیر بیربس و قلاون لە دژی خاچپەرستان دانا. ئیدی سەردەمی یەكخستن و یەكبوون لە جیهانی ئیسلامیدا دەستی پێكرد.4-

هەروەها ئاق سنقری برسقی یەكێك بوو دژ بە خاچپەرستان و لە ساڵی 520ك دا لە كاتێكدا لە مزگەوتی گەورەی موسڵدا نوێژی دەكرد كوشتیان. ئیبنولئەسیر لەبارەیەوە دەڵێت: مەملووكێكی توركی زۆر چالاك بوو. ئەهلی زانست و پیاوچاكانی خۆشەویست، دادپەروەری بەدیدەكرد و جێبەجێی دەكرد، چاكترین كاربەدەست بوو و نوێژەكانی لە كاتی خۆیاندا ئەكرد، لە شەویشدا شەونوێژی زۆری دەكرد(5).

ئەبوو شامەی مێژوو نووس لە بارەی شوێنەواری سەلجوقیەكانەوە و بە تایبەت لە سەردەمی نیزامولمولكدا بۆمان دەدوێت و دەڵێـت: (كاتێك سەلجوقیەكان بوونەدەسەڵاتدار ئەو سام و شكۆیەی خیلافەتیان نوێ كردەوە كە نەما بوو، بە تایبەت لە وەزارەتەكەی نیزامولموك دا، چونكە ئەو ناموس و شان و شكۆ و سامی بۆ چاكتترین بارودۆخەكانی خۆی گێڕایەوە)( 6).

1-ڕێكخستنی بۆ كارووبارەكانی دەوڵەت:

كاتێك مەلیكشاە كارووباری دەوڵەتی گرتە دەست كاروباری سەربازی بێسەر وبەر بوو، سەربازان دەستیان خستبووە ناو ماڵ و سامانی خەڵكەوە و دەیانوت: جگە لە نیزامولمولك هیچ كەس ڕێگری سوڵتان نییە كە ماڵو داراییمان پێببەخشێت، خەڵكی بەرەو ڕووی ئازارێكی توند بوونەوە، نیزامولولكیش ئەوەی بۆ سوڵتان باس كرد و بۆی ڕوون كردەوە كە ئەم كارەیان لاوازی و نەمانی سام و شكۆ و ترس و كاول بوونی شارەكان و نەمانی سیاسەتی بەدوادا دێت.

ئەویش پێی وت: چی لەو كارەدا بە بەرژەوەندی دەزانیت بیكە، نیزامولمولك پێی وت: ناتوانم هیچ بكەم بە فرمانی تۆ نەبێت، سوڵتان وتی: هەموو كارووبارەكانم بە گەورە و بچووكەوە گێڕاوەتەوە بۆ تۆ، جا تۆ لە جێگەی باوكیت و سوێندیشی بۆ خوارد و زیاتر لەو بەشەی كە هەیبوو بۆیی بڕیەوە و پلە وپایەی زیاتری پێدا و چەند نازناوێكیشی پێدا ,لە ڕیزی ئەو نازناوانەدا(ئەتا بەگ) كە بە واتای (باوكە ئەمیر) دێت، ئەوەندە ڕێك و پێكی و نەبەردی و ژیان چاكی بەدەركەوت كە دڵی خەڵكانی زۆر خۆش كرد، بۆ نمونە ژنێكی لاواز و بێهێز داوای فریاكەوتنی لێكرد، ئەویش لەگەڵیدا ڕاوەستا و پێكەوە قسەیان كرد، دەرگاوانەكەی ئافرەتەكەی دەركرد

ئەویش لۆمە و سەركۆنەی دەرگاوانەكەی كرد و پێی وت: من تۆم بۆ خزمەت كردنی ئەو جۆرە كەسانە داناوە، چونكە كاربەدەست و بەرپرسان پێویستیان بە تۆ نیە, پاشان دەرگاوانەكەی لەسەر ئەو كارە لابرد( 7).

2-دیدی نەزەری بۆ دەوڵەت لەلای نیزامولمولك:nezam

نیزامولمولك باوەڕی بە ئیسلام هەبوو و ڕێنماییەكانی بە پیرۆز ڕادەگرت، هەروەك تەواو شەیدا و سەر قاڵی زانستەكانی بوو و ڕێزی مەشخەڵانی ئیسلامی دەگرت، تا ئەوەی ئایین و دەوڵەتەكەی یەكسان بوون و هەریەكەیان ئەوی تری تەواو دەكرد هەروەك چۆن زەوی بە ئاسمان خۆی تەواو دەكات… لەبەر ئەوەی نیزامولمولك زۆر زۆر گرنگی بە ئایین دەدا و بەرگری لە دەوڵەت دەكرد گەرم دا دەهات، چونكە ئەو پێی وابوو دەوڵەت یەكێكە لە پێناوەكانی بڵاوكردنەوەی ئیسلام و پەخشكردنی بەناو خەڵكدا لەسەردەمی نیزام دا كۆمەڵێ زانای بەڕێز دەركەوتن و پەیوەندی ئایین بە دەوڵەتییان ڕوون كردەوە بە جۆرێ‌ بە یەك جار دەوڵەت بوو بە پێناو و ئامانجی ئایین، جا ئیمامی غەزالی و ماوەردی دەڵێن: هەر ئاینێك دەسەڵاتی نەمابێ ئەوا حوكمەكانی گۆڕان و مەشخەڵەكانی شێواون و هەر ڕێبەرێك داهێنانێكی تێدا بەدی كردووە، هەروەك ئەگەر سوڵتان لەسەر ئایینێك نەبێت كە دڵەكانی پێ كۆ ببنەوە تا خەڵكی گوێڕاڵ فەرزی و دڵنیایی سەرخستنی بینین ناكرێ(8). وتراوە: ئایین بنەڕەتە و سوڵتانیش پاسەوانە هەركەس بنەڕەتی نەبێت ئەوا داڕماوە و هەركەسیش پاسەوانی نەبێت فەوتاوە و لەناو چووە(9).

هەروەها ئەو وتەیە لە ڕۆژهەڵاتی جیهانی ئیسلامیدا بڵاو بوویەوە و تەرتوشی و ئیبن خەلدون (10) و چەندێكی تریش لە ڕۆژئاوای جیهانی ئیسلامیدا دووبارەیان دەكردەوە(11).

بەو پاڵنەرەی باوەڕ و ئیمانی بەهێزی لە ئایین و بیروباوەڕی چەسپاوی لە چاكسازی ژیانی ڕۆیشتوو لەناوچوو دا و بەو دڵنیاییەی نێو قوڵایی دەروونی بە پێویستی دەوڵەتی دادپەروەر بۆ سەرپەرشتی خەڵك و بەختەوەركردنیان پەیامی خۆی لە سیاسەتدا نووسی و بنەڕەتە گشتیەكانی ئەو دەوڵەتە نوێیەی تێدا دانا كە هێشتا لە پێناویدا هەوڵی دەدا و نەخشەی پێویستی بۆ پێكهێنانی دەكێشا 12.

نیزامولمولك كەسێكی خەیاڵی و ئەفسوناوی نەبوو، ئەو پلانی بۆ مەشخەڵەكانی دەوڵەتە خوازراوەكەی دادەنا وەك ئەوەی وێنەیەكی ڕوونی لەسەر پەڕەیەكی سپی دەكێشێت وەك وەڵامدانەوەی هونەر خوازیان وەك ئەو خاوەن كۆماری و شارە گەورە و هەڵكەوتانەی پێش خۆی، بەڵكوو زیاتر لەوەی لە ئەندێشە و ئەفسانە نزیك بێت لە ڕاستی نزیكتر بوو(13).

دیدیشی بۆ دەوڵەت لە بنەڕەتەكانی مەزهەبی سوننەوە بوون كە زانایانی سەەردەمەكەی وەك غەزالی و جوەینی وریا و یاریدەدەری بوون. ئەوانە پاڵپشتی مەعنەوی و ماددی نیزامولمولك بوون و پشت بەخوا لە شوێنی خۆیدا باسی دەكەین، سوڵتانە سەلجوقیە یەكەمەكان ئاینداری ئیسلام بوون و ئەوپەڕی پێویستیان بە تێگەیشتنی ئیسلام هەبوو، بۆیە وەزیری گەورەیان – نیزامولمولك – هەوڵیدا گرنگیدان و سەرنجیان بۆ زانست و ڕێزگرتنی زانایان ڕابكێشێ (14).

ئەو لە كتێبەكەیدا باسی سوڵتان و ئەرك و تایبەتمەندیەكانی و خەزێنەی دەوڵەت و بۆنە سوڵتانیەكان و دەرباری سوڵتانی و سفرەی سوڵـتانی و پێشوازیە سوڵتانیەكان و پاسەوانی سوڵتان و پشكنەری تایبەت بە وەزیر و وەزارەت و كارمەندانی دەوڵەت و باڵوێزانی نێوان دەوڵەتەكان و دادوەران و دادوەری و كاربەدەستانی چاودێری و والی و ئەمیر و دەرەبەگەكان و كۆیلە و بەسەربازكراوان و سوپا و ئامادەسازییەكانی سوپا و نازناو و دەستنییشانكردنیان دەكات15

3-گرنگی دانی نیزامولمولك بە ڕێكخستنە كارگێڕیەكان:

نیزامولمولك گرنگی بە ڕێكخستنە كارگێڕیەكان دا و بۆ كاری بەڕێوەبەری دەوڵەت لەسەردەمی سوڵتان ئەلب ئەرسەلان دەستی ئاڕاستەكەر بوو و لە سەردەمی سوڵتان مەلیكشاهدا دەسەلاتەكانی فراوانتر بوون(16)، و خۆی چاودێری كاری سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی دەوڵەتی بەشێوەیەكی گەورە دەكرد و بۆ ڕێكخستنی كارگێڕی سوود لە هۆش و تێگەیشتن و داناییەكی وەردەگێڕا، كتێبی (سیاسەتنامە) كە ئەو وەزیرە دایناوە، ئەو ڕاو بیرۆكە كارگێڕیانەی لەخۆ گرتووە كە بە بنەڕەتێكی نیزامی فەرمانڕەوایی و كارگێڕی دەوڵەتان و دەسەڵاتەكان دادەنرێت(17).

لە ڕوانگەی كتێبی (سیاسەتنامە) وە گرنگترین ئەو ِێگە كارگێڕیانە دەردەكەون كە وەزیر نیزامولمولك لە كارگێڕی دەوڵەتی سەلجوقیدا گرتونیەتەبەر, لە پێش هەموویاندا ئەوە دێت كە بە توندی دژ بە دەستتێوەردانی هاوڕێ نزیكەكانی سوڵتان لە كاروباری دەوڵەتدا دەوەستێت تا ئەوە نەبێتە هۆی پێكدادانی كارگێڕیەكەی(18)، هەروەها بەشێوەیەكی تایبەت گرنگی بە پۆستە دەدا كە پیاوەكانی هەموو جۆرە هەواڵێكی وڵاتانی ژێر دەستی سەلجووقیەكانیان بۆ حكومەت دەهێنا (19)، ئەمە وێڕای سووربوونی لەسەر ناردنی هەواڵگران بۆ هەموو ناوچەكان لە شێوەی دەستە بازرگان و گەشتیار و سۆفیگەرا و دەروێش و عەقاریەكاندا(20).

هەواڵیان وەردەگرت و یەكەمجار و بەپەلە هەواڵەكەیان بۆ سوڵتان دەنارد تا لە كاروباری وڵاتەكەی بێ ئاگا نەبێت(21). نیزامولمولك لە تێكشكاندنی چەند پیلانێكی دژ بە حكومەتی مەركەزیدا بە فەزڵ و هۆی ئەو هەواڵانەی كە ئەو هەواڵگرانە پێیان دەگەیاند سەركەوتوو بوو (22).هەروەك نیزامولمولك كەوتە سنووردانان بۆ قۆرخكاری كارمەندان و كاربەدەستانی دەسەڵاتەكەیان تا بەۆنە و باجی قورس هاوڵاتیان لە پەل و پۆ نەخەن(23)، هەموو دوو ساڵ یان سێ ساڵێك والی و كاربەدەستانی دەگۆڕی تا ببێتە زامنی ئەوەی یاری بە كارەكانیان نەكەن(24)، كاتێ سوڵتان ئەلب ئەرسەلان پیشەی (پۆستەچی) و پیشەی (هەواڵچی) هەڵوەشاندەوە(25).,

نیزامولمولكی وەزیر لە هەموو شارێكدا پیاوێكی وریای پاكی بۆ چاودێری والی و دادوەر و كاربەدەست دانا و بزانێ كارمەندان و هاودەمەكانیان چۆن كار دەكەن و یەكسەر هەواڵی پێبدات، بەوجۆرە نیزامولمولك لە هەڵبژاردنی كارمەندان دا ورد بوو و كامیان زیاتر زانستی هەبوایە و چاوچنۆك نەبوایە و دەستپاك و دنیا نەویستتر بوایە، ئەوەی هەڵدەبژارد، بۆ پیشەی (پۆستەچی) و هەواڵچی لەبەر گرنگی و حەساسی كارەكە ، خەڵكانێكی دادەنا كە گومانیان پێنەبرێت. لەلایەن خودی سوڵتانەوە دادەنران.

نیزامولمولك پایەی پاداشتی بە كارمەندانی دەوڵەتەكەی دەبەخشی لە ترسی ئەوەی كارمەند تووشی ناپاكی ناو ماڵ و سامانی دەوڵەت نە بێت، یان پایەكەی بەهەند بگرێ و دەست بەسەر ماڵ و سامانی هاوڵاتیان دا بگرێت(26).

هەروەك سووربوو لە سەرچاوپێدا خشاندنەوەی حساباتی دەوڵەت لە كۆتایی هەموو ساڵێكدا تا بزانێ دەستكەوت و خەرجی و هاوسەنگكردنی نێوانیان چۆن بێت، هەروەها بۆ ئەوەی ئەم كارە ببێتە زامنی جێبەجێكردنی نەخشە كارگێڕیەكەی بە ووردی، نیزامولمولك پشتی بە ژمارەیەك لە گەورە كارمەندانی دڵسۆز و لێهاتووی دەوڵەتەكەی بەست و شێوە ئەنجومەنێكی ڕاۆژكاری لێ پێكهاتن(27).

ئەركی ئەم شێوە ئەنجومەنەیش بەو جۆرە دیارە كە لێكۆڵینەوەیە لەو بارودۆخە گرنگانەی كەبۆی دەخرێتە ڕوو و چارەسەری لەبار بۆی ودواتر چاودێریكردنی وردی جێبەجێكردنیەتی(28)، كاروباری دەوڵەتی سەلجوقی لە پێش ئەوەی نیزامولمولك وەزارەت بگرێتە دەست ڕێكخراو نەبوو، بۆیە هەڵە و كەم و كورتی دزەی كرد بووە كارگێڕی و یلایەتەكانی سەر بە دەوڵەتەكە و لە ئەنجامی وێران بوونی زەویەكانیدا و نەبوونی سەرپەرشتیكەرانی تا جۆرەی كە پێویستە هەستن بە بنیاد و چاكسازی كردنی باری دارایی تیایدا خراپ بوو بوو بەو جا كاتێ نیزامولمولك هاتە سەر وەزارەت، كاروباری ئەو ویلایەتانەی ڕێكخست و زەویەكانی خستەوە كار و بنیادی نانەوە و دەسەڵاتی دەوڵەتی لەو ناوچانەدا سەقامگیر كردەوە كە خەریك بوو لە بازنەی دەردەچوون.

4-نیزامولمولك و بیریاری ئابووری:

نیزامولمولك لە چاكسازی كردنی زویە كشتوكاڵیەكان و ڕێكخستنی دابەشكردنیاندا ڕۆڵێكی گرنگی بینی ، وا باو بوو لەلای خەلیفە و سەركردەكان ماڵ و سامان لە وڵات و لە پایتەختدا كۆ دەكرایەوە(29)، جا كاتێ سنووری دەوڵەتی سەلجوقی لە سەردەمی نیزامولمولكدا فراوان بوو، تێبینی ئەوەی كرد كە داهاتی دەوڵەت لە خەراجی زەوی یە كشتوكتاڵیەكاندا لەبەر پێویستی چاككردنی یان گرنگینەدانی والیەكان بەو زەویانە كەمە ( 30).

بۆیە پێی وابوو چاكترین شت بۆ دەوڵەت ئەوەیە ناوچەكان لەسەر شێوەی بەشبەشەكی بەسەر سەركردە سەربازیەكاندا دابەشبكرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەموو پارچەیەك لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی ئەو زەویەی كە بۆ بڕاوتەوە بڕێك پارە بدات بە خەزێنەی دەوڵەت ، ئەو پەیڕەوە هۆكارێ‌ بوو بۆ گەشەپێدانی سامانی كشتوكاڵی بەوەی خاوەن پارچە زەویەكان گرنگیان دا بە گرنگیدان بە زەویەكە و بوویە هۆی زیاد بوونی بەرهەمەكەیئەو نیزامە بەردەوام مایەوە تا دەوڵەتی سەلجوقی ئاوا بوو و نەما( 31).

تێبینی دەكرێت كە نیزامی دەرەبەگی لە سەردەمی سەلجوقیدا زۆر جیاوازە لە دەرەبەگایەتی لە سەردەمی بوەیهیدا، چونكە دەرەبەگایەتی لە سەردەمی بوەیهیدا گشتی و گشتگیر نەبوو و هەموو سەربازگەكانی نەدەگرتەوە.

ئامانجیش لێی قەرەبووكردنەوەی سەربازان بوو لە دواكەوتنی خۆراكە دواكەوتووەكانیان، نەوەك چاكسازی كشتوكاڵی تا ئەوەی هەندێ سەركردەی بوەیهیەكان بەشە زەویەكانیان وێران دەكرد و دواتر دەیانگێڕایەوە و لە جیاتیدا چەند پارچە زەویەكی تریان وەردەگرت و لە پێناو چاككردنی داهاتی شەخسیاندا هەڵیاندەبژارد نەوەك لە پێناو داهاتی دەوڵەت(32)، بەڵام لە سەردەمی سەلجوقیدا مافی خاوەن زەویەكە پەیوەست بوو بە خەراجی زەویەوە نەوەك بە خودی زەویەكەوە و دەسەڵاتی بەسەر ئیشكەرەكانیەوە نەبوو، هەروەك ملكەچی دەسەڵاتی حكومەت بوو و دەبوو بەخراپی زەویەكەی بەكار نەهێنێ، هەروەك دەكرا ئەگەر ئەركە پێویستیەكانی بەجێنەگەیەنێت زەویەكە لە خاوەن زەویەكە بسەنرێتەوە (33).

دەرەبەگایەتی لە سەردەمی سەلجوقیدا بۆ ماوەیەكی دیاری كراو بوو، بۆیە خاوەن زەویەكان هەوڵی خۆیان دەدا تا پارچە زەویەكانیان بە چاكی بەكار بهێنن و ڕێكبخەن و سوودی لێ وەربگرن و هەموو ئەركەكانی سەرشانیان جێبەجێ بكەن هەتا ڕەزامەندی حكومەت بەدەست بخەن لەبەرهەمهێنانی ئەو زەویەی كە بۆیان بڕاوەتەوە و بەردەوامبن (34).

هەروەها وەزیر نیزامولمولك داوای لە كاربەدەست و والیەكان كرد تا پەیوەندی تەواویان بە جوتیارەكانەوە هەبێت و بەناو بارودۆخیاندا بگەڕێن و بە زیادكردنی پێویستیەكانی تۆ و ئاژەڵ دەستی یارمەتییان بۆ درێژ بكەن و لەگەڵ جوتیاراندا بە جوانی هەڵسوكەوت بكەن تا ناچار نەبن نشینگەكانیان بەجێبهێڵن(35).

دیارە وەزیر نیزامولمولك لە دابەشكردنی زەویەكان بەسەر سەركردەكانی سەربازاندا وەك چەند دەرەبەگێك چەند شتێكی ئامانج بووە كە بریتین لەوەی: ئەو زانیویەتی زۆربەی ئەندامانی سوپای سەلجوقی لە هۆزە ڕەگەزە جیاوازەكانن، بۆیە ویستویەتی ئەو كۆمەڵانە لە چەند زەویەكدا كە بۆیان بڕاوەتەوە نیشتەجێ و سەقامگیر بن و پەیوەستی زەویەكە ببن و هەست بە هەستی هاوڵاتی بوون و نیشتمانێتی بكەن، ئەمەیش كار بۆ دەوڵەت ئاسان دەكات بۆ دەستگرتن بەسەر وڵاتدا و ناكۆكیەكانی نێوانیان كەم دەكات، ئەمەیش خەرجی و ئەركی كارگێڕی و جەنگی حكومەتی مەركەزی ئاسان دەكات بەوەی ئەو دەرەبەگیانە لە ڕێكخستنی بارودۆخیاندا سەربەخۆ دەبن و دەتوانن لە ڕووی هەركەسدا بوەستن كە بیەوێت دەستدرێژیان بكات سەر.

هەروەك نشینگەی ئەو كۆمەڵانەی لە چەند زەویەكی كشتوكاڵیدان سنووردارە و پاڵی پێوەدەنێت تا هەوڵبدات زەویە كە چاك بكات و بینێرێت و سوود لە خێر و فەڕی وەربگرێت، بەوەیش ئەو كشتوكاڵەی كەبەسەرچاوەی سامان دادەنرێت گەشە دەسەنێت(36).

5-گرنگیدانی نیزامولمولك بە دامەزراوە شارستانیەكان:

وەزیری سەلحوقی نیزامولمولكی توسی گرنگیەكی گەورەی بە دامەزراوە شارستانیەكان ، بە تایبەت خانوەكانی پەرستش دەدا ، ئەو چەندین مزگەوتی لە وڵاتە جیاوازەكانی ژێر دەسەڵاتی سەلجووقیدا بنیاد نا(37). هەروەك گرنگی بە نۆژەنكردنەوەی دوو حەرەمی پیرۆزی مەكەی موكەڕەمە و مەدینەی مونەوەرە دا و چەندین بینای لە عێراق و فارسدا بۆ پەرستشكاران و زاهیدان و ئەهلی چاكە و هەژاران كردووە و چەندە خۆراك و پۆشاكیان پێویست بو بۆی بڕینەوە(38) نیزامولمولك لە شاری نەیسابوور مارستانی (نەخۆشخانە) بنیادنا( 39).

6-كاریگەری نیزامولمولك لە ڕاپەڕاندنی بزووتنەوەی زانستی و ئەدەبیدا:

وەزیر نیزامولمولك بۆ ڕاپەڕاندنی بزووتنەوەی زانستی و ئەدەبی هەوڵێكی ڕوونی خستە گەڕ ، ئەو ئەهلی زانستی خۆشدەویست و چاكەی زۆری لەگەڵ دەكردن، تا ئەوەی مووچەی چەسپاوی بۆ زانایان بڕیبووبەوە و بە ڕێكوپێكی بۆی سەرف دەكردن(40).

ئەو چەند پایەیەكی جێگری بۆ دوانزە هەزار لە پیاوانی خاوەن زانست لە بەشە جیاكانی دەوڵەتی ئیسلامییدا دانا بوو ، كۆڕی نیزامولمولك گەورە زانا یانی لە بوارە جیاوازەكانی مەعریفە و داناییدا لەخۆ دەگرت، ئەو چەند كتێبخانەیەكی دامەزراند و كتێبی بۆ بەدەستخست، لە ڕۆژانی ئەودا، – وەك ئیبنولجەوزی دەڵێت: بازاڕی زانست هەبوو و لە سەردەمی ئەودا زانایان جێی گرنگی بوون(41).

نیزامولمولك خوێندنگە نیزامیەكانی دامەزراند و لە هەریەك لە بەغداد و بەسرە و ئەسفەهان و ئامل و تەبەرستان و مەروونەیسابوور و هورات و بەلخدا بڵاو بووبوونەوە(42)،نیزامولمولك لە سەردەمی سوڵـانی سەلجوقی ئەلب ئەرسەلاندا ئەم خوێندنگەیانەی دامەزراند(43)، پشت بە خوا لە باسێكی سەربەخۆدا باسیان دەكەین.

نیزامولمولك بە ڕەحمەت بێت حەزی لە زانست بە تایبەت فەرموودەبوو، تەواو شەیدا و سەرقاڵی بوو و دەیوت: من دەزانم لە گێڕە ڕەوان نیم، بەڵام حەز دەكەم پەیوەستی كاروانی گوێزەرەوانی فەرموودەی پێغەمبەری خوا بم(44)، ئەو فەرموودەی لە قوشەیری و ئەبو موسلیمی كوڕی مەهری كوڕی یەزید و ئەبوو حامیدی ئەزهەری دەبیست(45).

سوور بوو لەسەر ئەوەی ئەو خوێندنگەیانەی بنیادی ناون پەیامی داواكراویان بگەیەنن، جا كاتێ ئەبولحەسەن موحەمەدی كوڕی عەلی واسیتی فیقهناسی شافیعی چەند دێڕە شیعرێكی بۆ نارد و هانیدەدا تا بە پەلە ئەوئاژاوەیە لەناو ببات كە لە نێوان حەنبەلی و ئەشعەریەكاندا ڕوویداوە ، نیزامولمولك هەستا و ئاژاوەكەی لەناو برد(46)، كۆڕەكانی بە فیقهناس و زانایان ساز دەدا و زۆربەی ڕۆژی لەگەڵدا بەسەر دەبردن، پێی وترا: ئەوانە لە زۆر بەرژەوەندی و گرنگی سەرقاڵت دەكەن، ئەویش وتی: ئەوانە جوانی دنیا و دواڕۆژن، ئەگەر لەسەر سەریشم دایان بنیشێنم زێدەڕۆییم نەكردووە، ئەگەر ئەبولقاسمی قوسەیری و ئەبولمەعالی جوەینی بچوونایە بۆلای لە ڕوویاندا هەڵدەساو لە وشوێنی خۆیدا لەگەڵ خۆی دایدەنیشاندن، جا ئەگەر ئەبو لعەلی فارندی بهاتایە، هەڵدەسا و لە شوێنی خۆیدا دایدەنیشاند و خۆی لەبەردەستیدا دادەنیشێت، لەسەر ئەوە سەركۆنە كرا، ئەویش ووتی: ئەو دوانە ئەگەر بێن بۆ لام دەڵێن: تۆ و تۆ دەكەونە وەسف و گەورە كردنم و شتی وام لە بارەوە دەڵێن كە من نیمە، منیش چەندە لە دەروونی مڕۆڤدا هەبێ بە هۆیانەوە لەلام دەبێ، ئەگەر ئەبو عەلی فارندی بێت بۆ لام عەیب و عار و هەڵە وستەمەكەم بیردەخاتەوە و منیش پێی دەشكێم، بۆیە لە زۆری لەو شتانە دەگەڕێمەوە كە ئەنجامم داون(47).

7- شتێ لە پەرستشی و خاكیبوونی و پیاهەڵدانی شاعیران بۆی:

ئیبنولئەسیر لە بارەیەوە دەڵێت: لەمەڕ هەواڵی نیزامولمولكەوە، ئەوا زانا و ئاین پەروەر و بەخشەر و دادپەروەر و نەرم ونیان بوو، لێبوردنی بۆ تاوانباران زۆر بوو، زۆر بێدەنگ بوو, كۆڕەكانی بە قورئان خوێنان و فیقهناسان و پێشەوا موسڵمانەكان و ئەهلی چاكە و چاكە خوازی ساز دەدا(48).

یەكێ بوو لەوانەی كە قورئانیان لەبەر بوو، كاتێ تەمەنی یانزە ساڵ بوو هەموو قورئانی تەواو كرد و سەرقاڵی مەزهەبی شافیعی بوو، تەنها بە دەستنوێژەوە دادەنیشت و هەركات دەستنوێژشی بگرتبا نوێژی سوننەتی دەكرد(49)، ئەگەر گوێی لەبانگ بوایە دەستی لە هەموو شتێ هەڵدەگرت و لێی دوور دەكەوتەوە ، ئەگەر دەستی بەتاڵا بوایە فرمانی پێدەكرد تا بانگ بدات, ئەمەیش ئەوپەڕی باری ئەو كەسانەیە كە خۆیان بۆ پەرستش لە پاراستنی كاتەكان و پابەندبوونی نوێژەكان یەكلا كردۆتەوە، پەیوەندی لەگەڵ خوادا بەهێز بوو، پەیوەست و وریای ڕۆژووی دووو شەممە و پێنج شەممە بوو پێگەی وەقف و خێری زۆری هەبوو(50).

جارێكیان وتی: لە خەودا شەیتانم بینی، پێم ووت: قوڕت بەسەر خوا دروستی كردیت و دەمبەدەم فرمانی پێكردیت كڕنووشی بۆ ببەیت كەچی ئامادە نەبوویت، من خوا دەمبەدەم فرمانی بە كڕنوش بۆ بردنی پێنەكردوم و لە هەموو ڕۆژێكدا چەند جار كڕنوشی بۆ دەبەم، ئینجا ئەم شیعرەی وت:

من لم یكن للوصال أهلا فكل احسان ذنوب

هەركەس تامەزرۆی دیدار نەبێ هەموو چاكەیەكی بە تاوان دەبێ

جارێكیان موقتەدی لەبەردەمی خۆیدا داینیشاند و پێی وت: ئەی حەسەن ڕەزای خوات لێبێت، ئەمیری باوەڕداران لێت ڕازییە(51).

ئەو خوازیار بوو مزگەوتێكی هەبێت و تیایدا پەرستش بكات و ڕۆزی دابین كرابێت، لەم بارەیەوە دەیوت: من خوازیارم كە گوندێكی تایبەت بە خۆمم هەبێت لەگەڵ مزگەوتێكدا كە تیایدا بۆ پەرستشی پەروەردگارم كەنار بگرم ، پاش ماوەیەك خوازیار بووم كە هەموو ڕۆژێك كولێرەیەكم هەبێت لەگەڵ مزگەوتێكدا كە پەرستشی خوای تێدا بكەم(52).

یەكێ لە بێفیزیەكانی ئەوە بوو كە شەوێك نانی دەخوارد و لە پاڵیدا ئەبولقاسمی برای دانیشتبوو، لەولایشەوە ڕاگری خوراسان و لەلای ڕاگریشەوە مڕۆڤێكی هەژاری دەستبڕاو بوو، نیزامولمولك سەیری كرد و بینی كە ڕاگری خوراسان لە كاتی نان خواردندا خۆی لە كابرای دەستبڕاو بەدوور دەگرێت، نیزامولمولك فرمانی پێئەكات بچێتە لایەكی تر و كابرای دەستبڕاو لەخۆی نزیك بكاتەوە و نان لەگەڵ ئەودا دەخوات، خونەریتی وابوو كە هەژاران ئامادەی خواردنی بكرێن و لەخۆی نزیكیان بكاتەوە و ئەبردنە تەنیشتی خۆی(53).

لە هەندێ لە شیعرەكانیدا دەڵێ:

بعد الثمانین لیس قوة قد ذهبت شهوة الصبوة

كأننی والعصا بكفی موسی ولكن بلا نبوة(54).

(باس لەوە دەكات كە تەمەنی گەیشتوەتە هەشتا ساڵی و هێزی لاویەتی نەماوە و وەك مووسا گۆچانێكی بەدەستە، بەڵام بە بێ پێغەمبەرایەتی).

پاش تەمەنی درێژ پشتم چەماوە جەستەم لەژێر پێی شەوا گلانەوە

دەچم و داردەستیش وا لە پشتمدا كەوان و تیریش لەیەك ئاڵاوە

شیعر زۆركاری تێدەكرد، كاتێ ئەبو عەلی قومەسانی لە نەخۆشیەكدا كە تووشی بوو بوو سەردانی كرد، ئەم شیعرەی بۆ خوێندەوە:-

إژا مرضنا نوینا كل صالحة فأن فینا فمنها الزیغ والزلل

نرجوا ڵاله إذا خفنا ونسخطە إذا أمنا فما بزكو لنا عمل

واتە: لە نەخۆشیدا تامەزرۆی چاكەین كە خوا شیفای داین سەرقاڵی خراپەین

لە كاتی ترسا پەنامان خوایە ئارامی بەخشی لەڕێ لادەدەین

ئینجا نیزامولمولك گریا و وتی: ئەوەیە كە شەو دەیڵێت(55).

شاعیران پیایاندا هەڵداوە لەوانە لەبارەیەوە دەڵێن:

إذا زاره العافی تهلك وجهه وبشره منه التبسم والبشر(56)

هەروەها دەڵێن:

ما خلق الله تعالی وجل مثل وزیر الوزرا‌و اڵاجل

أروع كالنصل ولكنه أمضی من النصل إژا ما سبل(57).

8-مردنی 485ك: لە ساڵی 485ك لە ڕۆژی پێنج شەممەی دەی مانگی ڕەمەزان و لە كاتی بەربانگكردنەوەدا نیزامولمولك نوێژی ئێوارەی كرد و لەسەر خوان دانیشت و خەڵكێكی زۆر لە فیقهزان و قورئانخوێن و سۆفیگەرا و خەڵكی هەژاری لەلابوو، دەستی كرد بە باسكردنی بەنرخی ئەو شوێنەی كە لە زەوییەكانی نەهاوەند دا لایاندا بۆی و هەواڵی ئەوشەڕەی نێوان فارس و موسڵمانەكانی دەگێڕایەوە كە لە سەردەمی ئەمیری باوەڕداران عومەری كوڕی خەتتابدا (خوا لێی ڕازی بێت) ڕوویدا و باسی ئەو كەسە ناودارانەی دەكرد كە لەوێ شەهید بوو بوون.

پاشان دەیوت: خۆشبەختی بۆ ئەو كەسەی كە ئەگات بە خزمەتی ئەو كەسانە، لەبەربانگەكەی بوویەوە و بە مەبەستی چوونەوە بۆ ناوخێزانەكەی هاتە دەر و لەپڕ لاوێكی دەیلەمی هاتە ڕێی وەك ئەوەی پەنای بۆ هێنابێت و داوای شتێكی لێ بكات، لاوە دەیلەمیەكە هەڵزنی پیایدا و دایە بەر خەنجەر و برایەوە بەرەو ماڵی خۆی، ئەڵێن: نیزامولمولك یەكەمین كەسە كە بە دەستی ئیسماعیلیە باتینیەكان كوژرابێ، هەواڵەكە بەناو سوپادا بڵاو بوویەوە و دەنگەكان بەرزبوونەوە و سوڵتان مەلیكشاە كە هەواڵەكەی پێگەیشت بە ڕوخسارێكی غەمبارانەوە هات و گریان و شینی لێ بەدیار كەوت و كاتژمێرێك لەلای نیزامولمولك دانیشت و سەیر دەكات گیان دەدات، لەلای مایەوە تا گیانی دەرچوو، نیزامولمولك بە بەختەوەری ژیاو هەموو كەس بیری دەكرد و سوپاسگوزار بوو(58).

بكوژەكەی پێی لە پەتی چادركەی هەڵكەوت و كاربەدەستانی نیزامولمولكیش پێی گەیشتن و كوشتیان، هەندێ لە خزمەتگوزارەكانی دەڵێن كۆتا قسەی نیزامولمولك ئەوە بوو كە وتی: بكوژەكەم مەكوژن چونكە من لێی خۆش بووم، ئینجا شایەتومانی هێنا و مرد(59).

كاتێ خەڵكی بەغداد هەواڵی كوژرانی نیزامولمولكیان پێگەیشت بۆی دڵگران بوون و سێ ڕۆژ وەزیر و سەركردەكان پرسەیان بۆ دانا و شاعیرەكان بە قەسیدەكانیان شینیان بۆ گێڕا لەوانە موقاتیلی كوڕی عەتیە دەڵێت:

كان الوزیر نظام الملك لؤلؤة یتیمة صاغها الرحمن من شرف

عزت فلم تعرف اڵایام قیمتها فردها غیرە منه الی الصدف

ئیبنوعەقیل لەبارەیەوە دەڵێت: ژیانی نیزامولمولك لە ڕووی دەستگوشادی و دادپەروەری و بەخشندەییەوە هەوڵدان بۆ زیندووكردنەوەی ڕێبازی ئاینداری، عەقڵەكان سەرسام دەكات.

سەردەمی ئەو سەردەمی خەڵكی زانا بوو، پاشان لە كاتێكدا بۆ حەج دەڕۆیشت و لە مانگی ڕەمەزانیشدا بوو بە كوشتن ژیانی تەواو كرد ، ئەم پیاوەش شاهانە لە دنیا و لە دواڕۆژیشدا بە شاهانە دەژی(60)، دەوترێت: بەڵكوو بە پیلانی سوڵتان كوژراوە، و دوای ئەوە تەنها نزیكەی مانگێكی خایاندووە(61).

 

پەراوێزەكان

1. سيرأعلام النبلاء (19/94).

2. – هەمان سەرچاوە (19/95).

3. البداية والنهاية (12/157).

4. أيعيد التأريخ نفسه، ل(68).

5. الكامل في التأريخ وةرطيراوة لة أيعيد التأريخ نفسه، ل(68).

6. الروضتين في أخبار الدولتين وةرطيراوة لة أيعيد التأريخ .

7. الدولة العثمانية، الصلابي، وةرطيراوة لة الكامل في الـتأريخ.

8. أدب الدين والدنيا، ل(115)، نظام الملك، ل(412).

9. الأقتصاد في الاعتقاد: الغزالي، ل(135).

10. المقدمة، ل(115)، نظام الملك، ل(413).

11. نظام الملك، ل(413).

12.هەمان سەرچاوە، ل(413).

13. هەمان سەرچاوە ل(413).

14. هەمان سەرچاوە، ل(415).

15. ههەمان سەرچاوەل(409 بؤ451).

16. نظام الوزارة في الدولة العباسية، د. محمد تازهراني، ل(172).

17. هەمان سەرچاوە، ل(172).

18. نظام الملك : سياسةت نامة، ل(234).

19. هەمان سەرچاوە ل(102).

20. عةقاريةكان: ئةوانةى شمةكى ثزيشكى دةفرؤشن.

21. سياسةت نامة، ل(107).

22. هەمان سەرچاوە، ل(107).

23. هەمان سەرچاوە، ل(51- 52).

24. هەمان سەرچاوە، ل (69).

25. هەمان سەرچاوە، ل(102).

26. نظام الوزارة في الدولة العباسية، الزهراني، ل(174).

27. أخبار الدولة السلجوقية، الحسين، (ل(68، 69).

28. نظام الوزارة في الدولة العباسية، الزهراني، ل(174).

29. هەمان سەرچاوە ، ل(174).

30. أل سلجوق ، البنداري، ل(55).

31. طبقات الشافعية(4/317).

32. تجارب الامم، مسكوية(2/76، 97).

33. العراق في العصر السلجوقي، ل(207).

34. سياست نامة، ل(69).

35. نظام الوزارة في الدودلة العباسية، ل(181).

36. هەمان سەرچاوە، ل(181).

37. دور الاسلام، (1/269)، نظام الوزارة في الدولة العباسية، ل(197).

38. – طبقات الشافعية(4/312): نظام الوزارة، ل(197).

39. هەمان سەرچاوە(4/314): هەمان سەرچاوە(197).

40. أل سلجوق، البنداري، ل(56).

41. نظام الوزارة في الدولة العباسية، ل(190).

42. المدارس النظامية في بغداد، طؤظارى سؤمةر ج2، بةرطى 9، ل(317).

43. نظام الوزارة في الدولة العباسية، ل(190).

44. البداية والنهاية(12/150).

45. سير أعلام النبلاء(19/95).

46. الكامل في التأريخ (6/276): الدولة العثمانية- الصلابي، ل(35).

47. البداية والنهاية(16/129).

48. الكامل في التأريخ(6/337).

49. -سير أعلام النبلاء(19/96).

50. البداية والنهاية (16/126).

51. هەمان سەرچاوە(16/126).

52. الكامل في التأريخ (6/338)، الدولة العثمانية، الصلابي.

53. الكامل في التأريخ (6/338).

54. طبقات الشافعية(4/328).

55. حول الادب في العصر السلجوقي، ل(128).

56. هەمان سەرچاوە، (128).

57. هەمان سەرچاوە، (128).

58. طبقات الشافعية(4/322، 323).

59. طبقات الشافعية(4/323)، سير أعلام النبلاء(19/95).

60. سير أعلام النبلاء(19/96).

61. ههەمان سەرچاوە(19/96).

About گۆران حكيم

https://www.facebook.com/goran.hakem.5

Check Also

‎شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفید

‎ڕێژین محمد‎قۆناغی چوار-بەشی مێژوو‎زانكۆی سۆرانپێشەکی:شێخ مەحمود حەفید، کەسایەتی دیاری گۆڕەپانی ئایینی، بەشدارییەکی گەورەی کرد لە …