Home / بەشی مێژووی كورد / لێکۆلینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی هۆزیی شوان

لێکۆلینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی هۆزیی شوان

لێکۆلینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی هۆزی شوانی

 بەهجەت ئەحمەد

12-660x330

پێشەکییەکی کورت:ئەگەر

ئەگەر سەیری پێکهاتەی نەتەوەی کورد بکەین ئەوا ئەم نەتەوەیە لەچەندین هۆزو تیرەیەک پێکهاتووە و دابەش بوون بەسەر ناوچەیەکانی کوردستاندا، ئەمەش وای کردووە ناوچەیەک بۆ ناوچەیەکی تر جۆریک لە جیاوازی هەبێت لە رووی کلتووری و هەڵسو کەوت و نەریتەوە، ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەدا مەبەستمان ئەوە نیە کە بیری هۆزایەتی و دەمارگیری و عەشیرەتایەتی زیندووبکەینەوە یان کەم و کورتی ئەم هۆز یان ئەو هۆز دەربخەین، بەڵکو مەبەستمانە چەردەیەک لەزانیاری لەوبارەوە بخەینەرووکە دواجاربەشێک دەبێت لەکۆی مێژووی نەتەوەکەمان ، بۆیە بەباشمان زانی کورتەیەک لەسەر هۆزی شوان ئامادەبکەین وەکو هۆزێکی نەتەوەیی کورد کەلەقۆناغە مێژویەکاندا رۆڵی بەرچاویان گێڕاوەو هەیە لە قوربانی دان و بەرخودان دژی دوژمنانی کورد.

بۆیە ئێمە لەم باسەدا سەربوردێکی مێژووی و کۆمەڵایەتی ئەم هۆزە باس دەکەین لەرووی بنەچەو شوینی نیشتە جێبوون و ژمارەی دانیشتوان و ژمارەی گوندەکان و داب و نەریت و رۆڵیان لەناوچەکەدا، ئەگەرچی ئەم بابەتەی کە ئێمە لەم بارەیەوە ئامادەمان کردووە بێ کەم و کورتی نیە، و داواکارم لە خوێنەران لە هەڵەو کەم و کورتیەکان ببورن، بەڵام ئێمە لە ئامادەکردنی ئەم بابەتەدا بەپشت بەستن بەهەندێ لەو سەرچاوە زانستیانە زانیاریەکانمان خستۆتە روو کە تایبەتمەندە لەو بارەیەوە.

ناو و بنچینەی هۆزی شوان:

دەربارەی ناوی شوان بیرو بۆچوونی جیاواز هەیە وخراوەتە ڕوو، هەندێک بنەچەی خەڵکەکە وهەندێک کارو پیشە وهەندێکی تریش هەڵکەوتەو شێوازو رووبەری خاکەکەی کردۆتە بنەما بۆ داڕشتنی ناوی هۆزەکە، نوسەری رووسی (ڤێلجێڤسکی) دەڵێ:(لەسەرووتری کەرکوک لەو شوێنەی مەڕوماڵات بەخێوکردن باوە هەر لە کۆنەوە خێڵێکی کوردی یان ڕاستتر گروپە خێڵێکی کوردی دەژی و ناوێکی زۆر تایبەتی هەیەکە(شوانە) واتە شوانی مەڕوماڵاتی ورد ، دراوسێی خێڵێکی بچوکی نیشتە جێن بەناوی بزێنی.(1)

ئیدمۆندز دەڵێ: ئەم ناوچەیە لەوەڕگای نایاب و زۆر باشە بۆ مەڕو ماڵات، لێرەشدا شوان بەواتای لەوەڕاندنی مەڕوماڵاتە. (2)

مێجەرسۆن لەگەشتەکەیدا بەناوی (میرزا غوڵام حوسێن شیرازی)ەوە دەڵێ (لە ڕۆشتنماندا بۆ سلێمانی هەتا بەخاکی هەمەوەندەکاندا تێنەپەڕین، لە کەرکوکەوە شەفیق ئەفەندی بڕیاری گۆڕینی ڕێگاکەیدا ، سەرەتا کەمێک بەرەو باکور هەڵکشاین بەنێو زنجیرەیەک گردۆڵکەی نزمدا پێشرەوی کردین ، دواتر بەزەوی شواندا تێپەڕین ، شوان خێڵێکی بەهێزە ، بەڵام بێ وەی وخەریکی ئاژەڵدارین هەروەکو لەناوەکەیاندا هاتووە).(3) جەمال بابانیش لە نوسینەکەیدا ناوی ناوچەی شوان دەگێڕێتەوە بۆ ناوی خێڵەکە و دەڵێ: (شوان لەناوی سەر کێشترین خێڵی ناوچەکەوە ەرگیراوە).(4) مێژوونوس مەلاجەمیل ڕۆژبەیانی لەڕووی مێژوویەوە لەم بابەتە دەکۆڵێتەوە ودەڵێ( خێڵی شوان بەشێکە لەم شوانکارەیەی کەلەسەردەی پێنجەمدا خاوەن دەوڵەتێکی بەهێزبوون هەر لەکەناری کەنداو تا شیرازیان بەدەستەوە بوو پایتەختەکەیان لە قەلای (دارالامان) ی چیای ئیگ بووە لەسەدەی یانزە ودوانزە ی زاینەوە پەرتەوازەبوونە ، ئەم بەشەیان لەسەر ڕێگەیان کەرکوک –پردێ گەورەترین گوندی خۆیان بەناوی (دارەمان) ەوە دروستکراوە.(5)

د.رفیق شوانی لەلێکۆلینەوە زمانەوانیەکانیدا پشت بەستن بە بۆ چوونەکەی ڕۆژبەیانی هەمان بۆچوونی هەیە خێڵی شوان دەگەڕێنێتەوە سەر خێڵی شوانکارە(6) مەردۆخیش دەڵێ: (خێڵی شوان لە کەرکوک و خانەقین هەیە).(7) وحەمید ئێزد پەنا دەڵێ: (لەنێو فەیلیەکانی لوڕی بچوکیشدا گەلێ خێڵی پەراگەندەی کوردی وەکو (شوان ….هتد) هەیە.(8) و یەکێک لەلقەکانی یەک لە خێڵە سەرەکیەکانی لوڕ بەناوی (ڕەشەوەند) پەرش و بڵاون لە ناوچەکانی کرماشانەوە تا خورەم ئاباد ومەهران وبەدرەو خانەقین دا ژیاون، بونیان لە شوانیشدا ئاماژەی پێکراوە لە نوسینەکەی دەزگای هەواڵگری بەریتانیدا دەڵێ: (لە ڕێدار و لەناوەندی ناوچەی شوان کۆبوونەتەوە).(9) جگە لەمانەش لێکچونێکی زۆرنزیک هەیە لەنێوان شێوە زاری دەوروبەروناوچەکانی بەدرەو خانەقین وکرماشان وئەوناوەدا ، کەچی لەگەڵ شێوەزاری دەوروبەری خۆیدا وەکو خێڵەکانی شێوە ناوی دەوروبەری خۆیدا وەکو خێڵەکانی هەمەوەند ، شێخ بزێنی وئەوانی تردا جیاوازە.(10)

دەربارەی وشەی (شوان ) د.رەفیق شوانی دەڵێ : (ڕەنگە لە (شوهان) ی هۆزی کوردی (پشتکوە)ەوە هاتبێت و وشەکەیان لە (شوهان) یان لە(شوان) ەوە بۆ (شاەوان)سەر وبن کردووە.(11)

لەهەموو ئەمانەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کەناوی شوان وەکو ناوچە لە ناوی خێڵی شوانەوە هاتووە ، ئەگەر ناوی خێڵەکەش لەڕووی ڕیشەی مێژووییەوە گروپێک بێت لە خێڵی شوانکارە پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زانستیانەی تر هەیە .بەڵام هەڵگرتنی ناوی شوان و مانەوەی بۆ ئەم قۆناغە و دابرانی بەسەر ئەم گروپەدا هەڵکەوتنی شوێن ورووبەرو گونجانی بۆ ئاژەڵداری رۆڵی گرنگی گێراوە لەو ناوەدا.

دەربارەی بنەچەی هۆزی شوان زۆر دیدو بۆچوون خراوەتە سەریان ، عەبدول جەلیل فەیلی دەربارەی بنەچەی شوان دەڵێ : (هەندێ مێژوونوس هەروەها بەبۆچوونی ئێمەش خێڵی شوان ڕەنگە بەشێک بێت لە (شەوهانی )لوڕی هۆزی شوانی کارە نیشتەجێی لوڕستان بوونە لەساڵی(451-751)دەسەڵاتدار بوونە میرنشینیان هەبووە واتە لەسەدەی (5)کۆچیدا لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە شا ئیسماعیلی سەفەوی کۆتای بە دەسەڵاتیان هاتووە ئێستا ئەم هۆزەی شوانی باکوری رۆژهەڵاتی کەرکوک پاشماوەی ئەوانن و لەم شوێنەی پارێزگای کەرکوک نیشتەجێبوون (*) لەبەر ئەوەی لێکچوونێکی زۆر لەبارەی شێوە زارو خورەوشت ودابونەریتانە لە گەڵ لوڕدایە.(12) رۆژهەڵاتناسی ناودار(سپایزەر) لەکتێبی اقوام میسۆپۆتامیا) دەڵێت خێڵی شوان بەشێکن لەهۆزی گەورەی شکاک کەلە خێڵەکانی (شوکاک ، شوان، شاوەڵی ، شەکەفتی، موکری ، بۆتان)پێک هاتووە .بەڵام خەسرەوی ئەردەڵانی لەکتێبی (هۆزو تیرەی کورد)دا دەڵێت: خێڵی شوان لەبنەڕەتدا لەنەوەی (گاوانن) کە کوردی دەورووبەری کەرکوکن. کەچی عباس عزاوی (شەوهانی )کردۆتە (شەهوان) وگوایە دەڵێت: بنەچەیان عەرەبە ، بەڵام ئەمرۆ هەموویان کوردن وهەندێکی تر دەڵێن شوان بەواتای بەخێوکردنی مەروماڵاتە.(13)

سەرەرای ئەم هەموو بیرو بۆچونانە یەکێک لە پیاوە ناسراوەکانی هۆزی شوان (هابیل شەوکەت) دەڵێ (شوان و بیبانی وداودە یەک بنەماڵەبوونەو لەئێرانەوە هاتوون، بەشێکی لە خوارووی کەرکوک وبەشێکی لە نزیک پردێ نیشتەجێ بوون وبەشێکی تریان نیشتە جێ نەبوون بەمەڕوماڵاتەکانیانەوە بۆ باکوری رۆژهەڵاتی کەرکوک رۆیشتون، نیشتەجێیەکان هەمیشە بە کۆچەرەکانیان ووتووە شولنەکان .(14) ئەگەر بنەچەی خاوێن و یەک بنەچەیی لەسەر ئاستی ناوچەکە تێکرای گوندەکان پێویستی بەلێکۆلینەوەی قوڵتروسەلماندنی زانستیانەهەبێت، بەلام ئەوا لەم لێکۆلینەوەیەدا بەپێی توانا هەوڵدراوە لەرێگەی کتێب و سەرچاوەی زانستیانەو لەزاری هەندێ لەکەسایەتیە ناسراوەکانی شوان بنەچەی هۆزی شوان دیاری بکرێن.

بەشێوەیەکی گشتی شوان دووبەشە (شوانی کیشک) و(شوانی سەرخاسە)ئەم دووبەشە لەم تیرانە پێک هاتوون :

1. تاژەوەندی: بنەماڵەی ماڵی کوێخا رەجەب وحاجی بەیخان و دێی سمایل بەگی و خدرشرین و قەرەبڵاخ و ناروجەی حاجی جەرجیس و ئەحمەد رەجەب دەگرێتەوە یان پێیاندەوترێت تایفەی (یاخی)، کە بنەماڵەی کوێخا رەجەبە. بنەماڵەی کوێخا رەجەب بەشێوەی زاری شوانی کیشک قسە دەکەن کە لە خانەقین و کرماشانیەوە نزیکن دەچێتە سەر لوڕ.

2. رەشەوەندی: (د.رەفیق شوانی ) دەڵێ: بەلای منەوە خەڵکی گوندی (قولی بەگ) لەم تیرەیەن، چونکە زۆر لە یەکتریەوە لە رووی دەربرینی قسەکردن و هەلسوکەوتیانەوە نزیکن و هاوسێی یەکیشن ئەمانیش هەر بە زاری کیشک قسە دەکەن.

3. تیرەی (ورام) کە دێکانی (مۆرد، تورکە، تەپەکورە، تەرەقە، دووشوان، تورکمان باخ، برایم زاڵە، کارێزەی خاڵخالان) دەگرێتەوە، ئەم گوندانەش لەرووی زارو هەلسوکەوتیانەوە لە دووتیرەکەی تر جیاوازترن.(15)

تیرەکانی هۆزی شوان زۆربەیان پێنج پشتی خۆیان دەزانن و زۆر کەمن ئەوانەی کەهەشت پشتی خۆیان بزانن، زۆربەی گوندەکانی ناوشوان ئاغاو بەگن وخاوەن زەوییان نەبووە تەنها کوێخا یان هەبووە وەکو کوێخا (عوبێد مارس )و کوێخا(قادر محمد)ی سمایل بەگ و کوێخا(عەلی ناروجە) و کوێخا (زامنی جوڵحان)….. وچەند کوێخایەکە تر. و سەرۆک خێڵی شوان (عەلی حەسەن)(*) بووە کەدەکاتە باوکی کوێخا رەجەب و باپیری کوێخا ئەحمەدی سەرۆک خێڵی شوانی ئێستا. لە هەموو ئەم بیرووبۆچوونانەدا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی کە دەتوانین بڵێین شوان یەکێکە لە خێڵە کۆن و رەسەنەکانی کورد و زیاتر لەهەشت سەدەیە لەم ناوچەیەدا دەژین کەپێی دەڵێن شوان وبەشێکی گرنگی پارێزگای کەرکوک پێکدێنن.

دانیشتوانی هۆزی شوان:

لەبەر گەلێک هۆی سیاسی وکارگێری ونەبوونی ئەمن وئاسایش و نەبوونی کەرەستەو ئامێری زانستی بۆ ئامارو سەرژمێری کەمی خەڵکی شارەزاو دڵسۆز …هتد زۆربەی سەرژمێریەکانی عێراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی جێگەی بڕواو متمانە نین ودانیشتوانی ناوچەکان زۆر جار بەپێچەوانەی یاساکانی زۆر بوون وکومبوونی دانیشتوانەوە ئاسایی نین ، بۆیە دانیشتوانی ناوچەی شوانیش لەم دیاردەیە بەدەر نیە، لەلایەک هەموو ئەو خەمڵاندن ومەزەندەکاریانەی لە نوسینی گەڕیدەو ڕۆژهەڵاتناس و کوردناسەکاندا بەرچاو دەکەون لەسەر شوان وەکو خێڵ نوسراون نەک وەکو ناوچە، ئەدمۆندز بە (11) هەزار کەس (16) و محمد مەردۆخی بە (2000) خێزان دایناوە.(17)

م. جمال بابانیش لە کتێبەکەیدا بە(16282) هەزار کەسی داناوە.(18) لە لایەکی ترەوە سەرژمێرییەکانی عێراق وەکو ناوچە ئەنجام دراوە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی (40) ساڵ تا(50) ساڵ دانیشتوانەکەی نەک هەر زیادی نەکردووە بەڵکو کەمیش بۆتەوە یەکەم سەرژمێری کەدەست کەوتبێ لەسەر ناوچەی شوان بریتییە لەو سەرژمێرییەی بۆ هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی گەل (مجلس الشعب) لە ساڵی 1946 ئامادەکراوە، وە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1956 دانیشتوانەکەی گەیشتۆتە (12789)کەس بە شوان وپردێوە لە و هەڵبژاردنەدا دووەم ناوچەی هەڵبژاردنەکان پێک دێنن ، دووکە س بۆ ئەو پۆستی دەست نیشان کراوە یەکێکیان بەپێی زۆرینەی دەنگ ببێتە نوێنەری ناوچەکە ، تەنها نێرینەو تەمەن سەروو هەژدەساڵ بۆیان هەبووە دەنگ بدەن وکۆی گشتیان (773)کەس بووە.کەچی لە سەرژمێری ساڵی 1947دا(11200)کەس بووە و لەسەرژمێری ساڵی 1957یشدا (13302) کەس بووە لەوانە (6814) کەسیان نێرینەو (6288) کەسیشیان مێینەبوە .(19)

لەسەرژمێری ساڵی 1965 یشدا گەیشتۆتە (15279)کەس و لەسەرژمێری ساڵانەی 1970 ژمارەی دانیشتوانی ناوچەکە(16324)کەس بووە .(20) دوای حەوت ساڵی تر لەسەرژمێری ساڵی 1977دا بوو بە (16902) کەس، ئەمەدواین سەرژمێری گشتی ناوچەکە بوو لەلایەن حکومەتی ناوەندیەوە ئەنجام دراوە، بێجگە لەو لێژنەیەی بۆ نەخشەدانان وپیلان دانانی پەرەپێدانی لادێکان دروست کرا لەعێراقدا ساڵی 1982 بۆ کۆکردنەوەی گوندەکانی شوان لێکۆلینەوەیەکیان پێشکەش کردووە ناوچەکەیان بە(2116)خێزان و(12799)کەس لە قەڵەمداوە تا هەموو ناوچەکە لە 22 کۆمەڵگەدا کۆبوونەتەوە.(21)هەروەها مێجەرسۆنیش دانیشتوانی شوانی بە (15)هەزار کەس داناوە.(22)

م. جمال بابان لە پەرتۆکێکیدا لەساڵی 1976چاپکراوە ژمارەی دانیشتوانی شوانی بە (16282) کەس داناوە وەکو لەپێشەوەش ئاماژەمان پێکرد، بەڵام لە ساڵی 1989دا پاش ئەەی پەرتوکەکەی چاپ کردووە سەرەڕای هەندێ گۆڕان کاری لەزانیارییەکانی لەسەر شوان دانیشتوانەکەی هەروەکو خۆی هێشتۆتەوە.(23) ئەگەر چی هەموو ئەم ژمارانە گومانیان لێ دەکرێت و ڕاستی ناپێکن ژمارەی ڕاستی ناوچەکەیان بڵاو نەکردۆتەوە، بەڵام هەرگیز گومانی لێ ناکرێت بەدرێژای مێژوو لە 100% ئەم دانیشتوانە کورد بوو لە هەموو خۆشی و سەرکەوتن وشکان و کارەساتەکانی سەرنەتەوەی کوردا بەشدار بووە لە ئەنجامی ئەم کۆمەڵە خاڵەدا ئەمرۆ دانیشتوانەکەی لەسەرەتاییترین مافی مرۆڤ بێبەشکراوە، بەپێی خشتەی دابەشبوونی ناوچەی شوان لەساڵی 1977 ژمارەی دانیشتوانی پێکهاتەکانی بەمشێوەیە بوو(24).

گوندەکانی سنوری هۆزی شوان:

سەبارەت بە ژمارەی ئەو گوندانەی کەدەکەونە سنوری جوگرافی شوان و ئەم هۆزەوە ئەوا ئاماریکی رێک و دروستمان دەست نەکەوت کە بیسەلمێنێت ژمارەی گوندەکانی نێو سنوری ئەم هۆزە چەندە ، ئەگەر چی هەوڵی زۆرماندا بۆوەدەست خستنی ژمارەی تەواوی گوندەکان بەڵام هەوڵەکانمان بەپێَویست ئەنجامێکی زۆرباشی نەبوو، ئەوە بوو نەخشەیەکی سەربازییمان دەست کەوت ، بەڵام تەواوی گوندەکانی سنورەکەی بەروونی و درووستی تیانەبوو، بۆیە بەباشمان زانی بڵاوی نەکەینەوە وهاوپێچی نەکەین ، ئەوەبوو یەکێ لەناودارانی هۆزی شوان ژمارەی گوندەکانی پێ ڕاگەیاندین ، ئەگەرچی ئەویش ئاماژەی بەوە دا کەهەندێ لەو گوندانە ناویان نایەتەوە بیرم ، بەڵام ژمارەی گوندەکانی بەو شێوەیەی لای خوارەو بۆ ژماردین کە بریتین لەم گوندانە:

( قەفار، هەمزە، کانی کوچەڵە، برایم ئاغا، بن گرد، بنە سەروو، بنە خواروو، بنە ناوە ڕاست، خان، بەرزان، سەیدان خواروو، سەیدان سەروو، دانە سۆفی، چاڵاو، گورگەیی ئەحمەد کاکەوڵا، گورگەیی شامار،گەزەڵان، تورکە، کانی عارەبان، تیژە، تلیان، محمە خان، فەقێ میرزا، شێخ محمد، ناسرو میسر، مۆر خواردە ی سەروو،مۆرخواردەی خواروو، دارە قوتە، ئاوبارە، جەلە مۆرد، دارئەختیار، کارێزە، تورکمان باخ، تلین جان، ئۆمەرمەندان خواروو، ئۆمەرمەندان ژووروو، ئۆمەرمەندان ناوەڕاست، تەرەقە، دوشیوانی، نەیی بەسەرە، ناروجە، ناروجەی حاجی جەردیس، گورگەیی سەرخاسە، هەیبە، شۆریجە، پیری جان، کۆچەک، کۆچەکی خواروو، سورەدێی ژووروو، سورەدێی خواروو، یاروەلی، سۆلە گۆلی، سێ کانیان، گۆگجە، تۆپ زاوا، قزڵ قایە، قاهر عەلی، تۆمار، گورگان، گولم کەوە، مەحمو فاتە،خلە گەڕ، مام ڕەش، کانی قورە، شافرٍین، عەلێ موسا، خدر شیرین، تەپەکورە، گلەکە مردوو،سمایل بەگی، مۆرد، براهیم زانا، قەمار، گەنیاک، حەڵتوکە، باپیلان، جولحان، جان قز، حەسار، سەقزلی، تۆراخ، حەسەن قەباخ، جەوەحەوە، قولی بەگ، دووبزنێ، کارێز، بیراڵک، ئالی بەیان، حەسار حاجی عەزەدین، حەسار تەها، حەسار گەورە،بیرە سپان خواروو، بیرە سان ژووروو، شۆراوە، تەق تەق، دووبزنێ، بەڵکە رەش، ئەسکەندەر بەگی، عەلی میکائیل، یەختە خان، قەمەر،کانی گەورە، دووحێلە، باوەفەتی چەم، باوەفەتی گەورە، حاجی بەیخان سەروو، حاجی بەیخان خواروو، مەمان، تورکەی ناوشوان، گۆلکەل، داربەسەرە، قادر زەمە،چیمەن گەورە، چیمەن تاریک، چیمەن کاکل، زەویە عەزە، کەڵوەڕ بنار، کەڵوەر خواروو، ماڵ سەی سالم، ڕەحمە قوتە، قزلیار، گورگە چاڵ، دارە قوتە، پاپیلان).

بەڵام دواتر نەخشەکی نۆێترمان دەست کەوت کە رەنگبێ لەرووی سنووری ئیدارییەو کرابێ کەبە روونی سنوری گوندەکانی جیا کردۆتەوە، بەلام گوندەکانی سنووری هۆزی شوان بەتەواوی تیادانیە، ئەمەش ئەو نەخشەیەیە کە سنوری هۆزی شوان روون دەدەکاتەوە بڕوانە نەخشەی ژمارە(1):

لایەنی کۆمەڵایەتی هۆزی شوان:

لە ئەنجامی قوڵبوونەوە وجێگیربوونی بەهاو پێوەرە کۆمەڵایەتیەکان لە کەسایەتی هەرتا کێکی ناوچەکەدا وەکو کۆمەڵگەیەکی لادێ نشین وسەرەتایی سەرەڕای ترس وسزاکانی دەسەڵات خزمەتگوزاری و پاداشتەکانی هێشتا زیاتر بەزەقی کۆمەڵایەتی لەناوچەکەدا پشتی بەپرەنسیپەکانی کۆنترۆڵی خودیەوە بەست نەک ئەوانی تربەتایبەت لەچوارچێوەی یەک گونددا توندوتیژی زەبروزەنگ وترساندن بەکارنەهاتوە بۆ گێرانەوەی هەرتاکێک لەتاوان وخراپەکاری ، باشترین نموونەش گەرم وگوری پێوەندییە کۆمەڵایەتیەکانی خەڵکی ناوچەکەبوو کەبەدەگمەن گوندێک وگوندێک یان بنەماڵەی گوندێک وگوندێکی دی دوژمنایەتیان هەبووبێت، لەگەڵ ئەوەشدا کاری کشتوکاڵی وئاژەڵداریان پێکەوە کردووە کەدووپیشەی تارادەیەک نزیک لەململانێکەوەو دەشێ کاری کشتوکاڵی بۆ مەڕداری ببێتە سەرچاوەی ئاژاوە بەکەم کردنەوەی لەوەرگا و داگیرکردنی سەرچاوەکانی ئاو و…….هتد.بۆیەئەگەر چەند جارێکیش مەروماڵات وئاژەڵداری زیانی بەدەغڵ ودان وکشتوکاڵی گوندێکیش گەیاندبێت ئەوابەقەزاو قەدەرلێکدراوەتەوە نەبۆتەمایەی ناخۆشی و شەڕ و دوبەرەکی، لەلایەن مەلا وپیاوماقوڵان و شارەزایانی گوندەکانەوە چارەسـەرکراوە(25)

بۆ نموونە لە دابونەریتی ناوچەکە تاڵانی ودزیان بەکردەوەیەکی ناشرین سەیرکردووە بۆیەلەکاتی ون بوونی شتێکیان ترسیان لەمرۆڤ نەبووە(26)، بەڵام کاتێک جوڵانەوەیەکی وەکو حەرەس قەومی دێت وهەرنێرینەیەکی سەروو(دە)ساڵان دەگرێ ودەیکوژێ بێ هیچ لێپرسینەوەیەک هەر کەل وپەل وشتومەک ودانەوێڵەوئاژەڵی دەست کەوێ دەیبات وهەر خان ودارودرەخت وپوش وپاوانێک دەی سوتێنێ ئەمەگۆرانێک درووست دەکات لەبیرکردنەوەوهەڵسوکەوتی خەڵکی ناوچەکە جیاوازدەبێت لەگەڵ دابوونەریتی ڕەسەنی کوردەواری بەبەراوردلەگەڵ هەڵسوکەوتی خەڵکی ناوچەکەدا لەگەڵ ناوچەیەکی ئارام و جێگرلە ستەم و کارەساتەکانی بەعس مناڵێ لەناوچەیەکدا گەورەبووبێت دەیان جار کوشتن وتۆپ باران وهێرشی فرۆکە وتانکی دووژمن سوتان ورووخان وتاڵان لەبەرچاویدا کرابێت جیاوازە لەکەسێک کە لەژیانیدا گوێی لە تەقەیەک نەبوبێت و تاڵانیەکی نەدیبێت لای ئەم کەسە مرۆڤ دەبێت بەنرخ ترین سەرمایەی نەک لای کەسێ کەم سەرەرای ئەمانەش لەناوچەکەدا پارێزگاری خەسڵەت رەسەنەکانی کوردەواری کراوە(27)، خەڵکی ناوچەی شوان لەڕوی سۆسیۆلۆجیەوە بەگشتی دا ب و نەریتێکی زۆر جوانیان هەبووە و لەخۆشی و ناخۆشی یەکتریدا بەشداریان کردووە وزۆر بەوەفا بوونە بەرانبەر بە خۆیان یان خەڵکی تریش ، هەر گیز نەبووە لە گەڵ هیچ عەشیرەتێکی تردا کێشەیان هەبووبێ ئەگەر هەشیان بووبێ نەماوەو زوو چارەسەر کراوەوپێکەوە تەباو ئاسوودەن.(28)

لە رووی خزمایەتیشەوە هۆزی شوان لەکۆمەڵگەی گوندنشینی کوردن کە خزمایەتی ڕۆڵی گرنگی گێڕاوە لە زۆربەی لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیدا وەک هاوسەر گرتن و خێزان ومیرات و زەوی و زار پێدان و لەوەڕگا و شەڕو ململانێی بنەماڵەکان یان خێڵەکان و گەلێکی تر.

ئەم هۆزە ئاغاو بەگ و خاوەن زەوییان نیە و لەناو خۆیاندا کوێخایەکیان داناوە کەپێویستیەکانی بۆ جێبەجێ کردووە ، ئەم کوێخایە تەنها وەکو برا گەورەیەکی گوندەکە ڕاوێژیان پێکراوە لە هەندێ کاری کۆمەڵایەتیدا، هەروەها لە هەندێک لەگوندەکانی ناوچەی شوان کۆمەڵێک خەڵکی بەتوانا هەڵکەوتوون توانیویانە جێ دەستیان لە بواری ڕامیاری و فەرهەنگی نتەوەیی کوردیدا دیاربێت و ئەڵقەی خزمایەتی وخێڵەکەیان ناوچەییان بڕیوە وەک (زەعیم اسماعیل علی) هەروەها (فازل محمد مەلا مستەفای سمایل بەگ).(29)

بەڵام پەیوەندی خزمایەتی زۆرێک لە گوندەکانی ناوچەی شوان گۆڕانیان بە سەردا هاتوە بە هۆی دووری لە یەکەوە لەباری ئابووری ئاگادار نەبوون و لە کێشەوگیروگرفتی یەکتر و تێکەڵاو بوونیان لە گەڵ خەڵکانی دەرەوەی بازنەی خزمایەتی و ناوچەی پەیوەندییەکانیان کز تر بووە هەروەها لە ناو پیاوە دەوڵەمەندەکانی شواندا زۆر خزمایەتیان پتەو بوو زۆربەی کاتەکانی خۆیانیان ئامادە دەکرد و مەولودیان دەکرد و خوارد ن و خواردنەوەیان دەبەخشی(30).

لە ڕووی ژن و ژن خوازیەوە هۆزی شوان هەروەکو هەموو لایەن و هۆزێکی تر هاوسەرگیریان بە پرسێکی پیرۆز داناوە ژنو ژن خوازی دروست کردوە و کچیان بە شوداوەو ژنشیان بۆ کوڕ هێناوە بەشێوەی شەرعی خێزانیان درووست کردووە، ناوچەی شوان هەر وەکو هەموو ژیانێکی تر لادێی بە هۆی کەمی تێکەڵاو نەبوونی کوڕان و کچان وشەی خۆشەویستی لە نێوان هەردوولادا دەبینرێت، زۆربەی هاوسەرگیرییەکانیان ناوخۆیی بووە یان لە نزیک ترین دراوسێی بووە بەتایبەتی ئاوانەی لە ڕووی ڕەچەڵەکەوە نەبێت دەچنەوە سەر یەک بنە ماڵە.(31)

لە رووی رۆشنبیریشەوە هۆزی شوان خوێندەواریان زۆر بووە کەسانی ڕۆشنبیریان تیا هەڵکەوتوە لە بوارە جیا جیا کانی ڕۆشنبیریدا بەرهەمیان هەبووە جێی دەستیان دیار بووە لە کۆڕی ڕۆشنبیریدا وەکو: (ئەمین شوانی شاعیر، رەزا شوانی شاعیر و نووسەر) لە بواری ئەدەبی منداڵان (ئازاد شوانی) نوسەر و شاعیرە (رەجەب شوانی) شاعیر و دەرچووی بە شی شوێنەوار و کتێبێکی بڵاوکراوەی هەیە بەناوی (کەرکوک لە بوارە جیاجیاکانی ئابووری ، مێژووی ، جوگرافی) و زۆر لایەنی تری شارە دەگرێتەوە.(32)

لە رووی ئاینیشەوە ناوچە شوان هەروەکو زۆربەی ناوچەکانی تری کوردستان ئاین لە ژیانی خەڵکەکەیدا رۆلی گرتگ و کاریگەری گێراوە ، بەشێوەیەکی گشتی خەڵکی ناوچەی شوان (100%) موسڵمانن وسونی و لە سەر مەزهەبی ئیمامی شافعین. هەر لە گەڵ هاتنی ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا بۆ ناوچەکە ئیتر هیچ گوندێکی شوان بێ مەلاو مزگەوت نە بووە، زۆربەی مەلاکانی شوان وانەی ئاینیان لە حوجرەی تایبەتی مزگەوتەکاندا دەگووتەوە و پێش نوێژیان دەکردو ووتاری رۆژی هەینیان دەدا. هەر لە مزگەوتەکاندا زۆر شتی زانستی و خوێندەواری فێر دەبوون و مزگەوتەکان شوێنی کۆبوونەوەی خەڵک وپرسەو بە لاداخستنی کێشەو ناکۆکی و خانەی پیرو پەککە وتەکان و جێگای ڕێبواران بوە. (33) هەندێک لەمانگەکانی ساڵی کۆچیش لای خەڵکی ناوچەکە پیرۆز بوون بەتایبەتی(رەمەزان و نیوەی شعبان و لەدایک بوونی پێغەمبەر(د.خ).(34)

چەند مەزارێکی گرنگ لە ناوچەی شواندا هەبووە کە خەڵکی زۆر سەردانی ئەم شوێنەیان دەکرد ئەویش لەبەر ئەوەی کەخەڵک بڕوایەکی زۆریان بەم مەزارگایانە هەبووە بە حوکمی ئەوەی کە دەڵێن ئەم مەزارگەیە گۆری یەکێ لە هاوەڵانی پێغەمبەر (د.خ) بووە ئەویش مەزاری ( ئۆمەرمەندانە) (عمر مندان –عمر بن کعب) ئەم مەزارە نزیک دێی ئۆمەرمەدانە کەدەکەوێتە سەر شۆێنێکی بەرز لەسەر (شیوە سوور) لە خواریەوە دێی ئۆمەرمەندانی خوارو یان (ماڵەشیوە سورێکانیان) پێدەڵێن.(35)

لەناوچەی شواندا دوو رێبازی ئاینی و فیکری هەبوو کە یەکەمیان ریبازی (مام رەزاییە) کەسەرۆکی ئەم رێبازە ئاینیە مام رەزای برای شێخ عبدالکریمی شەدەڵەیە و لە دێی (کلکە سماق) ی سەر بە قەزای دووکان لە سلێمانی و لە بنەرەتدا دەچێتەوە سەر رێبازی نەقشبەندی سەر بە مەولانا خالیدی نەقشبەندیە.

رێبازی دووەم رێبازی (حەمە سوور) کەلەلایەن(حەمەسوور)ەوە دارێژراوە دەتوانرێت بووترێت وەکو خۆیان ئەڵێن ئەم ڕبَبازەش لە ناوگیانی ڕێبازی (مام رەزاییە)وە سەری دەرهێناوە چونکە حەمە سوور پێش ئەوەی ببێتە دێی کڵاوقوتی ناوچەی شوانەوە بیرو باوەری خۆی بڵاو بکاتەوە لە ماڵی شێخانی شەدەڵەی دۆڵی قیرگەیان وەکو دەڵێن وا باو ە(گوڵکەدان)بووە.(36)

*) مامۆستا لە وەزارەتی پەروەردە.

سەرچاوەکان:

سەرچاوەكان:

1. ڤێلجیڤسكی، ئو، ل، نەژادی كورد(و:د.رەشاد میران) چ دووەم ، ساڵی 2000 ل191.

2. ادمۆندز : كورد تورك عرب، ت، جرجیس فتح اللە ، بغداد ، 1917، ل25

3. سۆن ، میجەر: رحلە متنكر الی بین ماورا بین النهرین وكوردستان، ت، فواد جمیل ، چ یەكەم ، 1970، ل211

4. محمد حسین شوانی: كوردستانی نوێ ساڵی 13 ژمارە3536 ل7

5. رۆ ژبەیانی م.جمیل. هۆزی شوانكارە ، گۆڤاری كۆری زانیاری عێراق بەرگی 8 ساڵی 1981 ل194

6. د.رفیق شوانی : هاواری كەركوك ، هەولێر سالی 1999 ل 35

7. ئیزد پەنا ، حەمیدی: فەرهەنگی لە ك ولور، بەغدا سالی 1978 ل20

8. محمد مردۆخی : میژووی كوردو كوردستان و، عبدالكریم محمد سعید سالی 1991، هەولێر ل154

9. فواد حمە خورشید :العشائر العراقیە ل126

10. د.رفیق شوانی:هاواری كەركوك سالی 1999 ل21

11. د.حسینی: كۆمەڵناسی كوردەواری بەرگی یەكەم بەغداد سالی 1992 ل14

12. عبدالجلیل فیلی: اللور الورد، الفیلیون فی المازی والحازر چاوگی وردەزارەتی پەروەردە هەولێر سالی 1999 ل116

13. عباس المعاس :عشائر العراق الكردیە مگبعە المعارف بغداد 1947 ل163

14. چاوپێكەوتن لەگەڵ (هابیل شەوكەت )لەبەرواری 15-12-2006 –چچمچەمال

15. د.رفیق شوانی:س-پ ل137

16. هەمان سەرچاوە ل139

*) كوێخا كەیفودا رجب علی حسن (1886-1964) یەكەم بەڕێوەبەری ناوچەی شوان بووە لە لایەن ئینگلیزەكانەوە دابنرێ.

17. ئیدمۆندز: س-پ ل195

18. محمد مردۆخی:س-پ ل150

19. جمال بابان: اصول اسما‌و المدن المواقع العراقیە چ 1 ل 220 سالی 1976 بغداد.

20. محمد هادی دەفتەری وعبد اللە حسن : لیوای باكور و دیالە لەسالی 1955-سالی 2002 ص 1 ل 130

21. كریم زەند: كوردستانی پەرتكراو، ص 1 سالی 2002 ل 106

22. مەال شاخی : ئەنفالی خالخالان، ص 1 2001 سلیمانی ل 225

23. میجەر سون: س-پ ل 190

24. جمال بابان: میژووی كورد ص 2 سالی 1989 ل 19

25. عبد ولا كریم مارف برزنجی: كەركوك لەمیژودا، ص 1 سالی 2001 ص خۆیبوون ل 111

26. درفیق شوانی:س-پ ل 115

27. چاوپیكەوتن لەگەل (عادل یادگار )بەروای 0 2 /12/ 2006 كە بۆ ماوەیەك سەرۆكی هۆزی شوان بووە.

28. عبداللە خورشید: ابنا‌و الاجتماعی فی الحریە الكردیە، اربیل 1996ل 115

29. چاوپێكەوتن لە گەل هابیل شەوكەت بەرواری 28/ 11/2006 چمچماڵ

30. حمە خورشید فواد: س-پ ص 115

31. چاوپێكەوتن هابیل شەوكەت 28/11/2006 چمچەماڵ

32. عبداللە خورشید : س-پ ل 120

33. درفیق شوای: س-پ ل 143-144

34. د .احمد: البنا‌و الاجتماعی، 1997 اربیل ص53

35. حمە خورشید: س-پ ص 124-125

36. هادی رشید چاوشلی: الحیاە الاجتماعیە فی كوردستان، گبعە الاولی سنە 1970 ص 129

37. د.رفیق شوانی : هاواری كەركوك ل35.

About زريان احمد

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …