Home / بەشی مێژووی كورد / ژنێك لە سێبەری مێژوودا

ژنێك لە سێبەری مێژوودا

fdsewwa

ژینۆ عەبدولڵا
حەپسە خانی نەقیب ئەو ژنەیە كە فیكر و كردار و ئامانجەكانی پێش سەردەمەكەی خۆی كەوتبوون. سەردەمێك كە زۆر دەگمەن بوو تێیدا ژن هەڵبكەوێت و دەستەڵاتی هەبێت و شان لە شانی پیاوان بدات و باس لە مافەكانی ژنان بكات.
ئەو ژنەی نزیكەی سەدەیەك لەمەوبەر  كەوتە پەروەردەكردنی ژنان لە رێی دامەرزراندنی یەكەم قوتابخانەی كوردییەوە .دواتریش لە ساڵی ١٩٣٠ دا یەكەم رێكخراوی ژنانی دامەزراند.
حەپسە خان، نمونەیەكی ناوازەی ژنی دلێر و بوێرە لە مێژووی هاوچەرخی كۆمەڵی كوردەوارییدا. ئەو خانمە بلیمەتە لەگەڵ خەمی نەتەوەیی و هاوكاریكردنی لایەنە كوردییەكان لە پارچە جیاوزەكاندا، بایەخێكی گەورەی دابوو بە ژنان  و هەمیشە لە هەوڵی پێگەیاندنیاندابوو. ئەو سەردەمەی حەپسە خان شانازیی بە ژنێتییەوە دەكرد، باسی مافی ژن لە ناو كورددا یا نەبوو یا هەر زۆر كەم بوو.
حەپسە خان كچی مەعروف بەرزنجیی بووە كە لەسەردەمی قەلەَمڕەوی توركیای عوسمانییدا نازناوی (نەقیب) ی پێبەخشراوە چونكە نوێنەری (سادات-شێخان) بووە هەر بەو هۆیەشەوە ناوی حەپسەخان لەگەڵ نازناوی (نەقیب) ەكەی باوكییدا یەكانگیر بوو و وەك یەكێك لە هەرە بەناوبانگترین كەسایەتییەكانی كورد بە حەپسەخانی نەقیب ناسرا.
–    بنە ماڵە یەكی ئاین پەروەرو زانست دۆست:
حەپسەخان لەبنەماڵەیەكی ئایینی ‌و زانستپەروەر و خزمەتگوزاری مەزنی كورددا  پەروەردە بووە. شارەزایانی مێژووی ناودارانی كورد بە ستاییش و بایەخەوە باس لە بەخشندەیی وخێرخوازیی وگوفتاری شیرین ‌و دەروونی پاكی ئەم خانمە پێشەنگە دەكەن. لەم بوارەشدا  پەیوەندیی پتەو و بەردەوامی لەگەڵ ژنانی شاری سلێمانی‌و دەوروبەری بەنموونە دەهێنرێتەوە كە چۆن بەردەوام سەردانی دیوەخانەكەیان كردووە تەنانەت ئەگەر ژنێَك تووشی كێشەیەكی كۆمەڵایەتیی یا دارایی بووبێت ‌و زۆری لێ كرابێت پەنای بۆ حەپسەخان‌ بردووە وئەویش بەدڵێكی فراوانەوە لە كێشەكەی كۆڵیوەتەوە و بۆی چارەسەر كردووە. زۆر جاریش لە رووی داراییەوە بە باشی كۆمەكی ئەو ژنانەی كردووە تا وای لێهاتووە نەك هەر لەناو ژناندا ڕۆڵ‌ و پلە و پایەی كۆمەڵایەتی هەبووە بەڵكو تائێستاش لەسەر ئاستی كوردستان وەك ژنێكی خانەدان و پایەدار لێی دەڕوانرێت.

–    خوێندەواریی بۆ ژنان كۆڵەكەی پێشكەوتنی گەلان:
دەشێ بوترێت ئەو سەردەمەی حەپسە خانی نەقیبی تێدا ژیا كۆمەڵی كوردەواریی هاوشێوەی هەندێك لە گەل و وڵاتانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست -بە سەربەخۆ و داگیركراوە- وە سیخناخ بوو بەبیری خێڵەكیی و باوك سالاریی و جیاوازیی رەگەزیی لەپاڵ دەرد و ئافەتە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكانی تری وەك نەبوونی دیموكراسیی و مەدەنییەت و حوكمی نوێنەرایەتیی گەل و   هەژاریی و نەداریی و نەخۆشیی و نەخوێندەواریی بەتایبەت لەنێو كچان و ژناندا. ئا لەو سەردەمەدا كە لە هەندێك ناوچەی جیهان دەوترا ” ئەگەر پیاوێك خوێندەوار بكەیت تاكە كەسێك خوێندەواردەكەیت ، بەڵام ئەگەر ژنێك خوێندەوار بكەیت ئەوا خێزان/نەتەوەیەك خوێندەوار دەكەیت”، ماڵ ‌و دیوەخانەكەی حەپسەخان ببووە قوتابخانەیەكی كۆمەڵایەتیی تا ژنان لێیەوە فێری خوێندن و هۆشیاریی ببن لە هەمان كاتیشدا ببووە مەڵبەندێكی شكۆداری نیشتمانپەروەریی  بە چەشنێك ژنان بە ئیلهام وەرگرتن لە كەسایەتیی ئەوشێرە ژنەی كوردەوە، بیری كوردایەتییان دەبزواو بیری ڕامیارییان لەلا پەیدا دەبوو.
–    كۆمەڵەی ئافرەتانی كورد:
ساڵی ١٩٢٣ كەسمایل خان (سمكۆ)ی شكاك هاتە سلێمانی‌ و پێشوازییەكی شاھانەی لێكرا، ژنانی سلێمانی بەكاریگەریی حەپسەخان رۆڵی بەرچاویان بینی و بۆ پیشاندانی شكۆ و رێزداریی میوانەكەی دارولمولكی بابان رژانە سەرشەقامەكان.86 ساڵ لەمەوبەر و لە  ٢٨/٦/ ١٩٣٠دا لە سلێمانیی یەكەمین كۆمەڵەی ژنانی بەناوی (كۆمەڵەی ئافرەتانی كورد)ەوە  بە‌سەرۆكایەتیی ژنە ناسراوەكەی شار (حەپسەخانی نەقیب) دامەزرێنرا، حەپسەخانی عیرفانەفەنی،خێزانی جەمیل سائیب سكرتێری بووە وبارەگای تایبەتیشیان هەبووە. گومانی تێدانییە پەیدابوونی كۆمەڵەیەكی لەو جۆرە بۆداكۆكیكردن لە ماف ‌و داواكانی ژنان لە ناوەڕاستی نیوەی یەكەمی سەدەی رابردوودا، نموونەیەكی كەم وێنەیە، تەنانەت لە سەرئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە وەك پێشتر باسكرا لەو سەردەمەدا لە چ هەل و مەرجێكی نالەباردابوو.
–    نامەیەك بۆ (كۆمەڵەی گەلان):
ئەم ژنە وریا‌و تێكۆشەرەی كورد، ساڵی ١٩٣٠،نامەیەكی ڕامیاریی مێژوویی بۆ ڕێكخراوی (كۆمەڵەی گەلان) لە شاری”ژنێڤ”ی سویسرا،  كە بە ناوەندی دیپلۆماتیی جیهان دەناسرێت ، نووسیی و بە ڕاشكاویی داوای مافی چارەنووسیی كوردی كرد لەسەر خاكی كوردستان. ئەو داواكارییەی ئەو ژنە كوردە، دەنگێكی باشی دایەوە، بە تایبەتی لەو سەردەمە تاریكەدا كە كوردی تێدابوو ، گەلێكی بێ بەشكراو لە مافی دەوڵەتداریی و نیشتمانێكی پارچەكراو و بەزۆر لكێنراو بە عێراقێكی عەرەبییەوە.
كوردبوون و هەست و نەستی كورد-دەوڵەتداریی لە ناخ و دڵ و دەروونی حەپسەخاندا روون و ئاشكرابووە بۆ نموونە كاتێك كۆماری كوردستان بە سەرۆكایەتی پێشەوا قازیی محەمەد لە ١٩٤٦ لەمەهاباد دامەزرا، حەپسەخان بەهەموو توانایەكی داراییەوە پشتگریی ئەوكۆمارە ئازیزە ساوایەی كوردی كرد. لەبەرامبەرداپێشەوا قازی محەمەد سوپاسنامەیەكی تایبەتیی بۆنارد و ڕێزێكی زۆری لێنا.
–    یەكەم قوتابخانەی ژنان لە مێژووی كوردا:
حەپسەخان لە بواری زانستپەروەریی ‌و بڵاوكردنەوەی خوێندەواریی لەناو ژنانی كورددا، ڕۆڵێكی باڵای بووە، بۆیە نەك هەر جێی شانازیی پێوەكردنی ژنانی كورد بووە، بەڵكومایەی شانازیی گەلی كورد بووە بەگشتیی، چونكە جگە لە ھەڵوێستی چاكەخوازیی كۆمەڵایەتیی‌ وخزمەتگوزاریی خەڵك‌و یارمەتیدانی هەژار ونیشتمانپەروەریی پڕلە دڵسۆزیی،هەڵوێستێكی بەرزیشی هەبووە بەرامبەر بەكردنەوەی قوتابخانەی ژنان بۆلەناوبردنی نەخوێندەواریی ، هەوڵێكی بێپایانی دا بۆ كردنەوەی خوێندنگەیەكی ژنان كە بە ئێواران ژنانی كورد لەو قوتابخانەیە دەیانخوێند، تەنانەت حەپسەخان خۆشی بوو بە قوتابیی ئەو قوتابخانەیە كە یەكەم قوتابخانەی ژنان بوو لە مێژووی كوردداو خانویەكی خۆی بەخشی كە بكرێت بە قوتابخانە، پاشانیش ئەو قوتابخانەیە كە ماڵی خۆی بوو لەسەر پەروەردەی تاپۆ كرد.
-پەروەردەی خێزانی
پسپۆڕانی بواری دەروونناسیی پێیان وایەكەسایەتیی وگەورەیی مرۆڤ بەشێكی پێوەستە بەپەروەردە وفێركردنی قۆناغی منداڵییەوە،واتە دایك وباوك وەك چۆن دەبنە هۆی ئەوەی كچەكانیان شەرمن وترسنۆك دەرچن، بەهەمان شێوەش دەتوانن كچەكانیان ئازا وچاونەترس بن. لەم روانگەیەوە پێویستە  دایك وباوكی (حەپسەخان) بناسین وبزانین لەچ جۆرە كەش وهەوایەك دا پەروەردەیانكردووە.
(شێخ مارف) ی باوكی و (سەلمەخانی) دایكی لەبەرئەوەی لە دووكچ (حەپسە وئایشە) زیاتر منداڵیان بۆنەماوە گرنگییەكی تەواویان  پێدەدەن (ئایشەخان) لەدواییدا دەبێتە پاڵپشتێكی گەورەی شێخ مەحمودی حەفیدی (هاوسەری)،باوكیان هەمووكات ئەوەی بەگوێیاندا داوە “رۆڵە لەگەڵ كوڕدا جیاتان ناكەمەوە”، “كەشێر لەبێشە هاتەدەر… چنێربێ‌ چمێ….” ئەم بیرو باوەڕ و هەڵس و كەوتە نەك هەر بۆ ئەو رۆژگارە تەنانەت بۆ ئەم سەردەمەش بیركردنەوە وقەناعەتێكی گەورەیە.
سەرەتای پەراوێزخستنی چەپاندن و سەركوتكردنی كچان  لەجیاوازیی  كردنەوە سەر هەڵدەدات. هەرئەم بیركردنەوە وروانینەبەسە بۆئەوەی كە حەپسەخان لەژیاندا بەدوای رۆڵی خۆیدابگەڕێت وبتوانێت‌ ببێتەكەسێك بوونیی خۆی بسەلمێنێت وكاریگەریشی لەسەر دەوروبەر هەبێت. ئەوەگەورەترین كێشەی ژنی كوردە،كە هەر بەمنداڵی بەحوكمی كچبوونی لەژیان ترسێنراوە وپەراوێزخراوە.
ئەوقەناعەتەی باوكی حەپسەخان بۆئەوە دەگەڕێتەوەكەئەو لەو رۆژگارەدا لەژێركاریگەریی قوتابخانەی نوێكردنەوەی ئایینیی (سەید جەمالەددینی ئەفغانیی) دابووەكەخوێندنەوەی تایبەتی هەبووە بۆئایینداریی،بەتایبەت ئازادییەكانی ژن ومافەكانی لەئایینی ئیسلامدا.
شێخ مارف پیاوێكی خواناس ، بەخشندە ، لێ بووردە ، سنگ فراوان و  ژیربووە. خاوەنی دیوەخانێكی گەورەبووە كە خەڵكی شار ولادێ روویان تێكردووە. دەگێڕنەوە جارێكیان جوتیارەكانی دێی (كوڕەداوێ) هاتوونەتە سلێمانی بۆشكاتكردن لە (شێخ مارف) لەسەر مەسەلەی موڵك وشەو لەماڵی ئەو دەمێننەوە. بەیانییكەی بۆ نوێژ بەئاگاهاتوەتەوە و ئەوانیشی بەخەبەرهێناوە و بەیەكەوە نوێژیان كردووە ونانی بەیانیان خواردووە ئەوجا بەرەو دادگا رۆیشتوون،.نەئەوان دەستیان لەشكاتەكەیان هەڵگرتووە نەئەویش وازی لەمیواندارییان هێناوە.هەمیشە هاوكاری  هەژاران وخزمەتگوزاریی مزگەوتەكان بووە.
پێش ئەوەی باسی دایكی بكەین ،دەتوانین بڵێین  ئاشكرایە دایك كاریگەرییەكی راستەوخۆ و گەورەتری هەیە بۆ سەركەسایەتیی كچ بە هۆی هاورەگەزبوونیان لەلایەك و زیاتر پێكەوەبوون و نزیكیشیان لەلایەكی ترەوە بەراورد بە كوڕان تەنانەت هەندێك وای دەبینن كاریگەریی دایك لەسەركچ لە باوك زیاترە.
سەلمەخانی دایكی ژنێك بووە هەمیشە دڵنەوایی خەڵكی كردووە وخزمەتگوزاریی هەژاران بووە.ماڵەكەی لەرێكوپێكی وخاوێنییدا نموونە بووە، بۆیەخەڵكی وەك قوتابخانەكچیان ناردووەتەلای تارۆشنبیریی وزانستی لێوە فێربن. هەروەهابەكەسێكی قسەخۆش ناوبانگی دەركردووە. دەوترێت  كاتێك‌كە (شێخ مەحمود) گیراوە دوعای بۆكردووە و وتویەتی (خوایە ئەمجارەوجارێكی تریش مەحمود رزگار بكەی) لێیان پرسیوەبۆ وادەڵێی؟ لە وەڵامدا وتویەتی: “ئاخرهەرگیز مەحمودكۆڵ نادات ،بۆیە دەبێت دوعای ئەمجارە وجارێكی تریشی بۆبكەم”.
یەكێك لەهۆكارەكانی شكستی پەروەردەیی زێدەناز پێدانە بەمنداڵ.هەرچەندە حەپسەخان وئایشەخان بەنازبوون وخواسەروەت وسامانێكی زۆری پێ بەخشیبوون،بەڵام بەهۆی لێزانیی دایك وباوكیانەوە نەیان هێشتووە ئەوە كار بكاتە سەرلایەنی پەروەردەییان.سەلمەخان هەموو ئیشوكارێكی ناوماڵی پێكردوون وراوبۆچوونی وەرگرتوون لەكاروباری ژیاندا. خەڵكی سەركۆنەی سەلمەخانیان كردووە ووتویانە ئێوە دەتوانن خزمەتكار وكەسی ئیشكەر رابگرن،بۆچی ئەوهەموو ئەركە دەخەیتە ئەستۆی ئەوكچانە،لە وەڵامداوتویەتی “ئەگەر ببنەخاوەن ماڵ دەبێت بزانن چۆن بەڕێوەی دەبەن،ئەگەرخزمەتكاریشیان هەبێت،دەبێت بزانن چۆن سەرپەرشتییان دەكەن،كێش دەڵێت ئەمسامانەیان تاسەر بۆدەمێنێت؟ بافێری سستیی ولەخۆبایی بوون نەبن”.
–    خەمخۆریی بۆكچان و ژنان:
یەكێك لەگرفتە گەورەكانی كۆمەڵی كوردەواریی،نەخوێندەواریی) بووە بەتایبەت كە لە سەردەمێكدا تەنها پیاوان بۆیان هەبووە بخوێنن ئەویش لەحوجرەكاندا . بەگشتیی ئافرەت لەو نێوەدا مەگەر لەماڵەوە فێركرابێت،بۆیە زۆربەی ئەوانەی كەهەڵكەوتوون كچی ئەو مەلاوشێخانەن كە لەلای باوكیان خوێندوویانە.حەپسەخان زۆرخەمخۆرانە وبە پەرۆشیی دەستی دایە هۆشیاركردنەوەی دەوروبەری بۆخوێندنی كچان،كاتێك یەكەم قوتابخانەی سەرەتایی كچان لەساڵی (1926) دا لەسلێمانی دەكرێتەوە،ئەورۆڵی دیاری هەبووە لەسەرخستنی ئەم قوتابخانەیەدا،كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە لەسەر بیروبۆچوونی خێزانەكان،لەگەڵ مامۆستاكاندا ماڵ بەماڵ گەڕاوە بۆناونووسكردنی كچان. دایكانی لەدیوەخانەكەی خۆیدا كۆكردوەتەوە وهانی داون تا كچەكانیان لەخوێندن بێبەش نەكەن.هەر دایكێكیش رێگربووبێت لەناردنی كچەكەی بانگی كردووە و بەجیا قسەی لەگەڵ كردووە. زۆربەشیان بەقسەیان كردووە، هەرخێزانێكیش باری ئابووری باش نەبووبێت ئەركی خوێندنەكەی لەئەستۆگرتووە و چەندین قوتابی كوڕوكچی خستووەتە بەرخوێندن.ئەم هەوڵانەی تاقۆناغی خوێندنی سەرەتایی كاریگەرییان دەبێت.كە قوتابییەكان شەشی سەرەتایی تەواودەكەن جارێكی دی كەسوكاریان دەبنەوە رێگر ورازیی نابن كچیان لەوە زیاتر بخوێنن. ئەمیش دیسان دەست بەهەوڵەكانی دەكاتەوە،دەستیان لێ بەرنادات تاخوێندنیان پێ تەواودەكات و لەسەرئەركی خۆی بۆتەواوكردنی خوێندن دەیان نێرێت بۆ (بەغداد) زۆرجار وەك دایكێكی دڵسۆزخۆی باوەڵی بۆپێچاونەتەوە. هەروەها حەپسەخان رۆڵێكی گەورەی بینیوە لەكردنەوەی قوتابخانەی زانستیی (ژنان) خۆشی لەوێ بووەتە قوتاببی،دەستی هاوكاری بەردەوام بووە بۆقوتابخانەكان. رێزێكی زۆری مامۆستایانی گرتووەولەسەرووی مەجلیسەكانیەوە جێی كردوونەتەوە ومیوانداریی ئەو مامۆستا وقوتابیانەشی كردووە كەلەدەرەوەی شارەوە هاتوون وئاهەنگی تایبەتیی بۆسازكردوون هەرمامۆستایەكیش بەمەبەستی وانەوتنەوە رووی كردبێتە سلێمانی لای ئەو جێی بۆكراوەتەوە تا لە نزیك قوتابخانەكەیەوە خانووی بۆگرتوون.
–    حەپسەخان و پێوەندییەكۆمەڵایەتییەكانی
حەپسەخان لە پێوەندیی كۆمەڵایەتییدابەتایبەت كەسانی نزیكی نەك هەرسەركەوتوو بوو،بەڵكوخاوەنی چەندین هەڵوێستی جوامێرانەش  بووە هەربۆیە لای كەسوكاری زۆرخۆشەویستبووە.
ئەو بەبەردەوامی سەردانی كردوون ولەخۆشی وناخۆشیدا بەدەمیانەوە بووە و وەك كوڕوكچی خۆی  مامەڵەی لەگەڵ منداڵی خزم و كەسییدا كردووە . ئەو خزمانەش  كە لەدەرەوەی سلێمانی بوون سەردانی كردوون ئەگەرچی لە دوورترین شوێنیش بووبن. لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكانیان و ژن وژن خوازیشیاندا هاوكارێكی باشبووە بۆیان لەماڵەكەی خۆیدا وەك هاوسەرێك لەگەڵ (شێخ قادر)ی ئامۆزای زۆرتەبا و رێزلێگیراو بووە شێخ قادریش رێزی لەو زیرەكی ولێهاتووییەی گرتووە وگوێڕایەڵی سەرنج وتێبینییەكانیی بووە هەرچەندە لەوسەردەمەدا هەڵویستی پیاوانەی لەوجۆرە بەرامبەر بەئافرەت زۆركەم بووە لەنێوكۆمەڵگەی كوردیدا، هەربۆیە (پیرەمێرد)ی نەمر بە (شێخ حەپسە) و (قادرخان) ناوی بردوون،واتە زۆرجار حەپسەخانی خستووەتە جێگەی شێخ قادر.
بۆ نووسنی ئەم بابەتە سوودم لە كتێبی (ژیان وتێكۆشانی حەپسەخانی نەقیب – ئامادەكردن ونووسینی درەخشان جەلال حەفید). بینیوە.

About دیدار عثمان

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …