چەردەیەك لەمەڕ مێژووی جاف و ڕۆڵ و ڕەگەز و ناویان

ڕۆڵەكانی جاف یەكێك لە گەورەترین و دێرینترین عێلەكانی كورد و ناوچەكە پێكدێنن، جا بەو هۆیەوە بایەخێكی بەرچاویان لەلایەن مێژوونووس و گەڕید و ڕۆژهەڵاتناسەكانەوە پێدراوە كە لە سەردەمی نوێدا بەشێكی فراوانی بەرهەمەكانیان(( تایبەت بەكورد ))، بۆ ئەم عێلە تەرخان كرد.

ئەو بەرهەمانەش بەگشتی سەرچاوەگەلێكی بە نرخ و بەهادارن لەمەڕ مێژووی نەتەوەكەمانەوە كە بە درێژایی مێژووی ڕابردوو تووشی گەلێك ستەم و پشتگوێ خستن و شێواندن و چەواشەكاری هاتووە.

جا وێڕای ئەو بایەخە بەرچاوەی كە لەم دواییەدا بە جاف درا ، وەك زۆر لە عێلە ڕەسەنەكانی دیكەی كورد، كەچی ئەوەی شاراوەو نەزانرانراوە لە مێژووی جاف هێشتا زۆر زۆرترە لە گشت ئەو زانیارییانەی لە بارەیانەوە تۆمار كراون.

ئەم زانیارییانەش ئەگەر چی كەمن، وەلێ ئێمە نكووڵی لە بایەخ و سوودیان ناكەین بۆ نەوەكانی ئێستامان كە زۆر خوازیاری زانینی سەروەری و ڕووداوەكانی ڕابردووی نەتەوەكەیانن.

لە ڕاستیدا ئەو زانیارییانەی لەمەڕ مێژووی كۆنی جافەوە تۆمار كراون و لەبەردەستدان، بەگشتی زانیاریگەلێكی زۆر كەمن. جا جگە لە هەندێك ئاماژەپێدان نەبێت كە ژمارەیەكی كەم لە مێژوونووسان تۆماریان كردووە و مێژووی جاف بۆ دەیان سەدەی ڕابردوو و سەردەمی ساسانی دەگەڕێنەوە، بێ ئەوەی هیچ وردەكارییەك لەو بارەیەوە بخەنە ڕوو، ئەوە ئێمە نزیكین لەوەی كە هیچ شتێكی گرنگ و شایەن بە باسكردن لەو مێژووە دێرینە نەزانین.

بە هەمانشێوە باسی جاف وتیرەكانیان لە سەردەمەكانی دواتردا بە شێوەیەكی فراوان نەهاتووە، مەگەر لە هەندێك سەرچاوە و دەستنووسی ئیسلامیدا نەبێت كە ئاماژەیان بە بوونی جاف وەك عێلێكی سەربەخۆ و بە هەمان ناوی ئێستای كردووە، هەروەها بە ڕاشكاوی و ئاشكرا ئاماژەیان بەناوی هەندێك لە تیرە سەرەكییەكانی جاف داوە لە هەردوو سەدەی حەوت و هەشتی كۆچیدا وەك تیرەكانی، گڵاڵی و هارونی.

هەمیسان ناوی جاف لە پەرتووكە كۆنە ئایینییەكانی مەزەبی یارسانی ئەهلی حەقدا هاتووە، وەك چۆن نور عەلی ئیلاهی لە كتێبەكەیدا (برهان حق لا/ 38) ئاماژە دەكات، كە ناوی دایكی سوڵتان ئیسحاق- سوهاك (سهاك)ی نوێكاری مەزەبی یارسان دایراكی كچی حسێن بەگە (جلە جاف).

هەروەها بەپێی ئەوەی لەكتێبە ئایینییەكانی ئەهلی هەقیشدا هاتووە، ژمارەیەك لە زانا و مورشیدەكانی ئەو مەزەبە سەر بە عێلی جاف بوون، وەك چۆن سدیق زادە بۆرەكەیی لە كتێبەكەیدا (سرودهای دینی یارسان لا/ 6) ناوی ئەوانە باس دەكات وەك، عێل بەگی جاف، عابدین جاف، ئیبراهیم جاف..

لەكاتیٍٍَكدا شەرفخانی بەدلیسی لە كتێبە ناودارەكیدە ((شەرەفنامە ساڵی 1005 ك )) باس لە جاف ناكات وەك عێلێكی ناسراوی كورد وەك ئەوانی تر، كەچی سەرچاوگەلێكی دیكە ئاماژەدەكەن بە فراوانبوونی ڕۆڵی سیاسی و سەربازیی جاف لەسەردەمی سەفەوییەكان و پاش ئەوسەردەمەدا. هەرلەومیانەدا ناوی جاف لە پەیماننامەكەی نێوان سوڵتان مورادی چوارەم و شاسەفی سەفەوی (1049ك) هاتووە، بەم شێوەیە:..

لە عەشیرەتەكانی جاف هەردوو عەشیرەتی زیائەدین و هارونی لە پاڵ ئێمەدا دەمێننەوە (واتە لەگەڵ عوسمانییەكاندا)، هەردوو عەشیرەتی پیرە و زەردۆییش لە پاڵ دەوڵەتی سەفەویدا دەبن.

لە كتێبەكەیدا (سەرجەم مێژووی ئەفشاری و زەندییەكان لا/ 300) ئەبولحەسەن محەمەد ئەمین گلستانە ئاماژە بە ڕۆڵی جاف لە ڕووداوەكانی سەردەمی زەندەكاندا دەكات (ئەو سەردەمە لە ساڵی 1753 تا 1794ی خایاند).

هەر وەها هاتنی زایەر بەگی جاف بە یاوەریی چوار سەد خێزان لە عێلە كۆچەرەكەی لە زێدی ڕەسەنیانەوە (جوانڕۆ) بۆ كوردستانی باشوور، بە ڕووداوێكی مێژوویی گرنگ لە ژیانی ئەم عێلەدا دەژمێردرێت.

زایەر بەگی جاف

زایەر بەگ بە خۆی و یاوەرانییەوە لە ڕووباری سیروان پەڕینەوە و لە بەری ڕۆژئاوایدا نزیك بە شوێنی دەربەندیخانی ئێستا دامەزران، ئیدی لەو شوێنەدا دەسەڵات و موڵك و سامانیان لە سەردەمی بابانییەكاندا بەردەوام زیادیان كرد.

لێرەدا مێژوونووسان لەسەر دیاریكردنی مێژووی هاتنی زایەر بەگ و خزمانی بۆ كوردستانی عێراق كۆك نین، هەندێكیان دەڵێن ئەو مێژووە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سوڵتان مورادی چوارەم كەنازناوی (مورادی) وەك پاداشت بەو جافانە بەخشی لە ئەنجامی ئەوەی لە فەتحی بەغدادا ساڵی (1048ك) هاوكاری ئەویان (واتە مورادی چوارەم) لە دژی فارسەكان كرد.

بەڵام هەندێكی دیكەش لە مێژوونووسان دەڵێن، ئەم ڕەوە بە كۆمەڵەی جاف بۆ كوردستانی عێراق لە سەردەمی نادر شای ئەفشاردا (ساڵی 1155ك) ڕوویداوە، ئەم زانیارییەش بەپێی باری مێژوویی زیاتر لە ڕاستییەوە نزیكە.

جا ئەگەر ئێمە ئەم زانیارییەی دواییە پەسەند بكەین كە بەپێی ڕیزبەندی مێژوویی ڕووداوەكانی ڕابردوو زیاتر لەگەڵ ڕاستیدا دەگونجێت وەك ئاماژەمان بۆ كرد، ئەوە دەبێت دان بەوەدا بنێین كە نازناوی جافی مورادی بەو تیرە و هۆزانەی دیكەی جاف بەخشراوە كە بەر لە هاتنی زاهیر بەگ بۆ كوردستانی عێراق هاتوون

و ئەمانە یارمەتیی سوڵتان مورادیان لە فەتحی بەغدادا داوە. ئەمەش بە تەواوی لەگەڵ زانیارییەكەی باسیل نیكیتین-دا دەگونجێت كە باس لەوە دەكات هارونی و گڵاڵی (دوو تیرەی جافن- وەرگێڕ) یارمەتیی سوڵتانی ناوبراویان لە فەتحی بەغدادا داوە و، بەو هۆیەوە نازناوی (مورادی)یان پێ بەخشراوە.

جەنگاوەری پیادە (تفەنگچی) جاف

بەهەر حاڵ ئێمە زیاتر لەسەر ئەوە ناڕۆین كێ و كەی و چۆن نازناوی جافی مورادیی وەرگرتووە، وەلێ گرنگ ئەوەیە ئەو نازناوە بوو بە نازناوێكی گشتی بۆ گشت جافەكانی خەڵكی كوردستانی عێراق كە ئەوانیش بە وێنەی باب و باپیرانیان بۆ ماوەیەكی زۆر كۆچەر بوون و هاتووچۆی نێوان گەرمیان و كوێستانیان دەكرد.

ئەوەی دیقەت لە نووسین و بەرهەمی لێكۆڵەر و ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدە بیانییەكان بدات، ئەوانەی كە بە مەبەست و خواستی جیا جیا بەكوردستاندا گەڕان، دەبینێت چەند بەسەر سووڕمانەوە زۆربەی ئەمانە، بایەخیان بە باس و هەواڵی جاف و شێوەی ژیانی خێڵەكی گەڕۆكیان و ڕەوشتی كوردانەی بەرزیان داوە.

هۆكاری سەرەكیی ئەم بایەخدانەش دەگەڕێتەوە بۆ فراوانی ئەم عێلە و دەسەڵات و شۆرەتیان لە كۆن و ڕابردوودا، وەكو پێشتریش ئاماژەمان بۆ كرد، جاف تەنها عێلێكی مەزن و بە سام و شەوكەتی كورد نەبوون ، بگرە لەڕاستیدا وەك میرنشینییەكی خێڵەكی وەها بوون كە لە چەندین تیرە و هۆز پێكدەهاتن و، ئەم تیرە و هۆزانەش یەكێتیی و یەكڕیزی خۆیانیان لە بۆتەی عێلە مەزن و یەكگرتووەكەیاندا دەپاراست كە میرەكان- بەگزادەكان- ی جاف لە قۆناغ و سەردەمە جیا جیاكاندا سەرۆكایەتییان دەكرد.

بەو شێوە مێژووی جاف بریتییە لەگشت ئەو بەسەرهات و ڕووداوانە كە ئەم عێلە، هەر لە بەگزادە و تیرە گەورەكانییانەوە تا دەگاتە هۆز و خێڵە بچووكەكانیان، تێیدا ژیاون و پێیدا تێپەڕ بوون.

مستەر ڕیچ كە ساڵی 1820 گەشتی بە كوردستاندا كردووە و لە 20ی ئابی ئەو ساڵەدا بووەتە میوانی هەوارگەی هاوینەی جاف لە مەریوان، زۆر سەرسام بووە بە داب و شێوەی كۆچەریی ژیانی جاف و سام و شۆرەت و سیمای نایاب و دڵگیریان و دانایی، و خۆشمەعشەریی كەیخسرەو بەگی میریان.

هەروەها ناوبراو (ڕیچ) زۆر مەتح و ستایشی پلە وپایەی ئافرەتانیان و ئەو ئازادییە دیارەی هەیانبووە دەكات. هەروەها ڕوونی دەكاتەوە و دەڵێت: سوارەكانیان باشترین جەنگاوەرانی كوردن و هێزی شەڕكەریشیان بە دوو هەزار سوار و چوار هەزار جەنگاوەری پیادە (تفەنگچی) مەزەندە دەكرێت.

فرێزەریش ساڵی 1834 ژمارەی عێلی جافی بە 10-12هەزار خێزانی كۆچەریی مەزەندە كردووە، هەروەها ئاماژەشی كردووە كە ئەوان (واتە جاف) دەتوانن لە كاتی پێویستدا هەزار سوار بە میری بابان سلێمان پاشا پێشكەش بكەن.

هەروەها ئەدمۆندزیش، جاف بە كوردە پوخت و ڕەسەنەكان وەسف دەكات و بە مەزنترین عێلی كورد لە باشووری كوردستاندا ناو دەبات، بە ڕادەیەك زۆر جار تەنها بەوشەی كورد ناوزەد دەكرێن و بەو ناوە لە عێل و تیرە و دەشتەكییەكانی تر جودا دەكرێنەوە.

باسیل نیكیتین-یش ئاماژەی بە شۆرەت و جەربەزەیی جاف لە كوردستانی باشووردا داوە، مێجر سۆن- یش گوتوویەتی: جاف عێلێكی زۆر ناسراو و بەناوبانگن و هەمیشە یەكێتیی و تەبایی و شێوەی سەربەخۆیی خۆیانیان لە نێو سنوورەكانیاندا لە قزەڕە بات (لە باشوور)ەوە تاكو پێنجوێن لە باكووردا پاراستووە.

ناوی (جاف)

سەبارەت بە ناوی (جاف)یش، ڕاو بۆچوونگەلێكی گەلێك جیاواز لەم میانەدا هەن یەكێك لەو بۆچوونانە دەڵێیت ناوەكە لە وشەی (جەفاكێش)ی لێكدراوی خۆماڵییەوە هاتووە كە مانای مەینەتی و نەهامەتی دەبەخشێت،

گوایە جافەكان بە زۆری پێشەنگی سوپای میر و فەرمانڕەواكان بوون و بەو هۆیەوە كوێرەوەری و تاڵاوێكی زۆریان چەشتووە، ئیدی ئەو ناوە (جەفاكێش) پڕ بە پێستیان بووە، پاشانیش ناوەكە كورت كراوەتەوە بۆ (جەفا) و لەویشەوە بووە بە جاف.

مامۆستا عەلائەدین سەجادی ئەگەر چی ئەم لێكدانەوەی بە پەسەند زانیووە، بەڵام بەڕای خۆی، وا دەبینێت، ناوی جاف لە جافرەوە (جعفر بە عەرەبی) وەرگێڕاوە، كە ڕەنگە ناوی یەكێك لە باپیرەكانی جاف بووبێت ، وەك ئاشكراشە كورد وا ڕاهاتوون جافر بە جافە ناوببەن.

شاعیری ناسراوی كورد قانع هەر لەو بارەیەوە دەڵێت، جاف پاشماوەی سوارەی ( جەفایی ) ین كە هەڵبژاردەی سوپای شاە (سوڵتان) حسێن سەفەوی بوون (1694- 1722)، ئەم جەنگاوەرانە پێیان سپێردرا ئەسفەهانی پایتەخت و دەوروبەری لە دز و جەردە بپارێزن، ئیدی ناوی (جەفایی)یان وەرگرت كە زۆر بە ڕوونی تەعبیری لە سام و توندوتیژیی ئەو جەنگاوەرانە لە نێو خەڵكدا دەكرد،

سوارەی ( جەفایی )

لەو ناوانەی لە ڕیزی ئەو جەنگاوەرانەدا بوون، هارون، شاتر، میكائیل، كەماڵ، ڕۆغزاد، ئیسماعیل…. هتد كە ئەمڕۆ لە نێو جافدا چەند تیرەیەكی دیار بەو ناوانەوە هەن وەك: هارونی، شاتری، میكائیلی، كەماڵەیی، ڕۆغزایی.. هتد (ڕۆژنامەی هەتاو ژ: 186 ساڵی 1960).

مامۆستا و زانا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیسیش وای بۆ چووە، ناوی جاف لە زاراوەی (ژاڤ)ەوە وەرگیراوە كە مانای تەڕ و تەرچك دەدات، گوایە جافە كۆچەرەكان بە دوای گژوگیای تەڕ و كاڵدا بۆ ئاژەڵەكانیان گەڕاون.

لەلایەن خۆیشیانەوە توێژەر و مێژوونووسان، مینۆرسكی و مەلا جەمیلی ڕۆژبەیانی و د. حەسەن جاف ڕایان وایە وشەی جاف لە ناوی عێلی (جاوان)ی كوردیی دێرینەوە، سەرچاوەی وەرگرتووە. ئەم عێلە لە دێر زەماندا لە شاخەكانی دەماوەندی باكووری شاری تاراندا نیشتەجێ بوون،

پاشان چەند گرووپێكیان بەرەو ڕۆژئاوای ئێران ڕەویان كرد و ناوی خۆیان سەپاند بەسەر ئەو شوێنەی لێی نیشتەجێ بوون ، (ناوی جاوان ڕود) بە مانا ڕووباری جاوانییەكان. لە ڕاستیشدا ئەو شوێنە (جوانڕۆی ئێستا) بە شوێنی یەكەم و ڕەسەنی گشت جاف (جافی مورادی لە عێراق، جافی جوانڕۆیی و گۆران لە ئێران) دەژمێردرێت.

ئەدیب و مێژووناسی بەناوبانگ مستەفا جەواد لە كتێبەكەیدا (جاوان، العشیرە الكوردیە المنسیە، جاوان عەشیرەتی كوردی لەبیر كراو) دەڵێت: جاوان یەكێ بووە لە عەشیرەتە مەزنەكانی كورد كە ناویان لە لایەن مێژوونووسە ئیسلامییەكانەوە هاتووە، وەك: مەسعوودی (لە هەردوو كتێبەكەیدا، مروج الژهب و التنبیه و الاشراف) قەلقەشەندی لە كتێبەكەیدا (صبح الاعشی).

پاشان هەندێك لە جاوانەكان بەهۆی جیا جیاوە لە ڕۆژئاوای ئێرانەوە بەرەو ناوچەكانی ناوەڕاستی عێراق لە سەدەی چواری كۆچیدا گواستیانەوە و ڕۆڵێكی دیاریان لەو شوێنانەدا بینی .

دواتر لە كۆتایی سەدەی پێنجی كۆچیدا بەرەو باشووری عێراق شۆڕ بوونەوە و لەگەڵ عێلی (بەنی ئەسەد)ی عەرەبیدا لە دامەزراندنی شاری حیللەدا بەشدارییان كرد، هەروەها میرنشینی (جاوان)یشان لەو دەڤەرەدا دامەزراند، تا ئێستاش گۆڕی هەندێك لە میر و سەرۆكەكانیان لەوێندەر ماون و بە دی دەكرێن (وەك: وارام جاوانی).

وا پێدەچێت ئەو جاوانییانە لە پاش 120 ساڵ بۆ زێدی ڕەسەنی خۆیان (جاوان رود- جوانڕۆ) گەڕابێتنەوە و لەوێندەر دەستەملانی عێل و عەشرەتە ڕەسەنەكەیان بووبێتنەوە كە لەو سەردەمەدا بە ناوی جاف دەناسران.

سەبارەت بە چۆنییەتی گۆڕینی ناوی جاوان بۆ جاف، مامۆستا مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی شرۆڤەیەكی لۆژیكیانەی پەسەند لەو بارەیەوە دەخاتە ڕوو و دەڵێت:

ناوی جاوان بە گوێرەی شێوەزاری كرمانجی باوی ئەو سەردەمە بە (جا ڤان) دەخوێندرایەوە، لەم شێوەزارەدا پیتی (و) بە دەنگی (ڤ) دەخوێندرێت، وەك ئاشكراشە زمانی عەرەبی دەنگی (ڤ)ی تێدا نییە و ب (ف) دەخوێندرێتەوە، ئیدی جاڤانیش هەر بە جافان خوێندراوەتەوە و پاشان بە درێژایی كات بۆ (جاف) كورتكراوەتەوە.

شاخەكانی دەماوەندی باكووری شاری تاران