كەركوك لەنێوان ویژدانی سیاسەت و حوكمی مێژوودا

هەرچەندە ناسنامەی کەرکوک یەکلایی بۆتەوە لەسەر ئەرزی واقیع و لەڕێگەی ئەو هەڵبژاردنانەی تا ئێستا لەشارەکە کراون کە دەریخستووە دوای ئەو هەموو سیاسەت و شاڵاوی راگواستن و تەعریبەی دژی ئەو ناوچەیە کراوە، هێشتا زۆرینەی دانیشتووانی نەک بەتەنها دەوروبەرەکەی، بەڵکو خودی ناو شارەکەش زۆرینەیان کوردن و سیاسەتی پاکتاوی نەژادیی رژێمەکانی عیراق، هێشتا نەیتوانیوە موڵکیەتی ئەو شارە بگۆڕێت بۆ بەشێک لە عیراقی عەرەبی، بەڵام لەگەڵ‌ ئەوەشدا هێشتا هەندێ خەڵک و لایەنی شۆڤینی نکۆڵی لەو راستییەی کوردستانی بوونی ئەو شارە دەوڵەمەندەی نەوت دەکەن وەک چۆن نکۆڵی لە هەموو مافێکی دیکەی کورد دەکەن و ئیتر زرینگانەوەی دەنگی قەوانی لەمجۆرە لە گوێچکەماندا بۆتە دیاردەیەکی ئاسایی.

سەرچاوەو دۆکیومێنتە زانستی و ئەکادیمییەکانی نێو کتێبخانەو فەرهەنگخانەکانی زانکۆکانی بریتانیا، نووسەرەکانی ئینگلیز و ئەمریکایی و فەڕەنسایی و روسی و هەروەها ئەو بەڕەچەڵەک کوردانەی کە دەمێکە دانیشتووی ئەو وڵاتانەن و هەموو ئەو تایبەتەمەندانەی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نووسیویانە، دەتوانم بڵێم زۆربەی هەرە زۆریان کوردستانی بوونی ناسنامەی شاری کەرکوک لە کۆن و ئێستاشدا دەسەلمێنن و باسی هەموو ئەو شاڵاوانەی راگواستنی کوردو نیشتەجێکردنی عەرەب و تورک لە ناوچە کوردییەکان دەکەن لەسەر ئاستی کوردستانی گەورەدا (Deportation and Replacement)، هەمووشیان لە باسی دروستبوونی دەوڵەتی عیراق و مانداتی (ئینتیداب) بەریتانیاو دابەشکردنی میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم، رێککەوتننامەی سیڤەر (ئابی 1920) کە بەڵێنی مافی چارەی خۆنووسینی بە کوردستانی عیراق (ویلایەتی موسڵ) دابوو، کۆنفراسی قاهیرە (ئاداری 1921) کە تێیدا عەرەبێتیی دەوڵەتی عیراق یەکلایی کرایەوەو هەروەها رێککەوتنی لۆزانیش تەمموزی (1923) کە ویلایەتی موسڵی بەسەر عیراقدا ساغکردەوە، وردەکارییەکان یان هەر هیچ نەبێت کەمێک لەو غەدرە باس دەکەن لە کورد کراوە کە چۆن چارەنووسی میللەتێکی گەورە پەرتەوازە دەکەن و دەیدەنە دەست نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکە. جگە لەوە هەرچی نەخشەی کە تایبەت بە ناوچەکە کێشراوە بۆ روونکردنەوەی نەخشەی کوردستان و شوێنی نیشتەجێبوونی کوردان، کەرکوک وەک چەقی ناوچەی کوردان و لە قووڵایی خاکی کوردستاندا دانراوە.

شكستی شۆڕشەكانی چوارەم نەتەوەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست

کورد کە چوارەم نەتەوەی گەورەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەو لەدوای هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەتیشەوە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە لەجیهاندا، لەلایەن هەموو ئەو نووسەرانەوە بە چاوێکی رێزو سۆز بەڵام بێلایەنانە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوەو بە نەتەوەیەکی ژێر دەستەو چەوساوەو بێکەس لەقەڵەم دەدرێت کە جگە لە چیاکانی خۆمان (کوردستان) کە بەدرێژایی مێژووی کۆن و نوێ دۆست و پشت و پەناگەو هۆکاری مانەوەمان و پاراستنی ناسنامەمان بووە، هاوڕێیەک یان دۆستێکی ترمان نەبووە لە کاتێکدا نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکە بۆ دژایەتیکردنمان هاوڕاو کۆک بوون و هاریکاریی یەکیان کردووە بۆ لێدانی کورد، بۆ نموونە شۆڕشەکەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری (1880) کە شۆڕشێکی گەورەو فراوان بوو، بە فرت و فێڵی عوسمانییەکان و شای ئێران شکستی هێنا، شۆڕشی شێخ مەحمودی بەرزنجی لە 1919 و مەملەکەتەکەی کوردستان لە ساڵانی  1920و دواتر، ئەگەر ئینگلیزو عەرەب نەبوونایە، چارەنووسێکی گەشتری دەبوو، شۆڕشەکەی ئارارات (ئاگری داخ) لە (1927-1931) لەلایەن ژەنەڕاڵ‌ ئیحسان نوری پاشاو هەڤاڵەکانی، بە هەمان شێوە ئەگەر بە تەکتیکی ئینگلیزو رێککەوتنی عوسمانییەکان و شای ئێران نەبووایە ئەوا بەو دەردە نەدەگەیشت و زیاتر درێژەی دەکێشاو شکستی نەدەهێنا، یان شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی (1925) ئەگەر فەڕەنسییەکان کە لە سوریا جێگیر بووبوون هاوکاریی لۆجیستیی عوسمانییەکانیان نەکردایە ئەوا بە هەمان شێوە رەنگە لە ماوەی کەمتر لە دوو ساڵدا شکستی نەهێنابایە، شۆڕشی سمکۆی شکاک لەبەر هەمان ئەو هۆکارانە هەمان چارەنووسی هەبوو، دواتریش شۆڕشەکانی بازران و مستەفا بارزانی بەهەمان شێوە سوپای عیراق و ئینگلیز بە هەماهەنگی یەکتر بە تۆپ و تەیارە هەوڵی دامرکانەوەیاندا، ئنجا کۆماری کوردستان لە مهاباد (1946) کە هەر لە بێکەسی و بێ دۆستی و پشتلێکردنی روسیا سەرنەکەوت، ئنجا شۆڕشی ئەیلول کە بەڕێککەوتنی حکومەتی عێراق و شای ئێران دووچاری نسکۆ بوو، ئیتر هەموو ئەمانە یان بەشێکیان لەلایەن ئەو نووسەرانەوە باسکراون و هۆکاری سەرنەگرتنیان بە پشت بەستن بەو دۆکیومێنتانەی لە ئەرشیف و فەرهەنگخانەکانی بەریتانیا یان فەڕەنساو هەندێ وڵاتی دیکەدا هەڵگیراون، خراونەتەڕوو.

کورد، ئەگەر بە قسەی خۆشمان نەبێت، ئەوا بە بەڵگەو قسەی ئەو نووسەرانە، خاوەنی زۆرترین سەرکردەی ئازاو بوێری گیانفیداو خۆنەویستە کە مایەی ئەوەیە هەمیشە شانازییان پێوە بکەین و رەنج و دڵسۆزییان و هەوڵەکانیان بۆ گەیاندنی میللەتەکەیان بە مافەکانیان و دروستکردنی دەوڵەت لەو بێکەسی و بێ دۆستیەدا، جێگەی رێز و شانازیمان بێت. بەڵام ئەوەی لەمە گرنگترە ئەوەیە کە هەموو ئەو رووداوە مێژووییانە ببنە دەرس و عیبرەت بۆمان و بۆ خەباتی ئێستاو ئایندەمان سوودی لێوەرگرین.

ناسنامەی کوردستانی بوونی کەرکوک

مەسەلەی ئەو شۆڕشانەو سەرکردەکانیان، رەنگە لە بابەتێکی تردا جێ بکرێتەوەو باس بکرێن، ئەوەی لەم بابەتەدا ئەسڵی مەسەلەکەیە، مەسەلەی ناسنامەی کوردستانی بوونی کەرکوکە لەو کتێب و دۆکیومێنتانەی لێکۆلێنەوەیان کردووە لەسەر کێشەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست یان کوردستان و عیراق و تورکیا و ئێران و سوریا.

لێرەدا من باسی ئەو سەرچاوانە ناکەم کە لەلایەن ئەکادیمیا و نووسەرانی کوردەوە لەسەر مێژووی کوردو کوردستانەوە نووسراون و بە زمانی ئینگلیزی یان فەڕەنسی یان روسی کە لە کتێبخانەکانی بەریتانیادا دەست دەکەون چونکە هەرچەندە ئەوان کەسانی ئەکادیمی و ناسراون بەڵام لەبەر کوردێتیان رەنگە خوێندنەوەی جیا بۆ بەرهەمەکانیان بکرێت و وەک بەشێک لە کێشەی نەتەوایەتی کورد لەقەڵەم بدرێن، بەڵکو تەنها بەشێکی کەم لەو کتێبانە دەخەمەڕوو کە لەلایەن خەڵکی بیانی چ ئەوروپی یان ئەمریکییەوە نووسراون و بەرچاوم کەوتوون.

یەکێک لەو کتێبانەی کە لە کتێبخانەکانی هەردوو زانکۆی برادفۆرد و لیدز بەرچاوم کەوتوون و چاوێکم پێداخشاندوون، کتێبی (بەرەو کوردستان: سنووری ژێر ئاگرباران)(1)ی شێری لەیزەر(2) ژنە نووسەری بەریتانیە. ئەم نووسەرە کە بەقەد هەرزەکارێکی عاشقی کورد وێنەی لە وێبسایتەکاندا دەستناکەوێت، دوا بەدوای بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەلایەن رژێمی سەدام حوسێن و شاڵاوەکانی ئەنفال لە ساڵی 1988 و لەگەڵ‌ بیستنی ئاوارەبوونی دەیان هەزار کورد بۆ تورکیا، گەشتێکی بە نێو خاکی باکوورو باشووری کوردستاندا کردووەو سەردانی کامپەکانی ئاوارەی کوردی کردووە لە باکوری کوردستان و لە نزیکەوە تێکەڵی کورد بووە. لەو کتێبەیدا کە ئەگەر بە هەڵەدا نەچووبم بۆ سەر زمانی کوردیش وەرگێڕدراوە، نووسەرەکە لە زۆر لایەنەوە باسی کوردی کردووە: لەڕووی کەلتورەوە، کۆمەڵایەتی، ژیانی ژنان، چەوسانەوە، راگواستن و بە عەرەبکردن و تورککردنی خاکی کوردان و خەباتی نەپساوەو هونەرو هتد.

ئەو نووسەرە ئەو قسەیەی کوردی پشتڕاستکردۆتەوە کە دەڵێت: کورد هیچ دۆستێکی نییەو بێکەسە. بۆ ئەوەش چەند نموونەیەک دێنێتەوە کە لە کاتی جینۆسایدەکانی کورددا سەرەڕای بانگەشەو بانگەوازەکانی سەرکردەو پارت و رێکخراوەکانی کورد، کەچی لەبەر بەرژەوەندییەکان نە نەتەوەیەکگرتووەکان و نە ئەوروپاو ئەمریکاو هیچ وڵاتێکی تر داکۆکیان لە کورد نەکرد و هەوڵیان نەدا سنوورێک بۆ جینۆسایدو قەتڵوعامی کوردان دابنێن (لا:84).

خاتوو لەیزەر بە تێروتەسەلی باس لە پڕۆسەکانی راگواستنی کورد دەکات و ئاماژە بەوە دەکات کە لە ساڵی 1970 رژێمی بەعس دەستی کرد بە دەرکردنی کوردە فەیلییەکان بۆ سەر سنووری ئێران-عیراق و لە ساڵی 1975-یشدا راگواستنی کورد بوو بە بەشێک لە سیاسەتی عیراق و بە بیانووی دروستکردنی پشتێنەی ئەمنی لە سەر سنوور لەگەڵ‌ ئێران و تورکیا، نزیکەی 1500 گوندیشی تەختکردو سەدان هەزار لە خەڵکەکەی راپێچی باشووری عیراق کرد(لا:104). ئنجا چەند پەرەگرافێک دوای ئەوەو وەک دەرئەنجامێکی ئەو سیاسەتی راگواستنەی رژێمی بەغدا، باسی کەرکوک دەکات و دەڵی:” تەنانەت کەرکوکیش چیتر بە ڕەسمی ناوچەیەکی کوردان نەماوە بە هۆی یەدەگی نەوتەوە. رەتکردنەوەی دەسەڵاتدارانیش بۆ ئەوەی کەرکوک بخرێتە چوارچێوەی هەرێمی ئۆتۆنۆمی، یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی یاخیبوونی بەرفراوانی کورد بوو لە ساڵی 1984-ەوە” (لا: 104).

کەرکوک لە بری هەولێر… پایتەختی ناوچەی ئۆتۆنۆمیی کوردستان

دەیڤد ماکداوواڵ‌ نووسەری کتێبی (کورد: میللەتێکی نکوڵی کراو)(3)، لە چەند شوێنێکدا باسی کەرکوک دەکات و لە هەندێ شوێن خۆی دان بەوەدا دەنێت کەرکوک شارێکی کوردستانەو لە هەندێ شوێنیش دەڵی کەرکوک کە کورد بەشارێکی کوردیی دادەنێت. بۆ نموونە ماکداوواڵ‌(4) لە باسی راپەڕینی کوردستاندا، کە وردەکاریی راپەڕینەکەو خێرایی بەرپابوونی راپەڕینەکە باس دەکات، دان بەوەدا دەنێت کە کەرکوک بەشێکی کوردستانەو ئاماژە بەوە دەدات کە دوای ئەوەی راپەڕینی جەماوەری لە 4ی ئادار (راستیەکەی 5ی ئادار) لە رانیەوە دەستی پێکرد، لەماوەیەکی کەمدا هەموو کوردستانی گرتەوە بە کەرکوکیشەوە. ئەمەش دەقی پەرەگرافەکەیە: لە 4ی مارسدا، راپەڕینێکی جەماوەریی هەرەمەکی لە شارۆچکەی رانیە وەک ئاگرێکی گەورە بەنێو کوردستاندا تەشەنەی سەندو ….. ئنجا دەڵێ: تا 19ی مارس، سەرتاپای کوردستان بە کەرکوکیشەوە، کەوتە دەست یاخیبووانی کوردەوە. لە پەرەگرافی دواتریشدا دەڵێ: لەماوەی 48 سەعاتدا، کەرکوک جارێکی تر کەوتەوە دەست حکومەتی عیراق (لا:117). کاتێکیش کە دێتە سەر باسی دانوستاندنی ساڵی 1991 لە نێوان بەرەی کوردستانی لەگەڵ‌ رژێمی سەدام، باسی ئەوە دەکات کە یەکێک لە هۆکارەکانی شکستهێنانی ئەو دانوستاندنانە رەتکردنەوەی داواکاریی کورد بوو کە لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیدا، کەرکوک لە بری هەولێر بکرێت بە پایتەختی ناوچەی ئۆتۆنۆمیی کوردستان: بەغدا داواکاریی کوردی رەتکردەوە بۆ ئەوەی کەرکوک شوێنی هەولێر بگرێتەوە وەک پایتەخت و هەرێمی ئۆتۆنۆمییەکەش لە شەنگالەوە (خۆرئاوای موسڵ‌)ەوە بێت تا دەگاتە مەندەلی لە خوارووی خانەقین..هتد (لا:119).

هەروەها لە باسی سەرچاوە سروشتی و کانزاکانی کوردستاندا، ماکداوواڵ‌ باسی نەوت دەکات کە گرنگترین سەرچاوەی سروشتییەو دەڵێ: کانزای سەرەکیی لە کوردستاندا نەوتە کە بە بڕێکی بازرگانی دۆزراوەتەوە لە کەرکوک و خانەقین (عیراق)، باتمان و سیلڤان (تورکیا)و هەروەها رومەیلە لە سوریا (لا:9).

بەڵام لەگەڵ‌ ئەوەشدا، لە لاپەڕە 108و 109ی کتێبەکەیدا، لەباسکردنی راگواستنی کورد لە کەرکوک دەڵی: لە کەرکوک، کە کورد بە شارێکی کوردیی دادەنێت، حکومەت هەزاران هاووڵاتیی مەدەنیی کوردو تورکمانی لێ راگواستووە و نزیکەی 10000 ماڵە عەرەب لەجێگەیاندا دانراوە.

گێرارد چالیاند(5)، نووسەری ئەرمەنیی فەڕەنسایی کە چەند کتێبێکی لەبارەی کوردەوە هەن و وەریشگێڕدراونەتە سەر زمانی ئینگلیزی، لەو کتێبەیدا کە لە ژێر ناونیشانی: گەلێکی بێ وڵات: کورد و کوردستان(6) ئامادەی کردووە، باسی ئەوە دەکات کە رێککەوتنامەی جەزائیری ساڵی 1975 کۆتایی بە خەباتی کورد هێنا کە بەسەرکردایەتی موستەفا بارزانی بوو و ئنجا دەڵێ: ماوەیەکی کورت دوای ئەوە، بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێک، حکومەتی عیراق دەستی کرد بە جێبەجێکردنی سیاسەتی بە عەرەبکردنی شوێنە دەوڵەمەندەکان بە نەوت و ناوچە کوردییە هاوتخوبەکان وەک کەرکوک، خانەقین و شەنگال. سەدان هەزار لە کورد، بە مەزەندەیەکی کۆنسێرڤەیتیڤەوە (مەبەستی بەتەحەفوزەوەیە)، راگوێزران بەرەو باشوور یاخود بەرەو «هەریمی ئۆتۆنۆمیی» بچوککراو کە حکومەتی بەغدا بۆ کوردی دانابوو. شارو شارۆچکەو گوندەکانی هەندێک بەشی کوردستان ناویان گۆڕاو کەرکوک کرا بە ئەلتەئمیم (لا:14).

هەمان نووسەر، گیرارد چالیاند، لە کتێبێکی تریدا لەبارەی کوردەوە بە ناونیشانی (تراژیدیای کورد)(7)، چەند خشتەیەکی کوردستانی گەورەو باشووری کوردستانی داناوە کە لە هەموویاندا کەرکوک وەک بەشێکی کوردستان دەردەکەوێت.

هیچ دۆستێک نییە جگە لە چیاکان

یەکێک لە بەناوبانگترین ئەو کتێبانەی کە لە ساڵی 1992 لەبارەی کوردەوە نووسراوە کتێبی: (هیچ دۆستێک نییە جگە لە چیاکان: مێژووە تراژیدیاکەی کورد)ە(8) کە لەلایەن هەردوو نووسەرەوە جۆن بۆڵۆک و هارڤیی مۆریسەوە نووسراون. ئەم دوو نووسەرە لە لاپەڕە یەکی کتێبەکەیاندا کەرکوک بە شارە سەرەکییەکەی کوردستانی باشوور وەسف دەکەن کە لە راپەڕینی 1991دا دوای حەوت دەیە لەخەباتی نەپچڕاوەی کورد دژی بەغداد، بۆ ماوەی زیاتر لە هەفتەیەک ئازاد کرا بەڵام دواتر کەوتەوە ژێر دەستی هێزەکانی حکومەت.

ئەم کتێبە کە یەکێکە لە کتێبە دەوڵەمەندەکانی لەسەر کورد نووسراوەو جگە لە رەچەڵەک و ناسنامەی کورد، وردەکاریی تەواوی شۆڕش و راپەڕینەکانی کوردستانی عیراق و کارەسات و زوڵم و زۆردارییە سیاسی و سەربازییەکان دەخاتەڕوو کە بەسەر کورددا هاتوون هەر لە پیلانە نێودەوڵەتییەکانەوە بگرە تا دەگاتە کارەساتەکانی ئەنفال و کیمیابارانکردنی ناوچەکانی کوردستان و راگواستنی هاووڵاتیان لە شوێنە جیاجیاکان، باسی تەعریبکردنی کەرکوک دەکات وەک بەشێک لە سیاسەتەکانی حکومەتی عیراق بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو شارە کوردستانیەو ئاماژە بەوە دەکات کە لە راپەڕینەکەدا حکومەتی عیراق دەستی بە بۆردومانکردنی ئەو شارە کرد بەرلەوەی شارو شارۆچکە کوردییەکانی دیکە کۆنتڕۆڵ بکاتەوە، دەشڵێ: ئەگەر عیراقییەکان بتوانن کەرکوک بگرنەوە کە بە بەشێک لە عیراقی دادەنێن و بە وریایی و وردییەوە تەعریبیان کردوە لە رێگەی هێنانی عەرەب لە باشوورەوە، ئەوا چی ناکەن بۆ سەندنەوەی سەرجەم شاروشارۆچکەکانی کوردستان؟ (لا: 28).

هەروەها لە زۆر شوێنی تردا کتێبەکە باسی کەرکوک دەکات کە هەمیشە تەوەری سەرەکی دانوستاندنەکانی نێوان سەرکردایەتی کوردو رژێمەکانی عیراق بووەو هەروەک چۆن هۆکاری سەرنەکەوتنی ئەو دانوستاندنانە بووە چونکە هیچکام لە رژێمەکانی عیراق ئامادە نەبوون ئەو شارە بخەنە چوارچێوەی هەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان.

لەگەڵ‌ ئەوانەدا، جوانترین لاپەڕەی ئەو کتێبە بریتیە لەو نەخشە گەورەیەی کوردستانی گەورە کە لە لەپێشەوە دانراوەو تێیدا کەرکوک لە قووڵایی خاکی کوردستاندایە.

تەعریبكردن بەشێوەیەكی سیستماتیك

هەرچی کتێب هەیە کە لەسەر کوردستان نووسراوە لەلایەن کوردناسان چ لە ئەوروپا یان ئەمریکا، باسی هەموو یان بەشێکی ئەو راگواستنانە دەکەن کە دژی کورد لە کەرکوک پەیڕەو کراوە لەلایەن حکومەتەکانی عیراقەوە. جەیمس سیمەنت نووسەرێکی بەناوبانگی جیهانییەو خاوەنی چەندین کتێبە لەسەر مێژووی ئەفریقییەکانی ئەمریکا، جەزائیر، فەڵەستین و ئیسرائیل، پاکستان، عەرەبستانی سعودی و چەندین نەتەوەی تر، لەبارەی کوردیشەوە کتێبی: (کورد: دەوڵەت و کەمینە لە تورکیا، عیراق و ئێران)(9)ی نووسیوەو زۆر لایەنی شۆڕش و راپەڕینەکان و زوڵمەکانی بەسەر کوردا هاتوون، خستوویەتیەڕوو.

لەبارەی تەعریبکردنی کەرکوکەوە ئاماژە بەوە دەدات کە هەر لەسەرەتای هاتنە سەر حوکمی بەعس لە ساڵی 1963 بەشێوەیەکی سیستماتیکی کەوتنە دەرکردنی کورد لەو شارەو نیشتەجێکردنی عەرەب لە شوێنیان. ئەو نووسەرە لەو کتێبەیدا دەڵێ حزبی بەعس لە ساڵی 1968-ەوە زۆر بە چڕتری کاری کرد بۆ دەرکردنی کورد لەو شارە. (لا:59). هەروەها نەخشەیەکی داناوە کە ناوچەی کوردستانی تێدا روونکراوەتەوەو کەرکوک لە قووڵایی خاکی کوردستاندایە.(لا:2).

کتێب و سەرچاوەی ئەکادیمی و زانستی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا یەکجار زۆرن لەبارەی کێشەی کوردەوە کە تێیدا ناسنامەی کوردستانێتی کەرکوک یەکلایی کراوەتەوەو باسی ئەو هەموو شاڵاوانەی تەعریبکردنی شارەکەش کراوە، لەهەر یەکێک لە کتێبخانەکانی بەریتانیا دەیان کتێبی زانستی لەبارەی کوردەوە هەن، كەئەوە دەهێنن كاریان لەسەر بكرێت وەك سەرەتایەک یان هەنگاوێکی دیکە بۆ دەستکردن بە هەڵمەتێکی ئامادەکردنی بابەتی زانستی لەنێو کتێبخانەو فەرهەنگخانەکانی بریتانیاو ئەوروپاو ئەمریکا کە ئێستا ژمارەیەکی بەرچاوی کوردو خوێندکاری کوردیان لێیە تا بەرچاو روونییەکی تەواو بدات هەم بە کوردان و هەم بە ناحەزانمان کە چۆن مێژوو غەدری لە کەرکوک و کوردستان کردووەو هەوڵدەدەن ئەو شارە لە خاک و نیشتمان دابڕن.

 

 

پەراوێزەکان:

1- Laizer، Sheri (1991) Into Kurdistan: Frontiers under fire، London: Zed books Ltd.

2- شێری لەیزەر، نووسەرو توێژەرێکی بواری فیلمە، چەند بەرهەمێکی هەیەو لە دامەرزراوەی میوزیک کاری کردووە بۆ هاندانی هونەرمەندانی کورد. 

3- McDowall، David (1992). The Kurds: a nation denied، Minority Rights Publication: London.

 4-دەیڤد ماکداوواڵ‌ لە چەند شوێنێکی دنیادا ژیاوەو کاری کردووە وەک هۆنگ کۆنگ، هیندستان، عیراق، لوبنان و نەمسا و خزمەتیکردووە لە ریزی هێزەکانی شاهانەی بەریتانی، نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەنجومەنی بریتانی (The British Council)، لە چەند بوارێکدا تایبەتمەندەو کتێبی لەبارەوە نووسیون، بەتایبەتی لەسەر کورد لە هەر چوار دەوڵەتی عیراق، ئێران، تورکیا و سوریا، هەروەها لەبارەی فەڵەستینیەکان و لوبنانیشەوە کتێبی هەن. هاوسەری نووسەری بەناوی بانگی ئینگلیزی (ئەلیزابێس لایرد)ە کە خاوەنی نزیکەی 20 کتێبی منداڵانەو چەندینی تریش لە بواری فێرکردنی زمانی ئینگلیزی.

5- پرۆفیسۆر گیرارد چالیاند، بیرمەندێکی ئەرمەنیی فەڕەنساییەو ساڵی 1934 لە دایکبووە، پسپۆرە لە بواری توێژینەوەکانی تایبەت بە کێشەو قەیرانە چەکدارییەکان و جەنگی گەریلایی و تیرۆریزم و پەیوەندییە ستراتیژییە نێودەوڵەتییەکاندا، هەروەک شاعیرو نووسەریشەو خاوەنی زیاتر لە 40 کتێبە کە چەند دانەیەکیان لەبارەی کوردەوە نوسیونی. زۆر لە کتێبەکانی وەرگێردراونەتە سەر ئینگلیزی و زمانەکانی تر. لە زانکۆی هارڤارد و چەند زانکۆیەکی دیکەی ئەمریکایی و فەڕەنسایی وانەی وتۆتەوە. راوێژکاریی سەنتەری پلاندان و شیکردنەوە بووە لە وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا.

6-Chailiand، Gerard (1980) People without a country: The Kurds and Kurdistan، London: Zed press

 7- Chailiand، Gerard (1994). The Kurdish tragedy، London: Zed books Ltd

8-Bulloch، John and Morris، Harvey (1992) No friends but the mountains: the tragic history of the Kurds، London: Viking

9- Ciment، James (1996) The Kurds: state and minority in Turkey، Iraq and Iran، New York: Facts on File Inc.