عەلمانیەت(سەرهەڵدان و گەشەسەندنی)

عەلمانیەت(سەرهەڵدان و گەشەسەندنی)

د.منا محمد بهی الدین وەرگێڕانی: نهاد جلال حبیب الله

(چەمكی عەلمانیەت)

لەم ساتانەی دواییدا عەلمانیەت لە جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبوونەوەیەكی بەرفراوانی بەخۆیەوە دی تا ئەوەی چەمكی عەلمانیەت بوو بە یەكێ‌ لە گرنگترین ئەو چەمكانەی كە لە كۆڕوكۆنگرەو نوسینەكاندا مشتومڕی لەسەر دەكرێت.

سەرەڕای بەربڵاوی چەمكی عەلمانیەت لە بواری كۆمەڵایەتی و سیاسیدا بەڵام تا ئێستا واتا و لایەن و سنوور دیاری نەكراوە، ئەمەش لەبەر ئەم هۆكارانە:

1-بەرفراوانی دەرفەت و مۆڵەتی واتابەخشی وشەكە.

2-ڕاجیاوازی خودی هەڵگرەكانی ئەو بیرە لەسەر پێناسە و دیاری كردنی سنوور و واتای ئەو ووشە.

3-هەواداری ژمارەیەكی زۆری بیریاران و فەیلەسوف و زانایان و تەنانەت هەندێك لە پیاوانی ئاینی رۆژهەلات و رۆژئاوا. بۆ ئەو بیرە، ئەمە وایكردووە راِجیاوازیەكی زۆر هەبێت لە نێوان مەزهەبە هزری و ئابوریەكیانیدا، سەرەڕای بوونی سنورێكی هاوبەشی نێوانیان كە ئەویش بریتییە لە دوور گرتن لە هەرشتێك كە ئاینییە(1).

4-كوێر نوێنی فرە لایەنەكە عەلمانیەكان بۆ شاردنەوەی هەر لایەنێكی عەلمانیەت كە دەبێتە مایەی ڕاوەدوونانی موسڵمانان لە عەلمانیەت و نەمانی جەماوەری بوونی دەیگرنە بەر، لە خستنە ڕووی هزری عەلمانیدا تەم و مژ و ئاڵۆزی بەكار دەهێنن لەبەر ئەوی عەلمانیەت چەمكێكە بنەڕەت و ڕیشە و سەرهەڵدانی لە رۆژئاوا بووە بۆیە دەبێت لە بنەڕەتی زمانەوانی ئینگلیزیەوە دەست پێ بكەین، وشەكە بە ئینگلیزی ئەم واتایەی هەیە (secularism) (سیكۆلاریزم).

ئەم وشە پێكهاتووە لە وشەی لاتینی (saeculum) بە واتای جیهانیان یان دونیا كە لە بەرامبەر كڵێسادا دانراوە، چەمكی سیكۆلار (secular) بۆ یەكەمجار لەگەڵ واژوو كردنی رێككەوتنی وستڤالیا (1648ز) بەكار هێنا.

ئەو رێكەوتنە كۆتایی هێنا بەشەری هەڵگیرساوی ئایینی نێو ئەوروپا و سەرەتای دەركەوتنی دەوڵەتی نوێی نەتەوەیی (واتا دەوڵەتی عەلمانیەت) ئاماژەی كرد بە عەلمانیەتی شمەكی كڵێسا. واتا گواستنەوەی بۆ دەسەڵاتگەلێكی نائایینی واتا بۆ دەسەڵاتی دەوڵەتی مەدەنی

واتای ئەم وشەیە لەسەردەستی جۆن هۆلیوگ 1817 – 1906ز بەرفراوانی بەخۆیەوە دی، چونكە ئەو بەم جۆرە پێناسەی عەلمانیەتی كرد كە بریتییە لە (بڕوا بوون بە توانای چاك كردنی باری مرۆڤ لە رێگا مادیەكانەوە بە بێ وەستان لەبەردەم پرسی ئیمان دا ئایا بە ڕەزامەندی بێت یان بە بەرپەرچدانەوەی بێت)(2).

واتای عەلمانیەت لە فەرهەنگە بیانیەكان دا

1- لە فەرهەتگی (المورد)دا بە واتای دنیای یان مەزهەبی دنیای دێت.

2- لە دائیرەتولمەعاریفی بەریتانیدا هاتووە: سیكۆلاریزم بزاڤێكی كۆمەڵایەتیە بەونیازەی خەڵكی لابدات و لە گرنگیدانیانەوە بەرەو ڕۆژی دوایی ئاڕاستەیان بكات بەرەو گرنگیدان بە دونیا بە تەنها ، چونكە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا خەڵكی حەزو ویستێكی زۆریان هەبووە بۆ دوورگرتن لە دونیا و ڕامان لە خواو ڕۆژی دوایی،بەرامبەر بەم ویستە سیكۆلاریزم خۆَی نواند لە ڕوانگەی گەشەدان بە حەزەمرۆییەكانەوە ،ئیدی لەسەردەمی ڕێنیسانسدا خەڵكی پەیوەستی تەواویان دەنواند بۆ دەستكەوتە ڕۆشنبیری و مرۆییەكان و بوونی توانای بەدیهێنانی و ویستەكانیان لەم دنیا نزیكەدا ، ئەم ئاڕاستەش بە درێژای هەموو مێژووی نوێ‌ لە گەشەسەندندا بووە وەك بزاڤێكی دژ بە ئاین و مەسیحیەت).(4)

3- لە فەرهەنگی ئۆكسفۆردا هاتووە :عەلمانیەت واتە:

ا-دنیای یان ماددی نەوەك ئاینی و ڕۆحی وەك پەروەردەی نائاینی هونەر.،موسیقای نائاینی ،دەستەڵاتی نائاینی یان حكومەتی نەگونجاو جیا لە كڵێسا.

ب-ئەو ڕایەی دەڵێت:شیاو گونجاو نیە ئایین بنەڕەت بێت بۆ ئەخڵاق و پەروەردە.(5)

لە فەرهەنگی عەرەبیدا عەلمانیەت بەم واتایە هاتووە:

(عەلمانیەت پێكهاتووە لە (العلم) بەواتای دنیا یان جیهان، عەلمانیش پێچەوانەی ئایینی یان كە هەنووتیە).(6)

لێرەوە دەردەكەوێت وشە عەلمانیەت بە فەتحەی سەر (عین)هاتووە و چاوگەكەی لە (العلم) ەوەیە ،ئەمەش لەگەڵ ڕەچاوی پێكهاتە ڕۆژئاواییەكەی وشەكە.

لێرەوە دەردەكەوێت وتنی (عیلمانیەت)لە دوو ڕوانگەوە هەڵەیە:

1- عیلمانیەت ئەگەر بكرێت بە ئینگلیزی واتە (SCIENTISM) ئەمەش واتە مەزهەبی زانستی.

زۆرجار ئەم هەڵە بەمەبەست دەكرێ‌ تا خوێنەر لەبەردەم ڕاستیدا كوێربین بێت و وا بزانێت ئەو مەزهەبە زانستییەیە كە شانو شكۆی زانست بەرزدەكاتەوە تا نرخ و بەهای پێبدات و لای ڕۆشنبیران قبول بكرێت ، ئەمەش دروست نیە.ئەم تێكەڵكردنە وای كردووە خەڵكانێ‌ لەدژی بن و خەڵكانێكیش پاڵپشتی بن.

پوختەكەی: لەو پێناسەی پێشووەوە بۆ عەلمانیەت و بەڕوانینە چەند سەرچاوەیەكی دیكە دەردەكەوێت عەلمانیەت ناوی مەزهبێكی هزری بیروباوەڕی كۆمەڵایەتیە بەو ئامانجەی خەڵكی وا لێبكات لە ژیانیاندا لە ئایین دووربكەونەوە ، عەلمانیەتیش لە چەند بوارو لایەنێكەوە كاردەكات، لەوانە:

بەرەی سیاسی و ئابووری: كاردەكات تا یاسا دانراوە مرۆییەكان ببنە بنەڕەتی سیاسەت و ئابوری و نرخ و بایەخ بۆ ئایین دانەنرێ‌.

بەرەی كۆمەڵایەتی:تا نیزامێكی كۆمەڵایەتی وا دروست بكات كە بەهاكەی لە فەلسەفە مرۆییەكان و بنەڕەتەكانی تەزامونی كۆمەڵایەتیەوە وەربگرێ‌ و ئایین لەبەر چاو نەگیرێت و خەڵكی چاو لەسەر ڕۆژی دوای لاببەن و تەنها گرنگی بدەن بە خۆشییەكانی دونیا.

بەرەی پەروەردەی و ئەخلاقی:ڕێنماییە ئایینیەكان لە بوارەكانی هونەر و پەروەردەوە و ئەخلاقدا دوور بخرێنەوە ، و لە نیزامە هاوچەرخەكانی ژیانەوە ڕێنمایی وەربگرن .

بەرەی بیروباوەڕی:بڕوابوون بە ماددەی هەست پێكراو و بەرپەرچدانەوەی بڕوابوون بە شتێ‌ كە بە پێنج هەستەكە هەستی پێناكرێت.

 

 

(سەرهەڵدانی عەلمانیەت و هۆكارەكانی دەركەوتنی لە ڕۆژئاوادا)

ا-سەرهەڵدانی عەلمانیەت:

عەلمانیەت لە ئەوروپا لەسەدەی حەڤدەوە دەركەوت و بە درێژای مێژووی نوێی ڕۆژئاوا چەند واتایەكی لە خۆَگرت. لەسەدەی حەڤدەو هەژدەدا بەو واتا دەهات (جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت)،لە سەدەی نۆزدەدا واتاكەی گۆڕا بۆ (دورخستنەوەی ئایین لە دەوڵەت) لە سەدەی بیستەمدا هەڵوێستی دەوڵەت و تاكەكان بەرامبەر ئایین كەمێ‌ هێواش بوویەوە،ئەم گۆڕانەش خۆی دەنوێنێ‌ لە گەڕانەوەی دەستەڵاتی زەمەنیدا بۆ كڵێسای كاپۆلیكی لە ساڵی (1929ز)دا ئەمەش بە بنیادنانەوەی دەوڵەتی ڤاتیكان وەك یەكەیەكی سیاسی دوای ئەوەی ویلایەتە پاپەویەكان لە مەملەكەتی ئیتالیا هەر لە ساڵی (1870ز)ەوە تێكەڵاوبوون .هەروەها ئەو گۆڕانە خۆی دەنوێنێ‌ لە ڕێگەدان بە بەرپاكردنی ئامانجە سیاسیەكانی مەسیحیەت لە چەند دەوڵەتێكی ڕۆژئاوادا.(7)

پێش لێكۆڵینەوە لە هۆكارەكانی دەركەوتنی عەلمانیەت گرنگ ئەوەیە ڕوونكردنەوە بدەین لەسەر عەلمانیەت كە مەزهەبێكی دژە ئایینیە وەك پێشوتر وتمان لە نێو كۆمەڵگەیەكدا دەركەوت كە ئایینی مەسیحیەت تیایدا زاڵ بووە ، هەروەها دژایەتی عەلمانیەت عەلمانیەت بۆ مەسیحیەت بەڵگەو بیانووی خۆی هەیە ،چونكە هەر ئایینێك دوولایەنی سەرەكی و بنەڕەتی هەیە ، یەكەمیان پەیوەستە بە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و مرۆڤەوە (واتە نێوان خودی مرۆڤەكان) كە پێی دەوترێ‌ (موعامەلات) (پێكەوەجوڵانەوەكان).

ئەگەر بمانەوێت مەسیحیەت وەك ئایینێك و توانای كارگێڕی بۆ كاروباری ژیان بخەینە ڕوو دەبینین مەسیحیەت بۆ لایەنی یەكەم ڕێكخستنێكی ڕوونی هەیە سەرەڕای هەندێ‌ ئاماژەی جیاجیا لەملا و لەوێوە ، بەڵام مەسیحیەت بەرنامەیەكی تەواو و پڕاوپڕی نیە بۆ كارگێڕی و كاروباری ژیان، بۆیە دانانی مەسیحیەت وەك بەرنامەیەكی ژیان لە سروشت و توانا و سەلاحیاتی ئەو ئایینە نیە .

دەی ئەمە لە ڕۆژئاوادا ڕویدا ، واتە پیاوانی ئاینی هەوڵیاندا مەسیحیەت وەك ڕێبازی َ پەیڕەو بكەن كە سەركردایەتی دەوڵەتان و جوڵەو بزاوتی دنیای بەدەست بێ‌، لەبەر نەبوونی پێكهاتەی لەباری بۆ هەستان بەو ڕۆڵە،جۆرێ‌ لە دەستەڵات و فەرمانڕەوای بەرپابوو كە پێی دەوترێ‌ فەرمانڕەوایی (پیوقراتی) بە پێیە پیاوانێكی ئاینی فەرمانڕەوای دەوڵەت دەكەن كە بانگەشەی ئەوە دەكەن لەسەر بنەمای فەرمان و ڕێگری خوای گەورە فەرمانڕەوای دەكەن و پەیوەندییان بە ئاسمانەوە هەیە و زانستی تەواو تەنها لای ئەوانە ، ئەوان خاوەن و پەیڕەوكەری زانستی خودایین . پیاوانی ئایینی بۆ چەندسەدەیەك (سەدەكانی ناوەڕاست) بەو جۆرە فەرمانڕەوای ئەوروپایان كرد و لەوماوەدا تاریكی و نەزانی و داخران و دواكەوتووی هەموو بەشەكانی ئەوروپای گرتبووەوە .(8)

لەگەڵ سەرەتای بێداربوونەوە و ڕاچڵەكانی عەقڵی ئەوروپیدا بۆی دەركەوت ڕێی ڕاپەڕین وهەستانەوە پەیوەستە بە كەنار خستنی ئەو ئایینەو پیاوەكانی لە فەرمانڕەوایی دنیا و سەركردایەتی بزاڤی وڵاتیان.بۆیە لەسەدەكانی پانزەو و شانزەدا دەستیانكرد بە بەهێزكردنی بیروباوەڕی توانا و بەهای عەقڵ لەبەرامبەر دەستەڵاتی (نەقڵ) زانستی ئایینیدا كە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا زاڵ بووە.مێژووی ئەو عەقڵەی كەلە سەدەی حەڤدەدا دەستی پێكرد لەگەڵ گەیشتنی بەو بڵاوی و باڵاو دلێریە – لە جیاكردنەوەی ئەو ئایینە و پیاوەكانی لە دنیاو كۆمەڵگەكانی خەڵك تا یەك لە دوای یەك پێوەرو یاسا دابنێ‌ بۆ ڕێكخستنی ژیانی خەڵك ، بارەكە لەسەدەی هەژدەدا بەو جۆرە بەردەوام بوو ،بەڵام دوای بەهێزبوونی شانو شكۆی ئەو عەقڵە زاڵبوو بە سەر پێوەرەكانی ڕێكخستنی ژیاندا ، سەدەی نۆزدە دروخستنەوەی ئەو ئایینەی لە دەوڵەت بە خۆوە دی و پیاوانی ئایینی مەسیحی لە كۆڵگە دورخستەوە و بۆ چەند ئەركێكی ڕەسمی ناردنی بۆ دەوڵەتانی دیكەو و چەند ناوێكی بۆ ئەو ئەركانە دانا ، موژدەبەری ڕۆژهەڵاتناسی ، بۆیە سەدەی نۆزدە لە ئەوروپادا بە سەردەمی ملهوڕی ناسراوە.(9)

ب:هۆكارەكانی دەركەوتنی عەلمانیەت:چەندین هۆكار بوونە هۆی دەركەوتنی عەلمانیەت، دەكرێ‌ هەموو ئەو هۆكارانە بگێڕنەوە بۆ سێ‌ هۆكاری سەرەكی :

یەكەم: كڵێسا وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی مەعریفەو دەستەڵاتی ئاڕاستەو ڕێنمایی بەخشین متمانەی لەدەستدا.

دووەم:گەشەسەندنی ڵێكۆڵینەوەی زانستی دژ بە هزری ئایینی كڵێساو دڵخۆشی خەڵك بەو ئەنجامەی كە لە تێگەیشتن و دركیانەوە نزیك بوو.(10)

سێیەم: ئەوروپاییەكان هەڵوێستی دژایەتییان بەرامبەر ئایین و پیاوانی ئایینی گرتەبەر.

یەكەم: كلێسا وەك سەرچاوەیەكی مەعریفە متمانەی لەدەستدابوو.

چەندین زانای مەسیحی و ڕەخنەگری مەوزوعی كە خاوەن بیری ئازاد بوون كەوتنە ڕەخنە گرتن لە بیری كڵێسایی ، ئەو ڕەخنەش كە ئاڕاستەیان دەكرد ئەمانەی دەگرتەوە:

1-سەرچاوەو دەقە پیرۆزەكانی مەسیحیەت: سەرچاوەكانی مەسیحیەت بریتین لە چوار ئینجیلەكە ، چواردە نامەكەی پۆڵس ، كارەكانی پێغەمبەرو نێردراوان ئەو سیانە پێیان دەوترێ‌ سەردەمی نوێ‌(العهد الجدید) ، بەویژدانە مەسیحیەكان پاش لێكوڵینەوەی مێژوویی و بەراوردی ئینجیلەكان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی شتێكی نەگونجاوە ئینجیلەكان سروشتی خوایی بن ، ئەمەش لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە:

ا-نەزانینی ئەومێژووەی كە ئینجیلەكانی تێدا نوسراوە.

ب:نەزانینی یەكەم زمان كە ئینجیلەكانی پێنوسراوە.

ج-نەزانینی ئەو كەسانەی ئینجیلەكانیان نووسیون ئایا حەواری مەسیح بوون یان كەسانێكی دیكە بوون كە ناوەكانیان ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟.

د-نەزانینی ئەو سەرچاوەی كە لێوەی وەرگیراون ئایا لە خودی مەسیحەوە (علیەالسلام) بووە؟ یان نوسخەی ون بوون ؟ یان تۆماری گێڕانەوەی زارەكین؟(11)

2- ئەو بیروباوەڕەی كڵێسا پێیگەشتبوو و هەوڵیدەدا بیسەپێنێت بەسەر خەڵكدا وەك خوایەتی مەسیح و تاوانی بۆ بەجێماو.

3- نهێنییە كڵێساییەكان و ڕێوڕەسمەكانی پەرستش : لەوانە كردنی سێ‌ خوا بەیەك.

4- پایەی پیاوانی ئایینی (ئیكلیروس) لە بنیادی كڵێساییدا: وەك مافی بێبەشكردن لە ڕەحمی خوایی و پاككردنەوە لە تاوان بە داننان بە تاواندا لەبەردەمی پیاوانی ئایینیدا و بیروباوەڕی ڕزگاربوون لە ڕێی پێشكەشكردنی قوربارنی و نێوەند بوونی پیاوانی ئایینی و مافی دەركردنی نەفرینە خوداییەكان بۆ كەسانێ‌ ئامادە نەبن دەیەكی سامانیان بدەن بە كڵێساو بێتوانایی هەركەس بۆ نووسینی وەسیەتی و جێبەجێكردنی مەگەر بە ئامادەبوونی قەشەیەك تا لە میراتدا پشك و بەشداری هەبێت.

5- بەكەمڕوانینە عەقڵی خەڵك لەلایەن كڵێساوە وەك لەگاڵتەجاڕی فرۆشتنی پسووڵەی لێخۆشبوون و بانگەشەی گۆرانی عەشای خوایی بۆ گۆشت و خوێنی مەسیح ڕوویدا.

6- ڕاڤە نامۆكانی بۆ ڕاستی شتەكان.(12)

دووەم:گەشەسەندنی لێكۆڵینەوەی زانستی دژ بە بیری كڵێسایی:

لەوهۆكارانەی بوونە تاقیكردنەوەی سەخت بۆ كڵێسا ، ئەو لێكۆڵینەوە زانستیانەبوون كە چەند ڕاستیەكی گەردوونی زۆرگرنگیان لێكەوتەوە و لە ڕاستیدا پشكیان هەبوو.(13)

لە پێشەوەی ئەو بیردۆزانەدا بیردۆزەی گەردوونی (كۆپەرنیل 1543ز) دێت كە لە كتێبەكەیدا (حركە الاجرام السماویە) بڵاوی كردەوە و دەیوت گەردوون مەڵبەندی گەردوونە و زەویش بەدەوری زەویدا دەسوڕێَتەوە ، هەسارەكانی دیكەش بەدەوری خۆردا دەسوڕێنەوە ، ئەم بیردۆزەیە وەك موشەكێك وابوو كە لە نێو پەیكەری پەیكەری كڵێسادا بتەقێتەوە و كڵێسای خستە بەردەم ئاڵۆزترین كێشە لە مێژووی ناوەڕاستیدا.كڵێساش خێرا كۆپەرنیكی گرت و خستیە بەردەستی دادگاكانی پشكنین لە كاتێكدا لە تەمەنی پیریدا بوو. پاش كەمێك خوا كەسێكی دیكەی هێنایە ڕێیان كە سەرلەنوێ‌ بیردۆزەكەی كۆپەری دەخستە ڕوو ئەویش بریتی بوو لە (جردانوبرونو) ئەویشیان بە هەمان دەردی ئەوی پێشو برد.

پاشان زانای گەردونناس (گالیلۆ) بیردۆزەی گەردوونی پێشووی گرتە بەرو هەنگاوێ‌ فراوانتر بەرەو پێشەوەی برد، گالیلۆ ئامێرە مەترسیدارەكەی داهێنا (تلسكۆب) و بە شێوەی كرداری و ئەزموونی پشگیری بانەگەوازەكەی پێشووی كۆپەرو برۆنۆی كرد. خێرا كڵێسا ئەویشی گرت و خستیە بەردەستی دادگا، گالیلۆ لە ساڵی (1642ز) مرد. لە هەمان ساڵدا (ئیسحاق نیوتن) لەدایك بوو تا لە دۆزینەوەی چەند ڕاستیەكی نوێدا كە خوا لە نهێنی گەردوونی فراوانیدا داینابوو درێژە بەو ڕەوتە بدات. لەسەر دەستی نیوتن یاسای ڕاكێشان ناسێنرا كە دەنگدانەوەی خۆی هەبوو و ڕوداوێكێكی گەورەی وابوو كە پیاوانی ئایینی و كەسانی دیكەی خاوەن پشكی ڕۆشنبیری لە چینەكانی دیكەش لەبەردەمیدا سەرسام وەستان. لەوكاتەی كە نیوتن بیردۆزەی ڕاگەیاند ، لێكۆلِینەوەكان گەیشتبوون بە بیردۆزەكەی كۆپەرنیك و برۆنۆ و گالیلۆ و لێی دڵنیاو بێ‌ گومان بوون. بۆیە سەركەوتنەكەی نیوتن بڕوای دوو بەرامبەر بوو،متمانەی خەڵك بۆ دۆزینەوەكانی زانایان زیادی كرد و داڕمانی كڵێسایش زیادی كرد و یەك لەدوای یەك پێناسەكانی لە پەلوپۆ دەكەوتن . لەگەڵ ئەوەی نیوتن بڕوای بە خوا هەبوو بەڵام كڵێسا لەگەڵی جەنگان و چەوساندنیانەوە و وتیان (بیردۆزەكەی دەبێتە هۆی نكوڵی لە یارمەتی خوا) كڵێسا لەو پێشبینییەیدا ڕاستی كرد بەڵام ئەو ڕاستكردنەی بەرامبەر بە كەمتەرخەمی ملەجیرێی لەوبوارەدا دادی نەدا.

ئەگەر كڵێسا ئەو دۆزینەوانەی لە بواری بانگەواز كردن بۆ ئیماندا بقۆستایەتەوەو بیتوانیایە پەیوەندی نێوان ئەو یاسایانەو نێوان توانا و دانایی و خودایی بخاتە ڕوو بە دڵنیاییەوە ڕێرەوی مێژووی ئایینی لە ئەوروپا دەگۆڕدرا.بەڵام كڵێسا پەنای بردە بەر دەستبەسەراگرتنی بیرو هزرەكەو ئەوەش لەبەردەم ڕاستی دۆزینەوەكان و دەركەوتنی شوێنەوارەكانیاندا هیچی دەست نەكەوت.

لێرەدا كڵێسا متمانەی خۆی تا ئاستێكی بەرچاو لە دەستدا و خەڵكی بە گشتی و ڕۆشنبیران بە تایبەتی پەنایان بردەبەر چەند سەرچاوەیەكی نوێ‌ بۆ وەرگرتنی مەعریفە و ڕوویان لە كڵێسا وەرچەرخاند و خۆری كڵێسا بەرەو ئاوابوون چوو.

لەسەدەی حەڤدەدا بیردۆزەی زانستی دژ بە كڵێسا تەواو بوو و بە هەموو نێوەندەكاندا بڵاوبوویەوە و چەند ئەنجام و ئاڕاستەیەكی زۆر گرنگ و مەترسی لێكەوتەوە . برتراند راسل لەم ڕاستیانەی خوارەوە پوختی كردوونەتەوە:

1-دانپێدانانی ڕاستیەكان پێویستە لەسەر تێبینی و ئەزموون بێت نەك لەسەر گێڕانەوەی بێ‌ پاڵپشت(واتە دەقە ئایینیەكان).

2-جیهانی نازیندەوەری – بەستووەكان بۆ خۆی كارلێك وپێشخەرە ، هەموو ئەو گۆڕانانەش كە تیایدان لەگەڵ یاساكانی سروشت جێبەجێ‌ دەبن.

3-زەوی مەڵبەندی بوون نیە و مرۆڤیش لەوانەیە ئامانج لە بوونی زەوی نەبێت ئەگەر بوونی هەر ئامانجێكی هەبێت ، لەسەرو ئەمەشەوە بیرۆكەی ئامانج لە ڕووی زانستیەوە هیچ سوودێكی نیە.(14)

سێیەم:ئەوروپیەكان بەرامبەر ئایین و پیاوانی ئایینی هەڵوێستی دژایەتیان گرتەبەر:

پەرچەكرداری كڵێسا بەرامبەر دۆزینەوە زانستیە نوێكان گەورەترین هۆكاری ئەو دژایەتیە بوو، بەڵام چەند هەڵەیەكی دیكەی كڵێسا بوونە هۆكاری بێزاری هەستی ئەوروپیەكان بەرامبەر كڵێسا و پیاوانی كڵێسا ، لەوانە:

1-هاوپەیمانی كڵێسا لەگەڵ ئەوانەی كە ستەمیان دەكرد لەگەڵی.

2-دادگاكانی پشكنین و بەندینخانەكان و بڕیارەكانە بێبەشكردنی تاكە كەسی و بە كۆمەڵ لە ڕەحمەتی خوایی كە كڵێسا دەریدەكردن . هەروەها گاڵتەجاری پسوڵەی لێخۆشبوون.

3-چەوساندنەوەی كەمینەكان لە خۆی دەنواند لە شەرَی پرۆتستانت و كاپۆلیك و چەوساندنەوەی جولەكەكاندا .

سەبارەت بە پەرچەكرداری كڵێسا بەرامبەر عاقڵان و خاوەنانی داهێنانی زانستی ئەوەبوو كە لە بەردەم ئەو گۆڕانكاریە مەترسیدارانەدا دەستەوەستان نەوەستا ، بەڵكو لە دوو بەرەوە بەرنگاریان بوویەوە.

یەكەم: ۆ یەكەمجار ئەو لیستە پاپەویانە دەركەوتن كە تیایاندا ناوی ئەوكتێبانە هاتبوو كە خوێندنەوەو گرنگی پێدانیان حەرام بوو، ئەوانەش ئەو كتێبانە بوون كە تۆمارو شیكاری بیردۆزە زانستیە نوێكانیان لە خۆ دەگرت وەك بیروڕاكانی گالیلۆ و نیوتن و كتێبی دیكەی زانایان ، هەركەس یەكێ‌ لەو كتێبانەی پێ‌ بگیرایە بەبێ‌ ڕەحم پێكردن دەدرا بە دادگاكانی پشكنین.

دووەم: بە دواكەوتنی زانایان و زۆرچوون لە سزادان و چەوساندنەوەیاندا بە هەمووشێوازێك. ئەمانەش چەند ئەنجامێكیان لێكەوتەوە كە لە بەرژەوەندی كڵێسادا نەبوون . بەڵكو توندی نێوانیان و نێوان خەڵكیان زیاتر كردو لە هەمووو لایەكەوە دەنگی ناڕەزای سەركەشی كڵێسا بەرزبوویەوە.

دۆزینەوە زانستیەكان بەشدارییان كرد لە داهێنانی بیرێكی نائایینیدا كە سەرەتا لاواز بوو دواتر ڕۆژبەڕۆژ بەهێز دەبوو تا لە ئەنجامدا دوو ئاڕاستەی گەورە دەركەوتن كە هەریەكەیان بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەو تاكە سەرچاوەی مەعریفەیە لە دوای ڕووخانی كڵێسا لەو بوارەدا . دوو ئاڕاستە نوێكەش بریتیبوون لە:

یەكەم:ئاڕاستەی عەقڵی یان دەسەڵاتداری عەقڵ.

دووەم: ئاڕاستەی وەضعی یان دەسەڵاتداری هەست.

ئەو دووو ئاڕاستەش ڕیشەو توێی بوون بۆ داری پیسی عەلمانیەت.

*-ئاڕاستەی عەقڵی:

دەركەوتنی ئەو ئاڕاستەیە پەرچەكردارێكی ڕاستەوخۆ بوو بەرامبەر لەدەستدای متمانە لەلایەن كڵێساوە بەو پێیەی خۆی بە تاكە سەرچاوەی مەعریفە دادەنا، ئەو ماوەی كە ئەم ئاڕاستە عەقڵیەی تیا دەركەوت لە مێژووی فەلسەفەی ئەوروپیدا پێی دەوترێ‌ سەردەمی ڕۆشنگەری، ماوەكەشی بریتیبوو لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژدە. لەوماوەدا دژایەتی ئایین بەسەر بیری عەقڵیدا زاڵبوو دوای ئەو شكستە توندەی تووشی كڵێسا بوو لەبەردەم ئەو گۆڕانكاریە كتوپڕانەدا كەلە مەیدانی هزری ئەو كاتەدا دەركەوتن.ئەو دیدەی كە فەلسەفەی عەقڵی یان وەك ناوی لێنرا فەلسەفەی میپالی لەسەر دەوەستا . تەنها عەقڵ تاكە سەرچاوەی دڵنیاو دروستی مەعریفەیەو مافی هەیە سەرپەرشتی هەمووو ئاڕاستەكانی ژیان بكات لەوانەش سیاسەت و یاساو ئاكارو ڕەوشت و ئایین ، مرۆڤایەتیش ئامانجی ژیانە بۆ هەموان ، خوا یان كۆمەڵگەی تایبەت یان دەوڵەت ئامانج نیە.

ئەم ملهوڕییە چەند بانگەوازكارو پشتیوانێكی هەبوو لەوانە: ڤۆلتێر لە فەڕەنسا(1694ز-1778ز) ڕۆسۆ(1712ز-1778ز)بیلی و لامتری، باركلی وولف لە ئەڵمانیا، لسنج ولوك لە ئینگلتەرا، دیكارت(1596ز-1650ز)و هۆبز.(15)

جێی باسە بڵاوبووونەوەی دیدی عەقڵی و هەڵگران و بانگخوازانی و دوژمنایەتییان بۆ كڵێساو دەستەڵاتی كڵێسا هاودەم بوو بە هاوڕایی دروشمەكانی شۆڕشی فەڕەنسیدا، ئەمە بوویە هۆی لەدایكبوونی یەكەم حكومەتی نائایینی فەڕەنسی لەساڵی(1789ز)دا. ئەمە جەخت لەوەدەكاتەوە كە سەركردەو فەیلەسوف و وتاربێژانی شۆڕی فەڕەنسی بانگەشەكەرانی عەقڵانیەتیش بوون ، بۆ نموونە جان جاك ڕۆسۆ كتێبی پەیمانی كۆمەڵایەتی هەیە كە بە ئینجیلی شۆڕش دادەنرا، میرابۆ بە وتاربێژو سەركردەو فەیلەسوفی شۆڕش سەیر دەكرا، ڤۆلتێرو جگە لەوانیش ،(16)، دوروشمی شۆڕشی فەڕەنسی ئەوەبوو (كۆتا پاشا بە ملیوانی كۆتا قەشە لەسێدارە بدەن) بەمە شۆڕش هەڵەی بەهەڵەیەكی دیكە چارەسەر دەكرد.

*ئاڕاستەی وەضعی:

بە كۆتایی هاتنی سەدەی هەژدە پاش نزیكەی نیوە سەدە سەردەمی ڕۆشنگەری عەقڵی كۆتایی پێ‌ هات، هەڵوێستی بەرامبەر بە ئایین (مەسیحیەتی كاثۆلیك) دوو فاقە بوو، هەیانبوو لەدژایەتی بوو لەگەڵیدا وەك دیكارت، هەیانبوو زیاتر دەچوو وەك ڤۆلتێر ، بەهەر حاڵ سەردەمی ڕوِشنگەری عەقڵی سەركردایەتی و ئاڕاستەی لەدەست ئایین سەند و بانگەشەی ئەوەی كرد كە تەنها عەقڵ سەرچاوەی ڕاستی مەعریفە و جگە لەوە هیچی دی نیە.

لەسەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە لەمەیدانەكەدا ڕكەبەرێكی مەترسیداری ئایین وعەقڵیش دەركەوت كە لە پێش سەدەی نۆزدەشدا بوونی هەبوو بەڵام لە مەزهبێكی خاوەن فەلسەفەی تایبەت لە نێو مەزهەبە فەلسەفیەكانی ئەوروپادا دەرنەكەوتبوو تا لەسەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەمدا دەركەوت، ئەویش بریتیبوو لە ( دەسەڵاتداری هەست) یان(وەضعی بوون) وە ئەو ناوەی لێی نراوە و بەوە ناسراوە.

هەڵگرانی ئەم مەزهەبە دەڵێن ئایین و عەقڵیش لەڕێی هیچكامیانەوە ناتوانین بگەین بە مەعریفەی دڵنیایی بەڵكو تاكە سەرچاوەی مەعریفە بریتیە لە ئەو تێبینی و ئەزموونەی كە ماددە بابەتی و تایبەتمەندیە جیاجیاكانیەتی و ڕێگە یان پێناوەكانیشی پێچ هەستەكەن، هەرچیەك لە پێچ هەستەكە هەستی پێبكەن ئەوە بوونی هەیە، هەرچیەك هەستی پێنەكەن بوونی نیە و تەنها هەڵخەڵتاندن و خەیاڵ وناڕاستیە.

*بانگەوازانی وەضعیەتی ماددی:

ئەم مەزهەبە دەدرێتەوە پاڵ فەیلەسوفی فەڕەنسی ئۆگست كۆنت(17) لەسەدەی نۆزدەدا (1798ز-1857ز) پێش كۆنت ئەم مەزهەبە لەسەر فەیلەسوف فرانسیس بیكۆن (1561ز-1626ز) فەیلەسوفی سكۆتلەندی هیوم(1711ز-1716ز)وسان سیمۆن(1813ز) بنەماو تۆیی خۆی چاندبوو، بەڵام لەسەر دەستی كۆنت چەسپا، پێش خۆی بە مەزهەبی ئەزموونی ناسرابوو ، بەڵام لەسەردەمی ئەودا بە مەزهەبی وەضعی ناسراو ئەو دیدە ماددیانەی كە دواتر دێن وەك ماددیەتی مشتومڕی یان ماددیەتی شیوعی دەگەڕێنەوە بۆ ئەو.(18)

ئەو بنەڕەتەی كە كۆنت ئەو مەزهەبەی لەسەردانابوو ئەوە بوو كە وەك (فندلبند) لە لێدوانیدا لەسەر فەلسەفەی كۆنت وتوویەتی ڕوانیویەتیە مێژووی مەعریفەی مرۆیی و لەوەوە بۆی دەركەوتووە كە بە سێ‌ قۆناغدا تێپەڕبووە:

یەكەم:تیایدا سەرچاوەی معریفە ئایین یان سروشتی خوایی بووە.

دووەم: سەرچاوەی مەعریفە تیایدا میتافیزیقا یان عەقڵ یان فەلسەفەی میپالی بووە.

سێیەم: سەرچاوەی معریفە تیایدا واقعیەتە.

ئەم سیانەیەش كۆنت داینا تا ببێتە یاسایەك بۆ پشگیری ئەو مەزهەبە وەضعیەی كە دەڵێت ماددەی سروشت و كاری تێبینی وئەزموون تیایدا بە تەنها دەتوانن بتگەیەننە مەعریفەی دروست، نەك ئایین و عەقڵ.

ماركس دوای كۆنت فەرزە گەشەسەندووییەی گرتەبەرو لە مەیدانی ئابووریدا جێبەجێیكرد وەك چۆن كۆنت لە مەیدانی مەعریفەدا جێبەجێیكرد.

وەضعیەكان چەند هۆكارو بیانوویەك دێننە بەرباس بۆ سەپاندنی مەزهەبی وەضعی وەك تاكە سەرچاوەی مەعریفە .لەو هۆكارو بیانوانەش بریتین لە :

1- شكستخواردنی كڵێسا لە پێشكەشكردنی ڕاڤەیەكی دروست بۆ مەعریفە و داكەوتنی ئەو مەعریفەی كە بە درێژای ماوەی دەسەڵاتی گرتبوویە بەر.

2- شكستخواردنی فەلسەفەی عەقڵی میثالی و مایە پوچ بوونی لەوەیدا كە بانگەشەی بۆ دەكرد ،چونكە فەلسەفەی عەقڵی میثالی هەوڵی دەدا ئایین- كڵێسا- لە ئاڕاستەكردنی مرۆیی دووربخاتەوە، بەڵام سەرلەنوێ‌ لەسەر دەستی چەند كەسێكی دیاری وەك (هیگل)گەڕایەوە بۆ پاڵپشتی سروش و ئایین.(19)

دواجار فەلسەفەی وەضعی گەیشتە چەند ئەنجامێكی تەواو مەترسیدار، ئەوە نكوڵی كرد لە بوونی خوا(دروستكەر)، بانگەوازی كرد بۆ ئەوەی زانستی وەچعی هەستی شوێنی لاهوت بگرێتەوە، ئامانجی مرۆڤ لەبری (خودا) مرۆڤایەتی بێت، ئەوە عەلمانیەت بوو لە كۆتا شێوەیدا. پاش ئەوەی پێشتر (جیاكردنەوەی ئایین بوو لە دەوڵەت و سیاسەت )بووبە (جیاكردنەوەی ئایین لە ژیان) دواجاریش بوو بە (لەناوبردن و دژایەتی كردنی ئایین).

 

 

( گواستنەوەی بیری عەلمانی بۆ ڕۆژهەڵات و گەشەسەندنی ئەو بیرە)

ئەوعەلمانیەتە لەسەرەتای سەدەی نۆزدەدا گوازرایەوە بۆ ڕۆژهەڵات و بە شێوەیەكی بنەڕەتی گوازرایەوە بۆ میسرو توركیا و ئێران و سوریا و تونس و لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەشدا عێراقی گرتەوە ، سەبارەت بە دەوڵەتانی دیكەی عەرەبیش ئەو عەلمانیەتە لەسەدەی بیستەمدا گوازرایەوە بۆ ئەو ووڵاتانە.(20)

ئەگەر لەكارخستنی حوكم كردن بە شەریعەتی ئیسلامی بكەین بە پێوەر بۆ بەرزكردنەوەی دروشمی ئاشكرای عەلمانی و زاڵبوونی هزری عەلمانی بە سەرگەورە كاربەدەستانی دەوڵەتاندا ،ئەوا دەكرێ‌ ئەم مێژووانە بگرینە بەرچاو :

1-لە ساڵی 1830زدا جەزائیر حوكم كردن بە شەریعەتی ئیسلامی لەكارخست.

2-لەساڵی 1883زدا خدێوی ئیسماعیل یاسای فەڕەنسی هێنایە ناو میسر.

3-لەساڵی 1906زدا یاسای فەڕەنسی چوویە ناو توونس .

4-لە ساڵی 1913زدا مەغریبیش بەدەردی ئەوان برا.

5-سەبارەت بە توركیا و سوریاو لوبنانیش پاش هەڵوەشاندنەوەی خیلافەت لەساڵی 1924زدا بەرگی عەلمانییان پۆشی.(21)

ئەمە لەگەڵ لەبارچاوگرتنی ئەوەی پێش ئەوەی عەلمانیەت دەست بگرێت بەسەر وڵاتدا ماوەیەك بوون و بڵاوبوونەوە و گەشەسەندنی هزری عەلمانی لە سەدەی نۆزدەدا هەبوو، هەندێ‌ لە بیریارانیش ئەو گواستنەوەیە بەوە ڕاڤە دەكەن كە عەرەب لە هەموو شتێكدا ڕێنسانسی عەرەبی و ڕێنسانسی ئەوروپییان پێكەوە پەیوەست دەكرد. بۆیە بەو شێوەیە داهاتووشیان پەیوەست كرد بە ئەوروپاوە و لە پێناو ڕێنسانسی عەرەبیدا بەرەو تێڕوانینی ڕۆژئاوایی عەلمانی چوون لەسەر هەردوو ئاستی هزری و سیاسی.(22)

عەلمانیەتی هاوردەی ئەوكات لە دوو ئاڕاستەی سەرەكیدا خۆی دەنواند ئاڕاستەی ڕۆشنگەری عەلمانی و بزوتنەوەی چاكسازی ئایینی ، تەیاری ڕۆشنگەری چەمكی چالاكی(ئەورەبە)(23)ی گرتبوویە بەر بۆ ژیانی كۆمەڵایەتی و هۆشیاری كۆمەڵایەتی لە زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ئەو كاتدا میسرو سوریاو لوبنان.

جالە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا بوترس بوستانی و فارسشدیاق و فرنسیس مراش(1838-1837)و نەجیب مەدداد(1867-1899) بانگەوازیان كرد بۆ فێركردن وئازادی ئافرەت و كاریگەربوون بە باری ئافرەت لە ئەوروپا و ڕۆڵی لە پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی ئەوێدا. لەساڵی 1863زدا بوترس بوستانی و نامیف یازەجی(1800-1871ز) یەكەم خوێندنگەی عەرەبییان لەسەر بنەمای نەتەوەیی نائایینی دامەزراند. لە نیوەی پەنجاكانیشدا بیرۆكەی عەربگەریی لای ڕۆشنگەرەخوازە سووریەكان دەركەوت لە بانگخوازانی ئەو كاتە بریتی بوون لە ساتع حوسەری بوترس بوستانی و سەلیم بوستانی ئەدیب ئیسحاق و چەندێكی دی.

هەروەك لەو ماوەدا دیدو ڕوانینە ناوچەییە نیشتمانییەكان وروژان. ئەوانەی كە خۆیان دەنواد لە (نیشتمانیەتی لوبنانی ) لای ئەحمەد فارس شدیاق لە گێڕانەوەو چیرۆكەكەیدا (الساق علی الساق فیما هو الفاریاق) هەروەها (نیشتمانیەتی سوری)لای بوترس بوستانی لە ڕێی بانگەوازكردنی لە گۆڤارەكەیدا (البستان) و ڕۆژنامەی(نفیرسوریە).

سەبارەت بە بزوتنەوەی چاكسازی ئایینی ئاڕاستەیەكی ئەقڵانی بوو لە ڕوانینی بۆ ئیسلام ، ئەم ئاڕاستە لە كرۆكیدا چەند دیدێكی بەر گومانی (24) كارابوون ، ئەو بزوتنەوە گرنگی دەدا بە نیشاندانی توانای ئیسلام بۆ بە خششی خواستەكانی سەردەمی نوێ‌.

سەرەڕای ئەوەی چاكسازی ئیسلامی تێكەڵ ببوو لەگەڵ ڕەگەزو لایەنەكانی ڕۆشنگەریدا ، بەڵام چاكسازی و ڕۆشنگەری هەمان شت نەبوو، چونكە چاكسازی وایان دەبینی ئایین لەدوای چاكسازی دەتوانێ‌ گەشەسەندنی پێشكەوتنخوازی كۆمەڵگە دەستەبەر بكات ، لە كاتێكدا ڕۆشنگەراكان پێیان وانەبوو ئەو گۆڕانە ڕووبدات مەگەر لەسەر بنەماكانی عەقڵ بە هاریكاری مەعریفەكان و ڕۆشنگەری.(25)

شیاوی باسە ئاڕاستەی پوختی عەلمانی ڕۆشنگەری لەبنەڕەتدا وەك ئاڕاستەیەكی مەسیحی دەركەوت. بە جۆرێ‌ هەموو ئەو پشتیوانانەی كە پێشتر باسمان كردن بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە مەسیحییەكان بوون و دەكرێ‌ بە نوێنەری بیری مەسیحی سەدەی نۆزدەو بیستەمی دابنێین.(26)

سەبارەت بە پشتیوانانە بزوتنەوەی چاكسازی ئایینی كە نیشینگەی بنەڕەتی لە میسر بوو و بە شێوەیەكی بنەڕەتی هەموو پشتیوانەكانی لە موسڵمانان بوون ، ئەمە لەگەڵ (گهگاوی)دا دەستی پێكرد، ئەم كەسە لە ماستاوچیەتی و پیاهەڵدانیدا بۆ بیری نەتەوەیی خۆی نواند و مێژووی میسری عەرەبی پێش ئیسلامی پەیوەست كرد بە مێژووی نوێوە و كەوتە بەرزڕاگرتنی مێژووی فرعەونی میسر، بێگومان پێشەنگخوازی لە مێژووی فرعەونییەوە لە هزری ئیسلامی ئەوكاتدا شتێكی نوێ‌ بوو، ئەمەش كاریگەری گرنگی دانی زانایانی میسری شوێنەوارناس بوو كە لە فەڕەنسا بوون و گرنگییان دەدا بە مێژووی میسری كۆن. دیارە تەهتاوی داوای دەكرد سەرلەنوێ‌ ئەو شوێنەوارانە بگەڕێنرێنەوە بۆ میسر . هەروەك سەرسامی خۆی نیشاندا بۆ یاسای فەڕەنسا و لە كتێبەكەیدا (تخلیص الابریز فی تلخیص باریز)هەندێ‌ لەو یاسایەی وەڕگێراوە، هاوكات پێی وایە ئەو شارستانییەتە نوێیەی ئەوروپا كە لە سەر عەقڵ وەستاوە هەمان ئەو ئەنجامانە بەدی دەهێنێ‌ كە شارستانیەتی ئایین ڕێنموونی بۆ دەكات . هەروەك لە رێی زانین یان بێئاگاییەوە بارسازی كرد بۆ قبوڵكردنی یاسادانانی مرۆیی كە پشتی دەبەست بە عەقڵ . پاشان بە سەرسامیەوە قسەی كردووە لەسەر هەندێ‌ نەریتی كۆمەڵایەتی ڕۆژئاوایی ، واتە لەبری ڕەخنە لێگرتنی پێی سەرسام بوو.(27)

بەو جۆرە بۆ یەكەم جار لە جیهانی ئیسلامیماندا وروژاندنی چەندسەر بابەتێ دەستی پێكرد كە پێشتر نەبوون. ئەمەش لە كاتی تەهتاویەوە تا ئەمڕۆ بیرو هۆشەكان دەوروژێنن، ئەو بیرانەش وەك بەدیلێك بۆ دیدو ڕوانینی ئایین لە كۆمەڵگە و مرۆڤ خۆدەنوێنن، یان وەك چەند هزرێك كە دەكرێ‌ بگەن بەوەی كە ڕوانینەكانی ئایین پێی دەگەن و زیان لەوەدا نیە كە خودایی نین و مرۆیین مادەم هەمان ئەنجامیان هەیە،دواتر ئەو بابەتە هزریە ڕۆژئاواییانە لە هزرێكەوە گۆڕان بۆ بەدیل و داخوازی بەرامبەرەكی و ویستی بەدیهێنەری هەمان ئەو ئەنجامانەی كە ئایین بەدییان دەهێنێ‌. بەڵام لە ڕێگەیەكی مرۆییەوە نەك خودایی، ئەو دیدە یەكگونجاندنە دوای تەهتاویش زاڵ بوو، عەلی موبارەك(1824-1893)و عەلی یوسف(1836-1913) و عەبدوڵانەدیم (1845-1896) و جەمالەدینی ئەڤغانیش (1838-1897) كاتێ‌ لە میسر بوو ئەمانە گەشەیان پێدا تا لای موحەمەد عەبدە (1849-1905) گەیشتە لوتكە.ئیمام موحەمەد عەبدە لەنێو هزریدا بانگەوازی بۆ شتێ‌ دەكرد كە ڕیشەی نەخۆشی نەبووی. وەك بەرتەسكردنەوەی بواری غەیب لە بیروباوەڕی ئیسلامیدا تا لەگەڵ دەستكەوت)ە زانستیە ڕۆژئاواییەكاندا ڕێ‌ ببڕێ‌ وەك بەرپەرچدانەوەی موعجیزەكانی پێغەمبەران وەك ئەوەی موسا(علیە السلام) لە چیرۆكی مانگاكەدا مرۆڤی زیندوكردبێتەوە (28) وە یان عیسا (علیە السلام) ئەوەی كردبێ‌(29) یان لەتكردنی مانگ لەلایەن پێغەمبەرەوە(صلی اللە علیە وسلم)(30) یان ڕاڤەی جنۆكە بە میكرۆب (31)و باڵندەی ئەبابیل بە مێشوولەو برەدی (سجیل) بە میكرۆبی پێستی (32) و چەند لێكدانەوەیەكی دیكەی دوو ڕۆژئاوایی.(33)

هزری ئیسلامی یەكگونجاندن لای موحەمەد عەبدە لەو وتەیدا دەردەكەوی َ (ژیاری نوێ‌ لەگەڵ ئیسلامدا دەگونجێ‌ و لەگەڵ ڕەوتی دواتردا گەیشتووە بەو دیدە یەكگونجاندنە كە لەگەڵ لوتفی سەید(1872-1963) دەست پێدەكات و لەگەڵ تەها حوسەین و ئیسماعیل مەزهەرو سەعد زەغلول و عەلی عەبدوڕەزاق و جگە لەوانیشدا بەردەوامدەبێت تا دەگاتە جەرگەی ئەو هاوكێشەی كە دەبێتە ووتەی بنەڕەتی بۆی : ئیسلام لەگەڵ هەموو هاوردەی ژیاری نوێدا دەگونجێ‌،(34) بەو واتایەی ئیسلام لەوەوە كە پێوەرێ بێ‌ بۆ پێوانی ئاستی ڕەوایی ئەو هزرە نوێیانەی لە ژیاری نوێوە بۆمان دێت (لای موحەمەد عەبدە) و دەبێتە بەڵگەیەك بۆ ئەو ڕاوبۆچوونانەی كە ئەو دەستەی بیریارانە حەزدەكەن لە ژیاری ڕۆژئاواوە بیانهێنن لەگەڵ ئەو نەوەو دەستەیەدا بزاڤی قبوڵكردنی نیمچە تەواوی هزری عەلمانی ڕۆژئاوایی دەستی پێكرد.بەو جۆرە ڕاپەڕینی عەرەبی لەسەدەی دووەمیدا (سەدەی بیستەم) گەیشتە عەلمانییەتی نیمچە تەواو بۆ ڕەوتە چاكسازیەكەی . ئەمە دوای ئەوەی پێشتر عەلمانیەت بەشێوەیەكی گشتی لەڕەوتە ڕۆشنگەرییەكەی دیكەیدا هەبوو، ئەمە دەنگۆی ڕەسمی خۆی هەبوو كە لە دەستووری 1923زدا خۆی نواند ، ئەو دەستوورەی كە زاڵبوونی یاسایی بۆ ئاڕاستەی عەلمانی لە میسرو كۆتایی هێنان بە خیلافەتی ئیسلامی لە ساڵی (1924)زدا نواند. ئەمەش جەختكردنەوە بوو لەسەر زاڵبوونی عەلمانی بەسەر وڵاتانی ئیسلامیدا.

لە ئەنجامی ئەوەشدا ڕەشاباو گەردەلوولی نێودەوڵەتی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە سەختی پەكخست ئەوە بوو دوای ئەوەی جەنگی جیهانی یەكەم لە نێو دەوڵتانی ئیسلامیدا یەك دەوڵەت نەما كە خاوەن بڕیاری خۆی بێت.

بەڵكو هەموو كەوتنە ژێر دەسەڵاتی دەوڵاتانی ڕۆژئاوا، توركیایش لە ئیسلامی بوونی شۆرایەوە و بە هەموو هێزێ‌ دژایەتی ئیسلام كرا.(35)

حەز دەكەم ئەوە ڕوون بكەمەوە ئەو زانایانەی كە پێشتر باسمان كرد هەرگیز مەبەستمان ئەوە نەبوو زیان بگەیەنن بە كۆمەڵگەكانیان، بەڵكو بە پێچەوانەوە مەبەستیان بوو چاكسازی تێدا بكەن و سەر پێی بخەنەوە.بەڵام ڕێگەیەكیان هەڵبژارد كە نەیانزانی تا چەندە ڕەنگدانەوەی پێچەوانەی دەبێ‌ لەسەر وڵاتیان بە تایبەت ئەو كاریگەریە دوای چەند دەیەیەك دوای مردنیان ئینجا دەركەوت، چونكە پلە بە پلە سەركەوت و بڵاوبوویەوە، ئەمەش لەئەنجامی پەراگەندەیی ڕۆشنبیری هزری ڕۆژئاواییدا ئایا بە خراپە بێت یان بە چاكە. واتە لە ڕووی هەوڵی بە جێگەیاندنی یان سەلماندنی هیچیەكەی تائەوەی دوای ئەو ماوە مێژوویە بوو بە بنەڕەتێ‌ بۆ جەختكردنەوەی هۆشی عەرەبی و ئیسلامیش، ئیدی ئەو هزرە زاڵ و دەستەڵاتداربوو و هزری ئیسلامیش بوو بە تۆمەتبارو بەرگری كارو لە نیشتمانی خۆیدا نامۆ كەوت. ئەمە ئەو هەڵەیە بوو كە بەبێ‌ مەبەست ئەو زانایانە تێیكەوتن ، جا لە بری ئەوەی تێڕوانینی ژیاری ئیسلامی بۆ مرۆڤ كۆمەڵگە دیاری بكەن كەوتنە وەرگرتنی بەڵگەی ئیسلامی بۆ یەرگری كردن لە چەند گومانێكی ناو بنەڕەتی ڕێنیسانسی هزری و زانستی ڕۆژئاوا، بۆیەنەوینە بەڵگەی ئیسلامی هەوڵێ‌ نبوو بۆ دانانی بنەڕەتەكانی بنیادی كۆمەڵگە ئیسلامیەكان بە پێی ڕێرەوی ژیاری ئیسلامی ، بەڵكو لە پێناو بەرگری كردن لێی بوو، ئەوەش شاراوە نیە كە هەڵوێستی بەرگریكار لایەكی نەك بە گشتی هەستكردنە بە كەمی. تەنانەت ئەگەر هەستەكەش شاراوە بێتهۆكاری دیاریش ئەو چەقبەستووییە ژیارییە بوو كە ئەو كات لەسەری بووین، ئەمەش لەچاو ئەو پێشكەوتنە ژیارییەی كە ئەوكات ڕۆژاوای تێدا بوو ، بۆیە هەمیشە كەسی شكستخواردوو لەڕووی ژیاریەوە سەرمەستە بەخۆچواندن بە لایەنی زاڵبوو، بەو جۆرە هزری ڕۆژاوایی لەوماوەدا بە چاكە یان بە خراپە مەڵبەندی بزاڤی بیریارانی نیشتمانی بوو. بۆیە هەموویان بیانویان هەیە ، بەڵام بەبێ‌ ویست دەروازەیەكیان كردەوە بۆ ئەو هزرە ڕۆژئاواییە كە خێرا بڵاوبوویەوە تا ئاستێ‌ هەموو مەنهەجە هزریەكانی دی لەخۆگرت و بارەكە لەهەوڵی هاتنە ژووری عەلمانیەت و و مۆركی هزری ئەوروپی لەدەستەیەكدا یان لەچواچێوەیەكی ئیسلامی خاوەن مۆركی ڕۆژئاواییەوە گۆڕا بۆ گواستنەوەی ئاشكرای و دواتر ڕاگەیاندنی وەك نیزامی ڕەسمی دەوڵەت، دواتر بۆ دژایەتی هەرچەمكێكی دیكەی ژیاری ، وەك ئێستای زۆربەی وڵاتانی ئیسلامی.

 

سەرچاوە:التیار العلمانی الحدیث و موقفه من تفسیر القران الكریم، الطبعة اڵاولی، دارالبشائر، القاهرة، سنة1429، ص41-63