Home / مێژووى ئاینەکان / ئاینى زەردەشتى / ئاینی زه‌رده‌شتی

ئاینی زه‌رده‌شتی

640px-Zoroaster_1
ده‌رباره‌ی” زه‌رده‌شت ودینی زه‌رده‌شتی ” جیاوازی زۆر له‌سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌کاندا هه‌ن و تائێستا به‌ته‌واوی ئاشکرا نییه‌ (زه‌رده‌شت ) که‌ی هاتۆته‌ دنیاوه‌ ؟ له‌چ سه‌رده‌دمێک ژیاوه‌ ؟خه‌ڵکی کوێ بووه‌ ؟ به‌چ زمانێک دواوه‌ ؟ … هتد

, هەر بۆ نموونە لەخوارەوە دەمەتەقێیەكی ژمارەیەك لەو سەرچاوانە دەخەینەڕوو:
1-لە سەرچاوە و رازە زەردەشتییەكاندا هاتووە گوایا (300) ساڵ بەر لەژیانی (ئەسكەندەری مەكدۆنی) ژیاوە, بەواتا لەنیوەی دووەمی سەدەی حەوتەمی پێش عیسا بۆ نیوەی یەكەمی سەدەی شەشەمی پێش عیسا لەساڵەكانی (660-583پێش عیسا)[1].
2-گزانتویس, كۆنترین نووسەری یۆنانییە كە ناوی زەردەشتی هێناوە و سەردەمی ژیانی ئەوی گێڕاوەتەوە بۆ شەش هەزارساڵ بەرلە لەشكركێشییەكەی (خشیارشا[2]) بۆسەر یۆنان.
3-ئیفلاتوون لەكتێبی (Alkibiadas) ناوی زەردەشتی هێناوە و پاشان قوتابیەكانی وەك (ئەرەستۆ, هۆمیرۆس) مێژووی ژیانی ناوبراویان گێڕاوەتەوە بۆ شەش هەزار ساڵ بەرلە مردنی ئیفلاتوون.
4-پلینی = پلینۆس؛ لەكتێبەكەیدا بەناوی (مێژووی سروشتی)یەوە نووسیویەتی: زەردەشت شەش هەزار ساڵ بەرلە ئیفلاتوون ژیاوە.
5-هەریەك لە دانشمەندی فارسی (ئەردەشیر خەبەردار) و دانشمەندی ئەڵمانی (بارول بۆن سن) سەردەمی لەدایكبوونی (زەردەشت)یان گێڕاوەتەوە بۆ (شەش هەزار و پێنج سەد ساڵ) بەرلەزایین.
6-فەیلەسووفی فەرەنسی (واڵتەر) لەنووسینەكانیدا زۆربەگەورەیی ناوی زەردەشتی هێناوە و مێژووی ژیانی گێڕاوەتەوە بۆ (شەش هەزار ساڵ) بەرلە كۆرشی گەورە[3].
7-مستەر جاكسۆن كە یەكێكە لە لێكۆڵەرەوانی بواری دینی زەردەشتی و پسپۆریَِكی شارەزایە وتوویەتی: زەردەشت لەنیوەی دووەمی سەدەی حەوتەمی پێش عیسا لەدایكبووە و لەنیوەی یەكەمی سەدەی شەشەمی پێش عیسا كۆچی دوایی كردووە[4].
8-مستەر هۆڵ لەكتێبی (مێژووی كۆنی خۆرهەڵاتی نزیك)دا نووسیویەتی: بەپێی سەرگوزەشتە كۆنەكان زەردەشت ساڵی (599پێش عیسا) لەدایكبووە[5].
9-هەریەك لە (مەسعوودی, حەمزەی ئەسفەهانی, یاقوتی حەمەوی, حەدوڵای مستەوفی قەزوینی) لەسەر ئەوە كۆكن گوایا زەردەشت لەسەردەمی حوكمڕانیی (گوشتاسب) لەناوچەی (ورمص)دا ژیاوە[6].
10-(د. جەلیلی دۆستخوا) لەبەرگی یەكەمی كتێبی ئاوێستادا نووسیویەتی: دەربارەی شوێنی هاتنەدنیای (زەردەشت) جیاوازیی بەرچاو لەسەرچاوەكاندا هەن, هەندێك بە (باختەر= بەڵخ) و هەندێك بە خۆرهەڵاتی ئێرانیان لەقەڵەمداوە, هەندێكیش دەڵێن ئەو شوێنە (ورمێ)یە, هەروەها بەپێی بۆچوونێكی تر لە كۆنەشاری (رگا=رغا), بەواتا شاری (ری) ئەمڕۆدا لەدایكبووە[7].
11-د.موحەممەدی موعین لە لێكۆڵینەوەیەكدا لەسەر مێژووی ژیانی زەردەشت نووسیویەتی: زەردەشت ساڵی (660 پێش عیسا) لەدایكبووە و لەتەمەنی بیست ساڵیدا گۆشەگیربووە, لە سی ساڵیدا (سروش)ی بۆ هاتووە و بووە بە پێغەمبەر, لەتەمەنی چل و دوو ساڵیدا چووەتە (بەڵخ), پاشای ئەوە بەناوی (گوشتاسب) هاتووەتەسەر دینەكەی, ساڵی (583پێش عیسا) لەشەڕێكدا لەگەڵ سوپای تووران بەفەرماندەی (ئەرجاسب)ی توورانی لە(ئاتەشگەی بەڵخ)دا كوژراوە[8].
12-ئارپهر كریستنسن؛ لەكتێبی (ایران فی عهد الساسانین)دا نووسیویەتی: ساسانییەكان هەر لەسەرەتای دەسەڵاتیانەوە لەگەڵ پیاوە دینییەكانی زەردەشتیدا یەكیانگرتووە و بەدرێژایی ساڵەكانی حوكمڕانیشیان پەیوەندی پتەویان پێكەوە هەبووە, هەر لەدرێژەی نووسینەكانیدا دەڵێت: بەپێی داستانە پارسییەكان (ئەردەشیری یەكەم) پاش ئەوەی دەسەڵاتی گرتووەتە دەست فەرمانیداوە هەموو وێنە پەرشوبڵاوەكانی (ئاوێستا)ی سەردەمی ئەشكانییەكان كۆكراونەتەوە و كراون بەكتێبێكی گەورە و پیرۆز[9].
13-عەلائوددینی سەجادی لە كتێبی (مێژووی ئەدەبی كوردی)دا نووسیویەتی: چ فارس چ كورد ئایینیان هەر ئەو ئایینە كۆنە بووە هیندییە كۆنەكان هەیانبووە, لەپاشان جیابوونەتەوە و كەوتوونەتە سەر بتپەرستی هەتاكو زەردەشت بەخۆی و ئایینەكەیەوە پەیدا بووە, هەندێك لە مێژوونووسان دەڵێن لەباكووری ئەفغانستان پەیدابووە و بەشێكیش لەسەر ئەو باوەڕەن لەبناری ورمێ و ئازربایجاندا سەریهەڵداوە, بۆ سەردەمی پەیدابوونیشی دەڵێن لەنێوان سەدەی بیستەم هەتاكو سەدەی پێنجەمی پێش عیسا بووە, بەڵام قسە و بەڵگە و بنەوانی زەردەشتی دەڵێت لەسەدەی حەوتەمی پێش زایین پەیدابووە ولەدەوروبەری ساڵی (620) پێش زاییندا كوژراوە[10].
14-هادی بەهمەنی لەكتێبی (پەیامی هەورامان-بەرگی یەكەم)دا نووسیویەتی: لەكوردستانی مەزندا كۆنترین دین بەئاگرپەرستی ناوی هاتووە, دووەم دینیش (مەزدیسنا)یە رابەرەكەی لەلایەن ئەورپاییەكانەوە ناوی بە(تزار ئەهوسترا) یان (زارا هوسترا) هاتووە, نەتەوە ئارییەكانیش بە (زەردەشت) ناویدەبەن, لەهەمان سەرچاوەدا ناوی چواردە پشتی زەردەشت بەم شێویە هاتووە:
زەردەشت – پوروشئەسپ – پایتیر ئەسپ – ئوروگە ئەسپ – چخش نوس – پیتەر ئەسپ – ئەرجەزەرشن – هەردار – سپتاما – ڤیداشت – نیازیین – ئیرچ – دۆراسرۆپ – مەنوچەر[11].
15-موشیر ئەلدەولە حەسەن پیرنیا لەكتێبی (تاریخ ایران باستان جلد اول)دا نووسیویەتی: ئارییە ئێرانییەكان لەڕووی باوەڕی دینیانەوە خۆریان بەچاوی ئاسمان زانیوە و هەورەبروسكەشیان بە كوڕی ئەو داوەتە قەڵەم و چەندین قەناعەتی تری ئەفسانەییان هەبووە, بەڵام زەردەشت دژی ئەو قەناعەتە ئەفسانەیی و جادووگەرییانە ڕاپەڕیوە و ئەوانی بەرەو یەكتاپەرستی بردووە[12], هەرلە درێژەی نووسینەكانیدا وتوویەتی: هەرگیز ناتوانین بەدڵنیاییەوە بڵێین دینی زەردەشتی لەسەردەمی حوكمڕانی ماددەكاندا بڵاوبۆتەوە و دینی دەوڵەتەكەیان بووە, یان نا, چونكە ئارییەكان لەسەردەمی كۆندا سەرچاوە سروشتیەكان, بەتایبەت لەناویاندا, (خۆر)یان پەرستووە, بۆیە پێدەچێت میهرپەرستیش لەناویاندا پەیڕەوكرابێت[13].
16-هەریەك لە مێژوونووسان (رۆدۆلف, دۆنكێر, ئێدوارد مایەر) هەزارساڵ پێش عیسایان بەسەردەمی دەركەوتنی زەردەشت داناوە[14].
17-لەكتێبی (مێژووی ئایینی زەردەشت)دا نووسراوە, ئایینی زەردەشت یەكەم ئایینە كە لەم جیهانەدا دەربارەی ژیانی جیهانی دووەم و مەسەلەی (قیامەت) دەدوێت, لەم ئایینەدا چمكێكی گەورە هەیە كە نەلەئایینی میسری كۆن و نە لە ئەندێشە زۆر قووڵەكانی هیندییەكاندا دەبینرێت, دەقەكەشی ئەمەیە: (جیهان مێژووی هەیە وپەیڕەوی یاسای گۆڕانكارییەكان دەكات و دۆخی ئێستای جیهان بۆ قۆناغی كۆتایی رابەریدەكات)[15].
18-لە كتێبی (دینكەرد[16])دا چیرۆكێك دەربارەی لە دایكبوونی (زەردەشت) خراوەتەڕوو ئەمەی خوارەوە چەند دێڕێكییەتی, رۆحی زەردەشت لە سەرەتاوە لە جیهانی باڵادا ژیاوە, كاتێك لە دایكبوونی ئەو هاتۆتە پێش (بەهمەن و ئۆردیبهێشت) كە دوو (یەزد)ی پایە بەرزن لاسكی گیایەكی پیرۆزیان هێناوە بەناوی (هوم=Hauma) و رۆحی زەردەشتیان تێدا جێگیركردووە, كاتێك (پوروشەسپ)ی باوكی چۆتە دەشت سەرنجی بۆ لای ئەو گیایە راكێشراوە و لێیبردۆتەوە بۆ ماڵەوە, بەم شێوەیە رۆحی(زەردەشت) لەئاسمانەوە گوێزراوەتەوە بۆ سەرزەوی.
پاشان كاری خوڵقاندنی تەنی (زەردەشت) بە دوو (یەزد)ی تر سپێردراوە بەناوەكانی (ئەمرداد=یەزدی ئاو) و (خورداد=یەزدی گیاكان), ئەم دوو یەزدە پاش ئەوەی كاری خۆیان لە ئاسماندا تەواوكردووە باریونەتە سەرزەوی, (تەنی زەردەشت) یان لەناو رەگی گیادا چەقاندووە, پاش ئەوەی ئەو گیایە رواوە (پوروشەسپ)ی باوكی زەڕدەشت بەرێنمایی (ئەمرداد و خورداد) شەش مانگای خۆی بردۆتە دەشت بەمەبەستی لەوەڕاندنیان, كاتێك مانگاكان لەو گیایەیان خواردووە گوانەكانیان پڕبوون لە شیر, (دەغدۆ)ی هاوسەری (پوروشەسپ) مانگاكانی دۆشیون و هاوسەرەكەشی ئەو گیای (هوم=Hauma)ـــەی كەپێشتر بردوویەتییە ماڵەوە و رۆحی زەڕدەشتی تێداجێگیركراوە وشكیكردۆتەوە, وەراندوویەتیە ناو شیرەكەوە و لەگەڵ (دەغدۆ) لێانخواردۆتەوە, پاش ماوەیەك (زەردەشت) لە دایكبووە[17].
19-یۆنانییەكان بە(زەڕدەشت)یان وتووە (زوروئاسترس), رۆمییەكان بە (زوروئاستر) و ئەورویاییەكانیش هەر بە (زوروئاست) ناویانهێناوە[18].
20-(هەرتل) پێیوایە (زەڕدەشت) لەسەردەمی (گوشتاسپی هەخامەنشی)دا ژیاوە و دەربارەی ئەم زاتە نووسیویەتی: زەڕدەشت بەهیچ شێوەیەك كاهن و رۆحانی نەبووە, بەدڵنیایەوە لە چینی جووتیارە و بەچینەكانی (ئەشراف, جەنگاوەر, رۆحانی)ییەوە پەیوەستنەبووە[19].
21-ئەندازیار ئەنداز حەوێزی لەكتێبی (ئاوێستا- نامەی مەنەڤی ئایینی زەردەشت)دا نووسیویەتی: مێژوونووسی یۆنانی (كسانتۆس) ساڵی (450پێش عیسا) وتوویەتی: زەردەشت (شەش سەد ساڵ) پێش جەنگی (خشیارشا)ی دژ بە یۆنانیەكان لەدایكبووە, بەوپێیەی ئەو شەڕە 480ساڵ بەرلە عیسا روویداوە بەواتا زەردەشت (600 + 480 = 1080 ) ساڵ بەرلە عیسا ژیاوە. هەر لەدرێژەی ئەم نووسینەدا هاتووە: باوكی زەردەشت ناوی (پوروش ئەسپPourshaspa) و دایكی ناوی (دوغدۆڤاDaghdova) بووە و لەگوندی (هەردشنە)ی نزیك بە (ورمێ) لەدایك بووە[20].
22-ئەحمەدی كوڕی ئەبوبەكر نووسیویەتی: زەردەشت بە (وەخسوورسیماری) ناوی دەركردووە[21], لە تێكستەكانی (رێوڕەچەی یارسان= كاكەیی)دا ناوی ((وەخسوورسیماری) هاتووە.
پاش دەرخستنی دەمەتەقێی ژمارەیەك لەسەرچاوەكان دینەسەر ئەوەی (زەردەشت) هەر لەتەمەنی منداڵییەوە لەڕووی ژیری و سەلیقە و تێگەیشتنەوە لەگەڵ هاوتەمەنەكانیدا جیاوازبووە, لەم بوارەدا هەندێك كرداری سەیروسەمەرەی نواندووە[22].
لەتەمەنی حەوت ساڵییەوە هەتاوەكو پانزە ساڵان لەلای بیریارێكی گەورە و پیرۆزی ئەو سەردەمە فێری هەندێك (بنەمای ئایینی, كاروباری كشتیاری, هونەری دەرمانگەری) بووە, كاتێك توورانییەكان هێرشیانبردۆتە سەر ئێران, زەردەشت كە لەهەرەتی گەنجیدا بووە چۆتە گۆڕەپانی جەنگەوە و دژی سوپای تووران قارەمانانە جەنگاوە[23], لەتەمەنی بیست ساڵیدا دنیای گۆشەگیری هەڵبژاردووە و دەستیداوەتە تێڕامان و تێفكرین, لەتەمەنی سی ساڵیدا نیشتمانەكەی خۆی بەجێهێشتووە و روویكردۆتە چۆڵایی و كێوەكان[24], چۆتە كەناری رووباری (دائیتا) كە رووباری (ئاراكس)یشی پێدەڵێن, لەو شوێنەدا داوای لە خەڵك كردووە دەستبدەنە خواپەرستی و خواناسی[25].
بەرامبەر بە بانگهێشتەكەی زەردەشت (موغ[26])ــەكان سەرسەختانە بەرپەرچیانداوەتەوە و دژی وەستاون, بۆیە ناچار بووە لەگەڵ ژمارەیەك لەدەستوپێوەندەكانیدا كۆچیكردووە و هاتۆتە (بەڵخ), لەوێش كوڵەباڵێكی سپی لەبەركردووە و بەدەستێكی بڕێك ئاگر و بەدەستەكەی تری (گاڵۆك = گۆچان)ێكی لەداری سەروو گرتووە بەدەستیەوە و چووە بۆلای (گوشتاسپ)ی پاشای مەملەكەتی بەڵخ و داوای لێكردووە بێتەسەر دینەكەی[27].
زەردەشت ماوەی دووساڵ هەوڵی بەردەوامیداوە هەتاوەكو گوشتاسپ باوەڕی پێبهێنێت, بەڵام چونكە پاشا لەژێركاریگەریی قسەی (موغەكان = رۆحانیەكان)دا بووە, ئەوانیش بەهەنگاوی ئەهریمەنانەی خۆیان دژایەتیانكردووە و دژی دینەكەی راپەڕیون, دواجار بوون بەهۆی ئەوەی بیگرێت و بیخاتە زیندانەوە, بەڵام پاش دووساڵ (پەرجوویەكی=موعجیزەیەكی لێدەركەوتووە و ئیتر گوشتاسپ باوەڕیپێهێناوە و تەواوی هێزی خۆی بۆ بڵاوكردنەوەی دینەكەی بەكارهێناوە, پاش گوشتاسپ هەموو دەستوپێوەندەكان و فەرمانبەرەكانیشی چوونەتەسەر دینی زەردەشتی[28], پێویستە لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوەبكەین كە دانایی (جاماسپ)ی وەزیر كاریگەریی زۆری هەبووە بۆ ئەوەی گوشتاسپ باوەڕ بەدینی زەردەشتی بهێنێت, زۆربەی سەرچاوەكانیش باسی ئەوەدەكەن گوایا (زەڕدەشت و جاماسپ) ژنبەژنیانكردووە.
هەر لەم بوارەدا دەوترێت بەبۆنەی باوەڕهێنانی (گوشتاسپ و دەستوپێوەندەكانی) زەردەشت دارێكی سەرووی ناشتووە, ئەو دارە هەتاكو ساڵی (861عیسایی) ماوە, بەڵام لەو ساڵەدا خەلیفەی عەباسی (المتوكل علی الله) فەرمانیداوە بڕیویانە و هێناویانەتە (سامەڕا) و لەدرووستكردنی سەراكەیدا بەكاریانهێناوە[29].
بەپێی هەندێك سەرچاوە زەردەشت لەماوەی بیست ساڵی پاشماوەی تەمەنیدا دوو نەبەردیی لەگەڵ دوژمنانی دینەكەیدا بەرپاكردووە, جەنگی دووەمیان لە سەردەمێكدا بووە كە ناوبراو تەمەنی گەیشتۆتە حەفتاوحەوت ساڵ, هەرچەند دەوترێت لەو جەنگەدا سەرەتا سەركەوتووە, بەڵام لەدواییدا كوژراوە و دەربارەی كوشتنەكەشی رازی جۆراوجۆر هەن, بەم شێوەیە

بنه‌ماکانی ئاینی زه‌رده‌شتی
1- فه‌لسه‌فه‌ی دروستبوونی دونیا : له‌سه‌ڕ ڕۆشنایی ئاوێستا که‌کتێبی پیرۆزی زه‌رده‌شتیه‌کانه‌ و هه‌ندێک سه‌رچاوه‌ی تری په‌هله‌وی دنیا له‌دوو هێز په‌یدابوونی ، به‌م شێوه‌یه‌ :
ا- هێزی رووناکی
ب – هێزی تاریکی

هەر لەسەر ئەو بنەمایەش جیهان بووە بە دوو بەشەوە (لەشكری رووناكی) و (لەشكری تاریكی), سەرداری لەشكری رووناكی پێیدەوترێت (ئاهورامەزدا = هرمز = سپنتامینۆ), سەرداری لەشكری تاریكیش پێیدەوترێت (ئەهریمەن = ئەنگرمینۆ).
ئاهورامەزدا: ناوەكەی لەدوو بەش پێكهاتووە كە بریتین لە (ئاهورا) و (مەزدا), ئاهورا لەبڕوای دینی ئارییەكاندا قوڵایی و ریشەی دێرینی هەیە چونكە ناوی (خوا)كەیان بووە و بەواتای (سەروەر) دێت. (مەزد)یش بەواتای (زانا, ژیر) دێت, هەردوو بەشەكە بەسەریەكەوە دەبن بە (سەروەری زانا, سەروەری ژیر). كە دەقاودەق بەرامبەر (العلی العلیم)ی عەرەبیە, زەردەشتییەكان پێیانوایە (ئاهورامەزدا) لەسەر هەموو شتێكەوەیە و ئاگای لەهەمووشتێكە, هیچ شتێك وەك ئەو نییە.
ئەهریمەن = ئەنگریمنۆ: رەمزێكە بۆ (رۆحی تێكدەر, مردن, تاریكی, پیسی, خراپی, درۆ), بەردەوام لەگەڵ ئاهورامەزدادا لەجەنگ و ململانێدایە.
(ئاهورمەزدا) كە خوای خێرە شەش یاریدەدەری هەن, پێیاندەوترێت (ئەمشەسپنتان = ئامشاسپندانە = رۆحی نەمر و ئەزەلی) و ئەمانەش ناوەكانیانە:
1-زەند هومەن=وەهومەن=بەهمەن: بە واتای (فریشتەی رەوشتباش, فریشتەی خێر و چاكە), هێمای ژیری و زانایی و زانستی خوداییە.
2-ئەشەڤەهێشتە=ئۆردیبەهێشت: بەواتای (فریشتەی راستی و دادوەری), خاوەنی هەموو ئاگر و ئاگردانەكانی سەر رووی زەوییە.
3-هەورڤەتات=شەهریوەر: بەواتای (فریشتەی توانا) كە بژێوی هەموو بەندەكانی خوای بەدەستە.
4-ئەناهیتا=سپەندارمەز: بەواتای فریشتەی (بەرەكەت و خۆشەویستی), كاری ئەم فریشتەیە ئاوەدانكردنەوە و سەوزكردنی زەوییە.
5-هوروتات=خورداد: بەواتای (فریشتەی سوودمەندی, كامەرانی, سەركەوتن) كە شادی و خۆشی دەبەخشێت بە رۆحی شادان.
6-هڤەرخشەیتە=مورداد: بە واتای فریشتەی نەمری و هەمیشەیی[34].
ئەمشەسپەنتان هەمیشە لەخزمەتی (ئاهورمەزدا) دان و چاوەڕوانی فەرمانەكانی دەكەن و لەرێگەی ئەمانەوە دنیا بەرێوەدەبات, بەرامبەر بە (ئاهورمەزدا و ئەمشەسپەنتان)یش ئەهریمەن و شەش یاریدەدەری وەستاون, یاریدەدەرەكانی ئەهریمەن (دەئو= دێو)ن و ئەركیان تێكدانی كارەكانی (ئاهورمەزدا و ئەمشەسپەنتان)ـە.
بەپێی باوەڕی زەردەشتییەكان وەك لە ئاوێستادا هاتووە (ئاهوارمەزدا) سەرەتا جیهانی رۆحەكانی درووستكردووە و ماوەی سی هەزار ساڵ حوكمی بەسەرداكردوون, ئینجا ئەهریمەن لە جیهانی تاریكییەوە هاتۆتە ناو جێهانی رووناكی, پاشان ئاهورامەزدا جیهانی مادی, بەشەش قۆناغ, لەماوەی سێ هەزار ساڵدا درووستكردووە, ئەمانەش ناوی قۆناغەكانن:
1-میدیۆزرم = Maidyuzarm: لەم قۆناغەدا (ئاسمان, ئەستێرەكان, رێگەی كاكێشان)ی دروستكردوون.
2-میدیۆشم = Mdidushem: لەم قۆناغەدا ئاوەكانی درووستكردوون.
3-پیتی شهیم = Paityshahim: لەم قۆناغەدا زەویی دروستكردووە.
4-ئەیاترم Ayatherm: لەم قۆناغەدا (دار, گژوگیا, شینایی) درووستكردوون.
5-میدیارم Maidyarem: لەم قۆناغەدا بێجگە لە مرۆڤ هەموو گیانلەبەرەكانی درووستكردوون.
6-هەمسپدمدم Hamaspathmadm: لەم قۆناغەدا (مرۆڤ)ی درووستكردووە.
بەم پێیە مرۆڤ لەقۆناغی شەشەمدا درووستكراوە, بەهاتنەدنیای (زەردەشت)یش ئەهریمەن بێهێزبووە, لەو رۆژەشەوە تا ئێستا سەركەوتنی ئاهورامەزدا بەسەریدا بەردەوامە هەتاوەكو جارێكی تر دەچێتەوە ناو دنیای تاریكییەوە[35].
هەرلەم بوارەدا (پرۆفیسۆر كریستنسن)نووسیویوتی: بەپێی یەشتە كۆنەكان دەورەی ژیان دوانزەهەزارساڵ بەردەوامدەبێت, لەسێهەزار ساڵی یەكەمیاندا هەردوو جیهانی (ئاهوارمەزدا و ئەهریمەن) لەبێدەنگیدا بوون, پاش ئەوە ئەهریمەن لەجیهانی تاریكییەوە هاتۆتە دەرەوە ویستوویەتی جیهانی رووناكی لەناوببات, ئاهورامەزدا جەنگێكی نۆهەزارساڵی دژی راگەیاندووە, لەبەرئەوەی ئاهورمەزدا ئاگاداری هەموو شتەكانە و زانیویەتی ئەو جەنگە بەشكستی جیهانی تاریكی كۆتاییدێت, ئەهریمەن لەترساندا ماوەی سێ هەزار ساڵ بەئیفلیجی لە تاریكیدا ماوەتەوە, لەو ماوەیەدا ئاهورامەزدا دەستیكردووە بەدرووستكردنی دنیا, پاش ئەوەی لەكارەكەی بووەتەوە ئەو (گا)یەی دروستكردووە كە بە(گای یەكەم) ناسراوە و ئینجا مرۆڤی یەكەمی بەناوی (گیومرد = گیامەرەتەن)ی دروستكردووە.
لەوكاتەدا ئەهریمەن بەهەموو هێزێكیەوە كەوتۆتە دژایەتیی ئاهورامەزدا, ئەوەش بەپیسكردنی سەرچاوە سروشتییەكان و دروستكردنی زیندەوەر و مێرووی زیانبەخش, هەربۆیە ئاهورامەزدا خەندەقێكی لەبەردەم ئاسماندا درووستكردووە, بەڵام ئەهریمەن لەئەنجامی هێرشە بەردەوامەكانیدا دواجار توانیویەتی (گای یەكەم و گیومەرد) بكوژێت, لەبەر ئەوەی تۆوی (گیومەرد) دارێكی لێرواوە و دوو مرۆڤ لەنەوەی ئادەم بەناوی (مشیگ, شیانگ)ی لێدرووستبوون. لەو كاتەوە ئیتر تێكەڵاوی لەنێوان چاكەوخراپەدا دەستیپێكردووە[36]. رۆڵی مرۆڤەكانیش لەو شەڕەدا بەتەنیشت چاكە, یان خراپە بەپێی كردارەكانیان كاریگەربووە, پاش سێ هەزار ساڵی تر لەدرووستبوونی جیهان, زەردەشت وەك رێپیشاندەرێك بۆ بانگهێشتكردنی خەڵك بۆسەر دینی راست سەریهەڵداوە, پاش ئەم ماوەیە تەمەنی دنیا تەنها سێ هەزار ساڵ دەمێنێت, پاش هەر هەزار ساڵێكیش (روزگاركارێك = سۆشیانس) لەتۆوی زەردەشت لەدایكدەبێت, ئەو تۆوەش لەیەكێك لەدەریاچەكاندا شاردراوەتەوە.
لەو چركەیەدا كە دوا( سۆشیانس) لەدایكدەبێت دواجەنگ لەنێوان هێزی رووناكی و هێزی تاریكیدا دەسپێدەكات, دواجار هەموو مردووەكانیش زیندوو دەبنەوە و ئەستێرەی كلكداری (جوتچهر=جۆپیتەر) دەكەوێتەسەر زەوی و گڕدەگرێت, لەئەنجامدا هەموو میتاڵەكان دەتوێنەوە و بەسەر زەویدا وەك لافاوێكی ئاگرین دەكەونەڕص, هەموو خەڵكیش، زیندووەكان و مردووە زیندووبووەكانیشەوە پێویستە بەناو ئەو لافاوەدا بڕۆن, لەدرێژەی نووسینەكەدا هاتووە ئەو لافاوە بۆ چاكەخوازان دەبێت بەشیرێكی گەرم و پاكیاندەكاتەوە و ئیتر دەچنە بەهەشت.
پاش ئەم دواجەنگە بۆ یەكجارەكی هێزی تاریكی و خراپەكاری لەناودەچن و دەچنەوە ناو تاریكییەوە, زەوی تەخت و پانوپۆڕ دەبێت, دنیا بۆ هەتاهەتایی بەپاكی و ئارامی دەمێنێتەوە[37].
2-تێڕوانین بۆ رۆح: بەباوەڕی زەردەشتییەكان رۆح نەمرە, هەموو مرۆڤێك پاش مردنی بەسێ ڕۆژ رۆحەكەی دێتەوە ناو ژیان و تامی ژیان دەچێژێت, ئینجا (با) هەڵیدەگرێت و دەیبات بۆ (پردی جینوەت) لەوص لەبەردەم سص دادوەردا دادگاییدەكرێت و گەورەی دادوەرەكانیش (مهر)ە, لەو دادگاییكردنەدا هەموو كردەوەكانی, لەچاكە و خراپە بەتەرازوو دەكێشرێن, ئینجا پێویستە لەو پردە بپەڕێتەوە كە هەر لە قولەی (ئەلبورز)ەوە هەتاوەكو ئاوی (دائیتیا) درێژدەبێتەوە, ئەگەر ئەو رۆحە چاكەكاربێت پردەكە پاندەبێت و بەسەریدا دەپەڕێتەوە, ئەگەر خراپەكاریشبێت پردەكە زۆر تیژوتەنكدەبێت و دەكەوێتە ناو تاریكستانێكی ئەنگوستەچاوەوە[38].
رۆح ئەگەر خاوەنی سص سیفەتبێت كە لەڕاستیدا كرۆكی دروشمە دینییەكانی زەردەشت پێكدەهێنن دەچێتە بەهەشت و ئەو دروشمانە بریتین لە:
1-هۆمیتە = نییەتی چاك = ئەندێشەی چاك.
2-هۆدارشتە = كرداری چاك.
3-هۆمواختە = گوفتاریچاك = قسەی چاك.
ئەم دروشمانە لەهەندێك سەرچاوەدا بەم ناوانە هاتوون (هومنگا, هوختگا, هورشگا)[39].
بەهەشت لای زەردەشتییەكان بە (ئەنهوەهیشت = ئەنگوەهێشت =ANGUVAHISHTA) ناویدەهێنرێت و بەواتای باشترین ژیان, یان چاكترین دنیا دێت.
رۆح ئەگەر خراپەكاربێت ئەوە دەچێتەناو دۆزەخەوە كەبە (دژانگهە) ناویدەهێنرێت[40].
ئەو رۆحانەی كرداری چاكە و خراپەیان بەرامبەرن دەچنە شوێنێكەوە پێیدەوترێت (هەمشتگان = هەمەستەكان), لەو شوێنەدا سزاو پاداشت نییە[41].(لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكەین ئەم شوێنە لەقورئانی پیرۆزدا پێیدەوترێت الاعراف).
3-بەپیرۆز زانینی ئاگر و ئاتەشگە: ئاگرپەرستی لەدوای داستانەكەی حەزرەتی ئیبراهیمەوە دەستیپێكردووە, لە ئاوێستادا باسی ئاگر بەپێنج جۆركراوە, ناوەكانیشیان لە (یەسناكانی ژمارە 11 و ژمارە 17,[42])دا بەم شێوەیە باسیان لێوەكراوە:
1-ئاگری وەهرام = ئاگری پەرستگە.
2-ئاگر لەنێو لەشی مرۆڤ و زیندەوەراندا.
3-ئاگری شاردراوەی ناو رووەك.
4-ئاگری نادیار كە لەناو هەوروبروسكەدایە.
5-ئەو ئاگرەی كەلەبەهەشتدا لەبەردەم ئاهورمەزدادایە, ئەمجۆرەیان وەك لەكتێبی مێژووی ژیانی زەردەشتدا باسی لێوەكراوە ناوی (خورنە)یە و پەیوەندی بەبارەگای شكۆدار و گەورەی پاشاكانەوە هەیە, لەزمانی پەهلەویدا بە (خۆر) و لەزمانی فارسیشدا بە (خورشید) بەناوبانگە.
ئاگر لەئاوێستادا پێیدەوترێت (ئاتر) بەڵام لەزمانی فارسیدا هەرلە سەدەكانی ناوەڕاستەوە ناوەكە بووە بە (ئازەر) و بەكوڕی ئاهورامەزدا ناوبراوە, هەندێك لە عیساییەكان ئاگری پیرۆزی زەردەشتییەكانیان بەكچی ئاهورامەزدا لەقەڵەمداوە, بەڵام ژمارەیەك لە كەشیشەكانیان دژایەتی ئەم بۆچوونەیان كردووە, هەروەك (هوئونام) كە یەكێكبووە لە كەشیشە عیساییەكان لەرووی رقەوە ئاگری ئاتەشگەیەكی كوژاندووەتەوە و وتویەتی: (نە ئەم خانووە پەرستگەی خوایە, نە ئەم ئاگرەش كچی خوایە).
لە ئاوێستای سەردەمی ساسانییەكاندا گەلێك شت دەربارەی (پیرۆزیی ئاگر, سوود و دەسكەوتەكانی) بۆ پێشەوا ئایینیەكان و ئەنجامدانی ئەركەكانی مرۆڤ لەبەرانبەر ئاگردا قسەیان لەسەركراوە[43].
(كریستنسن) دەربارەی ئاگر و ئاتەشگە لای زەردەشتییەكان نووسیویەتی (ئاتەشگە = ماڵی ئاگر) بەشێوەیەكی گشتی هەشت دەرگای هەبووە, نموونەی ئەم جۆرە ئاتەشگەیە, ئاتەشگەكەی (شاری یەزد)ە كە لەسەردەمی لەشكركێشی ئیسلامدا كراوە بە مزگەوتێكی گەورە[44].
(مەسعودی)ش دەربارەی داروپەردووی ئاتەشگە كۆنەكەی (ئاسگخر) نووسیویەتی: ئەو شوێنە لەكۆندا جێگای بتەكان بووە, (كچی بەهمەنی[45] كوڕی ئەسفەندیار) بتەكانی لابردوون و كردوویەتی بە ئاتەشگە, لەم ساڵەدا كە (934عیسایی)یە خەڵك بە مزگەوتی سڵێمان كوڕی داود ناویدەبەن, بیناكە بریتیە لەبینایەكی سەرسوڕهێنەر و چوارچێوەیەكی گەورەی هەیە, بەهەرچواردەورەكەیدا شوورایەكی بەردین كێشراوە, چەندین وێنە لەسەر بەردەكان دروستكراون و جوانترین شێوە دەنوێنن, ئەوەی بێتە ئەم شوێنە وایبۆدەچێت كە وێنەكان هی پێغەمبەرانبن[46].
هەندێك لەمێژوونووسان وتوویانە ئەو ئاتەشگەیەی لەبەردەم گۆڕی شاكاندا لەباڵاخانەكەی (نەقشی رۆستەم)دا دروستكراوە و مێژووەكەی بۆ سەردەمی (هەخامەنشییەكان) دەگەڕێتەوە, نموونەیەكە لەو ئاتەشگەیانەی پارێزەری ئاگری سەرمەدی بوون, ئەو ئاتەشگەیە پێیدەوترێت (كەعبەی زەردەشت)[47].
ئەو ئاتەشگەیانەی ئاگری پیرۆزیان تێداكراوەتەوە پێویستبووە رەچاوی ئەوەیان تێدا بكرێت بەهیچ شێوەیەك خۆر لەئاگرەكە نەدات, بۆیە لەناویاندا ژوورێكی تاریك درووستكراوە و ئاگری تێداكراوەتەوە, وێنەی ئەوجۆرە ئاتەشگەیانەش لە دراوی حوكمڕانیی فارسدا هەرلەپێش (سلوكی)یەكانەوە و هەتاكو دواتریش بەرچاودەكەوێت.

About دیدار عثمان

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …