ئایا لە ڕاپۆرتی کۆمەڵەی گەلان موسڵ بەشێك بووە لە عێڕاق

ئایا لە ڕاپۆرتی کۆمەڵەی گەلان موسڵ بەشێك بووە لە عێڕاق

د. خەلیل ئیسماعیل مامۆستا لە زانکۆی سەڵاحەدین، شارەزا لە کێشەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ‏ھەرێم بەڕوونی باس لە راپۆرتی کۆمەڵەی وڵاتان دەکات کە باسی ھەرێمی کوردستان‌و پەیوەندی بە عێراقەوە ‏دەکات، باس لەگرنگی مانەوەی پێشمەرگە دەکات لە ناوچەکانی سنووری کوردستان لەگەڵ عێراق‌و ‏سەپاندنی ئەمری واقیع بۆ گیڕانەوەی ئەم ناوچانە.‏

دیداری: سەرتیپ جەوھەر
‏- دوای کۆتاییھاتنی شەڕی جیھانیی یەکەم، راپۆرتێکی گرنگ لەبارەی سنووری کوردستان لە عێراق ‏ئامادەکرا، ئەم راپۆرتەو گرنگی لەچی دابوو؟
‏* لە ساڵی ١٩٢٤ کۆمەڵەی گەلان (عصبة الامم) وەفدێکی بۆ ویلایەتی موسڵ رەوانەکرد، ناردنی ئەم وەفدە ‏بەھۆی سەرھەڵدانی کێشەبوو لەنێوان تورکیا (کە جێگرەوەی دەوڵەتی عوسمانیی بوو) لەگەڵ ‏بریتانییەکان، بریتانییەکان دەیانویست ویلایەتی موسڵ ببێتە بەشێک لە دەوڵەتی عێراق‌و تورکیاش ‏دەیویست ببێتە بەشێک لە تورکیا. ‏
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێشتر، لە رێککەوتنامەی سایکس بیکۆ ساڵی ١٩١٦ کە شەڕی جیھانی ھێشتا کۆتایی ‏نەھاتبوو، ئەم ناوچە بەجۆرێک دابەشکرابوو کە ویلایەتەکانی بەغداو بەسرە بەر بریتانیەکان دەکەوت، ‏ویلایەتی موسڵ یش کە ئێمە مەبەستمانە قسەی لێبکەین لەگەڵ سوریاو لوبنان لەژێر چاودێری‌و ریعایەتی ‏فەرەنسا دەمانەوە، ویلایەتی موسڵ ھیچ پەیوەندی بە عێراقەوە نەبوو، بەبەڵگەی ئەوەی لەم رێککەوتنامەیە ‏کە ناوچەکە دابەشکرا ویلایەتی موسڵ لەگەڵ عێراق دانەنرابوو، بەڵکو عێراق بریتیبوو لە ھەردوو ویلایەتی ‏بەغداو بەسرە.‏
دوای تەواوبوونی شەڕی جیھانی یەکەم، بریتانییەکان لەبەر بەرژەوەندی خۆیان بەباشیانزانی ویلایەتی ‏موسڵ ببێتە بەشێک لە عێراق، ھەوڵی رازیکردنی فەرەنسایداو بۆ ئەم مەبەستە لەبەرامبەردا بەشێک لە نەوتی ‏کەرکوکی دایە فەرەنسا، لەگەڵ چەند ناوچەیەکی دیکە لەوانە کوردستانی رۆژئاوا کە دەکاتە کوردستانی ‏سوریا.‏
ئامانجی بریتانییەکان لەم پلانە ئەوەبوو، یەکەم رێژەی سوننەکان لەناو دەوڵەتی عێراق نزیک بکەنەوە ‏لە شیعە، واتە ھاوسەنگی دروستبکەن لەگەڵ شیعە بەوپێیەی کوردیش سوننەن، چونکە لە ویلایەتەکانی ‏بەغداو بەسرە بەتەنیا رێژەی شیعە زیاتربوو لە ‌٨٠%، بەڵام کە ویلایەتی موسڵ ھاتە سەر دەوڵەتی عێراق ‏جۆرێک لە ھاوسەنگی لەنێوان نەتەوەو مەزھەب دروستبوو، مەبەستی دووەمیشیان مەسەلەی نەوت بوو، ‏ئەوکاتە نەوت ھەر مەسەلەیەکی ستراتیژی بوو، بەڵکو گرنگی لە ئێستا زیاتر بوو.‏
لەم نێوانەدا کورد ھیچ پەیوەندییەکی بەدەوڵەتی عێراقەوە نەبوو، بە بەڵگەی ئەوەی کاتێک کۆمەڵەی وڵاتان ‏وەفدێکی نارد بۆ باسکردنی ئەم کێشەیە لەگەڵ گروپە جیاوازەکان لە ناوچەکە، ئەوکاتە پێیاندەوت ناوچە ‏جێناکۆکەکان (الاراضی المتنازع علیها) لە دەقی بڕیاری کۆمەڵەی وڵاتان بەناوی ناوچە جێناکۆکەکان ‏ھاتووە، ئیدی وەفدەکە ھاتە ویلایەتی موسڵ لەگەڵ نەتەوەو گروپە جیاوازەکان کۆبۆوەو دواتریش ‏راپۆرتێکیان نووسی‌و پێشکەشی کۆمەڵەی گەلانیان کرد، ئەم راپۆرتە بەھەرسێ زمانی عەرەبی‌و تورکی‌و ‏ئینگلیزیی ھەیە. ‏
لەم راپۆرتەدا، یەکەم، بەڕوونی دیارە ویلایەتی موسڵ قەت بەشێک نەبووە لە عێراق، دووەم سنووری عێراق ‏لەم راپۆرتە دا ھاتوو تەنھا دەگاتە تکریت لەسەر ئاوی دیجلە و دەگاتە ناوچەی ھیت لەسەر ئاوی فورات.‏ واتە عێراق بریتییە لە ناوچەکانی ناوەڕاست‌و خوارووی عێراق. خاڵی سێیەم لەم راپۆرتە کە لەھەمووی ‏گرنگترە دەڵێت دەتوانین عێراق بکەین بەسێ بەشی جیاوازەوە، یەکەم ھەرێمی عێراق، دووەم ھەرێمی ‏جەزیرە، سێیەم ھەرێمی کوردستان.‏
بەڵام بریتانییەکانی ئەو سەردەمە بەھێزبوون وەک ئێستای ئەمریکا بەھێزبوون، کاتێک راپۆرتەکە ‏گەیشتوەتە کۆمەڵەی وڵاتان لەژێر گوشاری بریتانیا بڕیاردراوە ویلایەتی موسڵ ببێتە سنووری عێراق ‏لە ساڵی ١٩٢٥ بەبڕیارێک ویلایەتی موسڵ ھاتە سەر عێراق.‏

‏- لەم راپۆرتەدا سنووری ھەرێمی کوردستان چۆن دیاریکراوە؟
‏* بێگومان وردەکاری زۆر لەم راپۆرتە باسکراوە، بۆ نموونە تەئکید دەکاتەوە کە شاخەکانی حەمرین واتە ‏سەروو شاخەکانی حەمرین جیاوازە لە ناوچەکانی دیکە، لەوێدا بەدیاریکراوی نەیوتووە سنووری ھەرێمی ‏کوردستان بەڵام لە راپۆرتەکە دا عێراق دەکاتە سێ بەش، یەکەم دەڵێت سنووری عێراق لەسەر رووباری ‏دیجلە لە تکریت کۆتاییدێت، واتە تکریت و سەرووتر عێراق نییە، دووەم ھەرێمی جزیرەیەو سنووری ئەو ‏ھەرێمە دەگاتە ھیت لەسەر رووباری فورات، سێیەم ھەر لەوێدا بەروونی دەڵێت ھەرێمی کوردستان ‏ناوچەکانی سەروو شاخی حەمرین، دەڵێت خەڵکی سەروو شاخەکانی حەمرین جیاوازن‌و دابونەریت و ‏سیمایان جیاوازە، ھەر لەوێدا باسی شەبەک و ئێزیدیش دەکات.‏

‏- لە گفتوگۆی ساڵی ١٩٧٠ پشت بەو راپۆرتەی کۆمەڵەی وڵاتان بەسترا وەک سەرچاوە بۆ دیاریکردنی ‏سنووری ھەرێم یان گفتوگۆ لەسەر بنەمای ئەمری واقیع بوو؟
‏* بەیاننامەی ١٩٧٠ گرنگ بوو بۆ کورد، قۆناغێکی گرنگ بوو، زۆرجار دەڵێم ئەوەی لە بەیانەکە دا ھاتووە ‏بە بەراورد لەگەڵ ماددەی ١٤٠، وای دەبینم ئەوەی ئەوکات گرنگترە، چونکە لە مەسەلەی ناوچەکانی ‏دەرەوەی ھەرێم دەڵێت ناوچەکانی جێناکۆک واتە ئەوەی ئێستا پێی دەوترێت ناوچە جێناکۆکەکان، ‏لە ھەمان ساڵ واتە ١٩٧٠ سەرژمێری بکرێت‌و لەو سەرژمێریە ھەر شوێنێک رێژەی کورد زۆرتربووو ئەوا ئەم ‏ناوچەیە دەبێتە بەشێک لە کوردستان بێ ریفراندۆم، بەڵام مادەی ٥٨ یان ١٤٠ی دەستور دەڵێن دوای ‏سەرژمێری (ریفراندۆم) راپرسی دەکرێت دواتر دەنگدان دەکرێت لەسەر ئەوەی بگەڕێنەوە سەر ھەرێم یا نا.‏
لەوێدا میزاج دەور دەبینێت، رەنگە ھاووڵاتییەکی کورد بڵێت ئەمە لەبەرژەوەندی ئێمە نییەو دەنگ ‏بەھاتنەوە بۆسەر کوردستان نەدات، بۆیە دەکەوێتە بەر ئەگەر.‏

‏- من پرسیارەکەم ئەوەبوو کە راپۆرتەکەی کۆمەڵەی وڵاتان پشتی پێبەسترا لەگفتوگۆ وەک سەرچاوە یان ‏ئەمری واقیع؟
‏* نەخێر لەسەر بنەمای ئەمری واقع گفتوگۆ کرا، لەوێدا دان بەوەدانرا سێ پارێزگای (ھەولێرو سلێمانی‌و ‏دھۆک) ناوچەی خودموختارین، ناوچەکانی دیکە سەرژمێری دەکرێت‌و سەرژمێری یەکلایی دەکاتەوە لەسەر ‏بنەمای زۆرینەو کەمینە.‏

‏- لەدوای ٢٠٠٣ لەگەڵ پێکھێنانی ئەنجومەنی حوکم، مام جەلال ھەمان ئەو بەڵگەو نەخشانەی خستە سەر ‏مێزی دانیشتەکان ئەمانە ھەموو وەک بەڵگە جارێکی دیکە بەکارھێنران بۆ چەسپاندنی سنووری ھەرێمی ‏کوردستان؟
‏* بێگومان لەو گفتوگۆیانەی دوای ٢٠٠٣ بۆ دووبارە رێکخستنەوەی دەوڵەتی عێراق بەڵگەکان خرانەروو، ‏لە ‌٢٠٠٤ کە یاسای ئیدارەی کاتی عێراق دەرچوو لەلایەن ئەنجومەنی نیشتیمانیی عێراق، کورد رۆڵێکی ‏گەورەی ھەبوو، چونکە کورد ئەزموونی ئیدارەدانی ناوچەکانی خۆی و ھاوکات یەک دەنگبوو ئەوەبوو ئەو ‏خواستانەی ھەیبوو لە دەستوری ھەمیشەیی چەسپێنرا کە لە ٢٠٠٥ مام جەلال لەدانیشتەکان دا رۆڵی ‏گەورەو گرنگی گێڕا سەبارەت بەناوچەکانی دەرەوەی ھەرێم.‏
مام جەلال زیاتر لەنەخشەیەکی ھێنابوو کاریگەری زۆری ھەبوو لەسەر دەرکردنی ماددەی ٥٨، ئەم ماددەیە ‏گرنگیی زۆری ھەبوو، ئێستا پێیدەوترێت (١٤٠) بەندێکی سەرەکی لە ماددەکە دا بریتییە لە ئاساییکردنەوەی ‏ناوچەکان، واتە گێڕانەوەی عەرەبە ھاوردەکان بۆ ناوچەکانی خۆیان‌و ھاتنەوەی ئاوارەکانی لەسەردەمی ‏بەعس کە پێشتر لەسەر زێدی باووباپیرانیان دەرکرابوون. ‏
بەندێکی دیکەی ئەوەبوو، سەرژمێری بکرێت. ئەمەش گرنگە چونکە لە سەردەمی دەوڵەتی عێراق تا ئێستا ‏سەرژمێرییەک نەکراوە کە جێی متمانە بێت، تەنھا لە ‌١٩٥٧ سەرژمێرییەک کرا کەمێک لەوانیدی باشتربوو، ‏بەڵام ئەوکاتە ھۆشیاری نەتەوەیی بەمشێوەیەی ئێستا نەبوو، تا ئێستا سەرژمێریەک نەکراوە جێی دڵخۆشی ‏بێت بۆ کورد، ئەمەش خەتای کورد نییە، چونکە لایەنەکانی عێراق پابەندنەبوون بەجێبەجێکردنی ماددەی ‏‏١٤٠ یان ٥٨، ئێمە زۆر زوڵم نەکەین لە سەرکردایەتی کورد.‏

‏- لەگفتوگۆی ٢٠٠٣ بەڵگەنامەکانی سەردەمی عوسمانی‌و پێشتر پشتی پێبەسترا؟ ئەو بەڵگانە چی بوون؟
‏* بێگومان بەڵگەی زۆر ھەبوون و خرانەروو، لەبەڵگەنامەکانی عوسمانی بەھەمانشێوە بەڕوونی دیارە، ‏لە قاموسی ئیعلامی تورکی، لە ساڵی ١٨٩٨ بەئاشکرا باسی ھەموو ناوچەو شارەکان دەکات، لەبارەی ‏کەرکوک دەڵێت سێ لە چواری میللەتی کەرکوک، کوردن. ئەو بەشەکەی دیکە عەرەب‌و تورکمان‌و کلدان‌و ‏جولەکەن.‏

‏- لەو بەڵگەنامانەی ھەن دەڵێن موسڵ یش عەرەب زۆرینە نەبوون بەڵکو کوردو نەتەوەی دیکە لەوێ ‏ھەبوون؟
‏* با نەگەڕێینەوە سەردەمی فەتحی ئیسلامی، ئەوکاتە عەرەب بەشاڵاو ھاتنە عێراق‌و گەیشتنە ‏کوردستان یش کە ئەوکاتە نەعەرەب لەم ناوچانە ھەبوون‌و نەغەیری کوردیش ھەبوو.‏
بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە سەر مێژووی نوێ لە سەردەمی مدحەت پاشای عوسمانی (١٨٦٩-١٨٧٢) حوکمی ‏عێراقی کرد وەکو والی، ئەو یەکێک بوو لەوانەی دەستیکرد بەھێنانی عەرەب بۆ کوردستان، بەڵام ئەمەی ‏کرد بەمەبەستی بیری نەتەوەیی نەبوو بەڵکو لەو سەردەمە بزووتنەوەی ناڕەزایی ھەبوو، ئەو ویستی ئەم ‏ناڕەزاییە کەمبکاتەوە بۆ ئەم مەبەستە دەستیکرد بە جێنیشینکردنی رەوەندەکانی عەرەب، ھۆزە ‏رەوەندەکانی عەرەب لە ناوچە جیاجیاکان زەوی بەسەریاندا دابەشکردو خزمەتگوزاری بۆ دابینکردن، لەوانە ‏عەشیرەتی شەممەر، عوبێد، تەیی و چەند عەشیرەتێکی دیکەشی نیشتەجێکرد، ئیدی ئەوە لەم زەمانەوە ‏دەستیپێکرد بەڵام بەئامانجی ئابووریی و سیاسی بوو نەک ئامانجی دیکە.‏
لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق ئەم ھۆزانە بوون بە پردێکی سەرەکی بۆ پەڕینەوەی عەرەب بۆ ‏سنوورەکانی کوردستان.‏

‏-لەم قۆناغەدا چی بکەین بۆ گێڕانەوەی ناوچەکانی بەم حاڵەی ئێستا؟
‏* سەرەتا دەبێت سوود لە ئەزموونی چەند ساڵی رابردوو بەتایبەت لە ‌٢٠٠٣ تائێستا وەربگرین، لەم ماوەیە ‏بۆمان دەرکەوت لە عێراق چ سوننە چ شیعە لە ھەڵوێستیان دا بەرامبەر ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ‏ھەرێم جیاوازییان نییە، نە شیعە حەماسیان ھەیە بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠، نەسوننەکان یش ‏قەناعەتیان بەگێڕانەوەی ئەو ناوچانەی کوردستان ھەیە بۆ ھەرێم، بۆیە دەبێت پێداگری تەواوبکەین لەسەر ‏ئەو ماف‌و دەستکەوتانەی لە دەستوری ٢٠٠٥ دا ھاتووە، لەگەڵ ئەوەش دا دەبێت سیاسەتی ئەمری واقع ‏جێبەجێبکەین لە گێڕانەوەی ناوچە دابڕاوەکان.‏

‏- بۆچوونێک ھەیە کە کورد پێشمەرگە لە ناوچە دابڕاوەکان نەکێشنەوە بەمەرجی جێبەجێکردنی ماددەی ‏‏١٤٠ یانیش یەکلایەنە ئەم ناوچانە رابگەیەنێت بۆ ھەرێمی کوردستان؟
‏* ئێمە کێشەیەکمان بۆ دروستبوو لە ساڵی ٢٠٠٨ کاتێک حکومەتی عێراق ویستی سوپا بنێرێتە ‏سنوورەکانی ئێران لە ناوچەی خانەقین، بەڵام ھێزی پێشمەرگە رێگری لە ھاتنی سوپا کرد کە بەفەرمانی ‏نوری مالکی جوڵابوو.‏
کاتێکیش ئۆپەراسیۆنی دیجلە پێکھێنرا بەمدواییانە، ئەمە بۆ شێواندنی بارودۆخی کەرکوک‌و دیالە بوو، ھیچ ‏بیانوویەکی مەنتیقی نەبوو چونکە ئەم ھێزە سەربازییە پێشتر لەوێ ھەبوو تەنھا بۆ ئەوەیان بوو سوپای ‏عێراق بێتەوە بۆ کەرکوک، بەڵام ھەرێمی کوردستان ھێزی پێشمەرگەی بەرەو ئەو ناوچانە جوڵاندو ئێستاش ‏لەوێن، بەباشی دەزانم مەسەلەی مانەوەی پێشمەرگە ببێتە ئەمری واقع لەو ناوچانەو نەکشێنەوە، نابێت ‏ئێمە بەبێ سەپاندنی ئەمری واقع چاوەڕێبین شیعە یان سووننە بڕیاری جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ ‏بدەن.‏

‏-ئەی ئەگەر ھەرێم روبەڕووی کێشەی جدی بۆوە بەھۆی سەپاندنی بڕیاری نەتەوەیی یان ئەمری واقع ‏بەتایبەت لەرووی داراییەوە؟
‏* سیاسەتی ھەرێمی کوردستان زۆر بەباشی دەزانم لە بواری نەوت کە لەدوای ٢٠٠٣ دەستیپێکردووەو ‏ژمارەیەکی زۆری کۆمپانیای نەوت ھاتوونەتە کوردستان، ئەمە پێشکەوتنێکی گەورە بوو بۆ کوردستان، ‏ئەگەرنا ھەرێم چاوەڕێی بەغدای کردبا ئەوە قەت ئەم پێشکەوتنەی نەدەبوو، ئەمە سەرەتایەکە بۆ ‏خۆقایمکردن و دروستکردنی ژێرخانی ئابووریی بۆ ھەرێم.‏

دۆسێی مورافەعەی کەرکوک، مورافەعەی سنووری کوردستانە
مورافەعە مێژووییەکەی سەرۆک مام جەلال بەداکۆکیکردنی راشکاوانە لەکوردستانێتی کەرکوک و ناوچە کوردستانییەکانی ‏تری دەرەوەی ئیدارەی ھەرێم، ھەنگاوێکی گەورەو کاریگەرە بۆ دووپاتکردنەوەی راستی‌و ھەقیقەتە مێژووییەکان و ‏سەلماندنەوەی راستی و دروستی بەڵگەنامەو واقیعی سەرزەمینیش، ھەروەک دەرفەتێکیشە بۆ قسەکردنی جددی لەسەر  ‏ناوەرۆکی مورافەعەکەی سەرۆک مام جەلال لەڕووی سیاسی و ھەروەھا یاساییەوە، چۆنێتی جیاکردنەوەی سنووری کوردستان ‏بەڕەچاوکردنی راستییە مێژووییەکان، بەڵگە یاسایی و مێژووییەکان، جوگرافیای سروشتیی ناوچەکە.‏
کوردستانی نوێ بەپێویستی زانی دۆسێیەک بۆ ئەو مەسەلەیە بکاتەوەو رای چەند کەسێکی پسپۆڕ و شارەزا لەچەند بوارێکی ‏جیاوازدا بڵاوبکاتەوە.‏


لە کوردستانی نوێ ـوە