نووسینەكانی داریوشی مەزن لە شاخی بێستوون

ڕالف نۆرمان شارپ
لە مێخیەوە كردوویەتیە ئینگلیزی

سەلام ناوخۆش
لە ئینگلیزیەوە كردوویەتی كوردی و پێشەكی و پەڕاوێزی بۆ نووسیوە

لە جیاتی پێشەكی
داریوشی مەزن 550-486 پ.م
كۆرشی كچەزای ئەستیاگی دوای پاشای میدی لە ڕێگای كودەتایەكی سپی دەسەڵاتی گرتە دەست .هیرۆدۆت لە ل8 ی كتێبەكەی ( چاپی كوردی ) دەڵێت :” ئەم كودەتایە بە هاریكاری هارپاك-ی دەستەڕاستی ئەستیاگ بوو.” لە ساڵی كەوتنی حوكمڕانی میدی داریوش لە دایك بوو .
زۆربەی مێژوونووسانی وەك قسە لە سەر ئەوە دەكەن ، كە داریوش پاشای سێیەمی ئەخمینی بووە ، بەڵام بە وردبوونەوە لە مێژووی حوكمڕانی ئەخمینی دەگەینە ئەوەی كە داریوشی مەزن پاشای نۆیەمی ئەخمینی بووە ، بە واتای لە پاش كۆرش ، قەمبیز( كەمبوجیە) ، باردیا ( گوماتا).
ئەو داریوش-ەی لە ساڵی كەوتنی میدیەكان لە ماڵباتێكی ئەخمینی لە دایك بوو ، لە ساڵی 522 پ.م پاش كودەتاكردن لە سەر باردیا یا گوماتا بووە پاشای ئەخمینی .
لەو ڕەوشە ئاڵۆزەی پایتەختدا چەندەها ڕاپەڕین بەرپابوون . جگە لە نووسینەكانی شاخی بێستوون ، ئەوا تەها باقر و فەوزی رەشید و ڕەزا جواد 1980 لە ل 54ی تاریخ ایران القدیم ئاماژە بەوە دەكەن تەنیا لە مانگی كانونی یەكەمی 522 پ.م ڕاپەڕین لە بابل و ئیلام و میدیا دژی داریوش كران ، بەڵام داریوش دڕندانەوە كەوتە دامركاندنەوەی ڕاپەرینەكان بە تایبەتی ڕاپەڕینی شازادە میدیەكانی وەك ( ) ، ( ) ( نووسینەكانی شاخی بێستوون ) .
ئەم نووسینە زیاتر جەخت لە سەر ڕاپەڕینی میدیەكان دوای هەرەسی حوكمڕانی میدی دەكات ، ئەم بەشەی مێژووی میدیەكان تاڕادەیەك ونە ، بۆیە چاوەڕێ دەكرێ ڕاپەڕینی ساڵی 522 پ .م میدیەكان دژی داریوش پێكۆڵێك بێ بۆ ژیاندنەوەی حوكمڕانی میدی 700-550 پ.م .
دوو هۆكار هەبوون كە پاڵیان پێوەنام ئەو ماوە ونە لە مێژووی میدیەكان بكەمە كوردی :
یەكەم ، بەهەڵە قسەكردن دەربارەی ئەم هەڵكۆڵینە ،
دووەم ، گواستنەوەی زانیاری لە خودی هەڵكۆڵینەكە ، نەك ئەو كتێبانەی هەڵكۆڵینەكەیان نەبینیوە ، بەندە خۆی لە ئایاری 2010 بە گەشتێك چووە شاخی بێستوون ، كتێبێكی بە ئینگلیزی لە دامێنی شاخی بێستوون بە دەست كەوت كە تەواوی هەڵكۆڵینەكانی شاخی بێستوونی لە مێخی ( كیونیفۆرم ) كردبووە ئینگلیزی ، منیش ئینگلیزیەوە بكەمە كوردی .

سەلام

تابلێتە زێڕەكەی شای ئەخمینی ئارسامێس
ئەم تابلێتە زێڕە بە ناوی ئارسامێس-ە، كە 14ی دێری لە خۆگرتووە .ئەم تابلێتە لە ساڵی 1920 لە هەمەدان دۆزرایەوە .بەشێكی بچووكی دوو دێری كۆتایی ون بوون . گومانی تیا نییە هەندێ هێما –كاراكتەر لەوێدا هەن .
ئارسامێس كوڕی ئاریارامنێس-ە.لە 615 پ .م لە دوای باوكی هاتۆتە سەر حوكم هەتا ، لەوانەیە كۆرشی گەورە ، پاشای ئەنشان كە ئەویش یەكێكی ترە لە ماڵباتی ئەخمینی . كۆرشی گەورە پاشا ئارسامیسی لە كورسی دەسەڵات هێنایە خوارەوە و فارستانی خستە سەر قەڵەمڕەویەكە .بەوجۆرە هستاسپس كوڕی ئارامێس نەبووە پاشا و ناوی لە نێو پاشاكانی سولالەی ئەخمینی نەهاتووە.
كاتێك داریوشی گەورە لە پاش مردنی كامبسیس –ی كوڕی كۆرشی گەورە لە 521 پ .م هاتە سەر دەسەڵات كە هێشتا هیستاسپێسی باوكی و ئارسامێس –ی باپیری لە ژیاندا بوون .
وەرگێرانی 14 دێرەكە
دێری 1-4 :ئارسامێس پاشای پاشاكانی فارسستان كوڕی پاشای ئاریاڕامنێس –ی ئەخمینییە.
دێری 5-14 ئارسامێس دەڵێت :ئاهورامەزدا ، خودا گەورە كە گەورەترین خودای خوداوەندەكانە ، منی كردۆتە پاشا (1)
ئاهورامەزدا خاكی فارسی پێ بەخشیوم ، كە كەسەكان و ئەسپەكانی باشن. بە چاكەی ئاهورامەزداوە حوكمڕانی ئەم وڵاتە دەكەم . ئاهورامەزدا من و ماڵباتی شاهانە و وڵاتەكە و حوكمڕانەكەم بپارێزێ‌.
( ئەم تابلێتە ( لوح) هەندێ هەڵەی ڕێزمانی لە خۆگرتووە،لەوانە هێلی سێیەم ( پارسا) دەبی لە حاڵەتی زەرفی ،( پارسایی ) بێت.

نووسینەكانی كۆرش پاشای ئەخمینی لە پاسارگادا
دوو نووسراو (نووسینی هەڵكۆڵدراو لە سەر بەرد) هەن كە هەریەكەی لە دوو دێر پێكهاتوون .ئەو دێرە هەردووك بە خەتی مێخی فارسی لە بەردی ( كۆڵەكەی ڕاڕەوی بەردەرگا ) لە ( كۆشكی تایبەت ) و ( كۆشكی دیداری كۆرش ) لە (پاسارگادا) هەڵكۆڵدراون ، ئەم شوێنەش دەكەوێتە ( دەشتەكانی مورغاب) هەشتاو پێنج میل دوورە لە باكوری شیراز. ئەو نووسینانە دەریدەخەن كە ئەم ساختمان(باڵەخانە) و كۆشكانە بە فەرمانی كۆرش دروستكراون .
وشەكانی نووسینەكە ئەوهان :
” من كۆرش پاشای ئەخمینی –م .”
( لەم نووسینەش دەردەكەوێ كە لە قڵیشادنی شاقووڵی هێماكە ونە هەروەها نەقشەكە لەگەڵ فارسی كۆن ناگونجێت )
ئەوەی خوارەوە دوو دێرەكەی فارسی كۆنن ، دێری یەكەم تایبەتە بە ئیلامیەكان ئەویتریش لە بارەی بابلیەكانن ، هەردوو دێر هەمان واتایان هەیە.

مۆری لوولەكی شاهانەی داریوشی مەزن
( مۆری داریوش)
ئەم مۆرە لە لوولەكێكی كریستالی هەڵكەندراوە كە نزیكەی ئینج و نیوێك درێژ دەبێ ، ئەم مۆرە شكڵی فراوانی لە خوارەوە چاپكراوە تا تەواو دەركەوێت ، ئەم مۆرە لە مۆزەی بەریتانی پارێزراوە.
نووسینەكە ( مۆرهەڵكەندنەكە) نیشانی دەدا كە پاشا (داریوش شا) سواری پەیتوونێك ( عەرەبانەیەكی دوو پێچكەی دوو ئەسپی بوو) بووە كە دوو شێر بەرانبەری وەستاون ، وا پێدەچی شێری ڕاو بن ، یەكێكیان كوژراوە ، ئەویتر خەریكە پارچە پارچە دەبێت بە تیرەكانی شا(2) .
لەم دیمەنەدا وا پێدەچی (داریوش شا) خۆی بەشداری تیا كردبێت ، چونكە نووسینە هەڵكەندراوەكە لە تەنیشت دەروازەی بەرەو گڵكۆ ( گۆڕ)ەكەی لە نەقشی ڕۆستەم هەیە . لە نووسینەكەدا ، داریوش باسی جوامێری خۆی لە تیرهاوێژی دەكات و بەم وشانە: من تیرهاوێژێكی باشم جا چ بە پێوە بم یا لە سەر ئەسپ ( پیادە بم یا سوار )
ناوی داریوش پاشا بە خەتی مێخی فارسی كۆن ، ئیلامی ، بابلی ، یەكەم ناولێنان ئەوها بووە : من داریوش پاشام.

نووسینەكانی داریوش پاشای ئەخمینی لە بێستوون (3)
نووسینە فراوانەكەی داریوشی مەزن 521-486 پ.م بە سێ زمان بوو : فارسی كۆن ، ئیلامی ، بابلیۆنی . لە لایەكی شاخێك بە ناوی شاخی بەهستان –بێهستان ( بێستوون) بە بەرزایی نزیكەی 200 پێ هەڵكۆڵدراوە . ئەم نووسینە بەدرێژی وەسفی ڕوداوە بەراییەكانی حوكمڕانی داریوش دەكات هەروەها ئەو 19 جەنگەی ئەو سەركەوتنی بەدەست هێناوە .بە قسەی دیۆدۆروس سیكولوس، مێژوونووسی یۆنانی سەدەی یەكەمی پێش میلاد شوێنەكە( شاخەكە) لە فارسی كۆن ( باگاستانا ) بوو كە واتای شوێنی خوای دەدا ، كەواتە هەڵبژاردنی شوێنەكە بۆ ئەوە بووە كە هەمیشە بە شوێنێكی پیرۆز بمێنێتەوە.
دەقە فارسیە كۆنەكە بریتیە لە 414 دێر لە پێنج گۆشە –ستوندا . ئەم نووسینانە لە خوارەوەی پەیكەری داریوش و نۆ لە یاخیبوان –ە ، داریوش بە سەر ئەو نۆیە زاڵ بووە و ئەسیری كردوون.
دەقە ئیلامیەكە 593 هێل –دێرە لە هەشت ئەستوندا ، وەك بەشێك لێی دووبارەبۆتەوە هەرچی دەقە بابلیۆنەكە لە 112 هێل –ڕیز ە كە لە سەر بەردێكی ڕوو دەرپۆقیو لە دوو تەختایی لە چەپی فیگەرە نەقشكراوەكان.
لەم هەڵكۆڵینەدا داریوشی مەزن بە خۆی دەڵێت : پاشای نۆیەمی ئەخمینی(4) وا پێدەچی هەر نۆ پاشاكەی ئەخمینی ئاوابێت:
1.ئەخمینیس
2.تێسپیس و دوو كوڕەكەی
3.ئاریارامنێس
4.كۆرشی یەكەم
ئەو دوو كوڕەی تێسپیس دوو لقی ماڵباتی جیاوازی ئەخمینیان پێكهێناوە ، پاش مردنی باوكیان مەملەكەتەكەیان بۆ دوو بەش دابەشكردووە:ئاریارامنێس بۆتە پاشای فارسستان ؛ كۆرش بۆتە پاشای ( ئەنشان) . لە كۆرش –ەوە سێ پاشای تر لە دوای كۆرشی یەكەمەوە هاتوون كە بریتین لە :
5.كامبسیسی یەكەم
6.كۆرشی دووەم ، كە خۆی بە كۆرشی گەورە ناودەبرد
7.كامبسیسی دووەم ، فەتحكەری مصر
دوو پاشا لە دوای ئاریارامنێس هاتن :
8.ئارسامێسی كوڕی ، كە كۆڕشی دووەم لە دەسەڵات لایبرد .
9.داریوشی گەورە نەوەی ئارسامێس.

نووسینەكانی داریوش لە شاخی بێستوون
دەربارەی میدیەكان

نووسینەكانی شاخی بێستوون دەربارەی یاخیبوونی بابلی و ئیلامی و فارسی و میدیە ، لێرەدا ئێمە تەنیا ئەو نووسیانە وەردەگێڕین كە دەربارەی ڕاپەڕینی شازادە میدیەكانن لە دوای هەرەسی حوكمڕانی میدی.

13-17″ پیاوێكی میدی كە ناوی فراڤارتیش ( فراوتێس )بوو لە میدیا ڕاپەڕی .بە خەڵكەكەی وت : من خشاساریتا م لە ماڵباتی یوڤاخشاترا (كەی ئەخرێس ) .لە پاشان هێزی میدی كە لە كۆشك بوون و دژی من یاخی بوون و بەگەڵ فراوەرتێس كەوتن ، ئەویش جاڕی دا كە پاشای میدیایە.”
18-28″ داریوش دەڵێت : ئەو سوپا فارسی و میدیەی لە ژێر دەسەڵاتی من بوو ، ئەویش هێزێكی بچووك بوو . لەپاشان من سوپاكەم بۆ سەر فراوەرتێس بە سەرۆكایەتی ڤیدارنا (هیدارنێس ) فارسی كە یەكی لە ڕەعیەتەكانم بوو، هەنارد و وتم : بڕۆن بەرەو پێشەوە ، ئەو سوپایەی میدی كە وەلای خۆی بۆ من پیشاننادات ، تەمبێ بكەنو سزای بدەن. هیدارنێس پێشڕەوی كرد ، كاتێك گەیشتە میدیا ، لە شارۆچكەیەك بەناوی (ماروش) لە میدیا لەگەڵ میدیەكان بەیەك گەیشتن : ئەو كەسەی خۆی بە رابەری (ریش سپی ) میدیەكان دەزانی ئەوكاتە لەوێ‌ نەبوو.
ئاهورامەزدا یارمەتی دام هەر بە پشتیوانی ئەویش سوپاكەم دڕندانە سوپای یاخیبوونی تێكشكاند.27 رۆژی مانگی ئاناماكا بەسەرچوو ، شەڕەكە لە تەڕەف ئەوانەوە دەستیپێكردەوە ، سوپاكەی من لە قەزای كامپادا چاوەڕێی منیان كرد تا دەگەمە میدیا.”(ل42)
لە ل48 یش هاتووە :
70-78″ داریوش دەڵێت : لە پاشان فراورتێس بە خۆی و چەند ئەسپ سوارێك ڕایكرد لەوێ‌ قەزایەك لە میدیا هەبوو بەناوی ڕاگا (ڕەی ) ئەویش بەرەو ئەوێ‌ چوو ، منیش سوپایەكم بە دوای هەنارد ، سوپاكە فراوەرتێسی گرت و بۆ منیان هێنا . منیش لوت و هەردوو گوێ و زمانم بڕی .چاوێكم دەرهێنا ، لە دەرگاكەی خۆم بەستمەوە ، هەموو خەڵك بینیان ، لە پاشان لە هەمەدان تێلاتڕێنم كرد هەروەها ئەو پیاوانەی لایەنگری فراوەرتێس بوون لە بەرەی شەڕ هەر هەمووم لە حامیەی هەمەدان لە سێدارەدا.”(5)

پەڕاوێزەكان
1.ئەم وتەیەی ئارسامێس تەواو هەر گریمانێك هەڵدەوەشێنێتەوە كە بانگەشەی ئەوە بكات كە داریوشی گەورە یەكەم ئاهورامەزداپەرێس بووە .
من هەرگیز بانگەشەی ئەوە ناكەم كە ئارسامێس یەكەم ئاهورامەزداپەرێس بووە ، بەڵكو گومانم وایە كە زۆربەی زەردەشتیەكان لە میدی و ئەخمینی ئەو دەستەواژەیە بۆ خۆیان بەكاردەهێنن هەروەها لەوانەیە ئەو ستایشكردنەی خوا دوور بێت لە دینداری ڕاستەقینە بەڵكو هەروەك دینداریەكەی صەدام بووبێت ، ئەویش دروشمی ” توكلنا علی الله “ی دەرهەق كوشتنی ژن و پیاو و منداڵی كورد بەكاردەهێنا !
2.لە دیمەنەكەدا جگە لە داریوشی تیرهاوێژ ، پەیتوون ، كوژرانی دوو شێرەكە ، دروشمی زەردەشتیەت دیارە هەروەها لەوانەیە دوو شێرەكە هێما بن بۆ ئەشكانی و میدی!
3.بێستوون ئەوسا بە بێهستان بەناوبانگ بوو .
4.زۆربەی سەرچاوەكان جەخت لە سەر ئەوە دەكەن كە داریوش پاشای سێیەمی ئەخمینیە ، كەسانی وەك تەها باقر و فەوزی ڕەشید و رەزا جواد لە ل47-53ی تاریخ ایران القدیم باس لە وە دەكەن كە داریوش چوارەم پاشای ئەخمینی بووە!

ژێدەر

Ralph Norman Sharp: The Inscriptions in Old Persian Cuneiform of The Achaemenian Emperors.