كۆتایی سایكس بيكۆ :

م. هاوكار مەلا كەریم / مامۆستا لەبەشی مێژوو كۆلێجی ئەدەبیات زانكۆی سەلاحەدین

– داڕشتنەوەی سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە لەدایك بوونی دەوڵەتی كوردی دەبێت .
ئێمە ئیمڕۆ داڕمانی چەند دەوڵەتێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەبەر چاوی خۆمان دەبینین لەوانە سوریا ناگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت بوون، عێراق ناگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت بوون ،یەمەن، لیبیا بەهەمان شێوە ئێستا ئەمانە دەوڵەت نەماون ، وە ناشگەڕێنەوە بۆ دەوڵەت بوون .

16ی ئایاری 2016 سەد ساڵی تەواو بەسەر رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ 16ی ئایاری 1916 تێدەپەڕێت ئەم رێككەوتنە، رێككەوتن و لێكتێگەیشتنێكی نهێنی بوو لەنێوان فرنسا و شانشینی بەریتانی و دانپیانانی ئیمپراتۆریەتی رووسیای قەیسەری ، لەناوگەرمەی جەنگی یەكەمی جیهان هاتە واژۆكردن ، ئامانج لێیی دابەشكردنی ناوچەی”الهلال الخصیب”كەوانەی”بەپیت و فەڕ”،كە قەڵەمڕەوی خۆیان بوو لە رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا لە دوای داڕمانی دەوڵەتی عوسمانی بەو هۆیەوە فرنسا:بەشی گەورەی لەبەری رۆژئاوا “سوریا، لبنان،ولایەتی موصل-باشوری كوردستان ” ی بەركەوت .
بەریتانیا:باشوری وڵاتی شام بەفراوانی رۆژهەڵات-ولایەتی بەغدا وبەسڕە و ناوچەكانی كەنداوی عەرەب .
بەهۆی ئەو رێككەوتنەوە زەرەرمەندی یەكەم كوردوكوردستان بوو كە پێشتر دوو پارچە كرابوو لەنێوان دەوڵەتی صەفەوی و دەوڵەتی عوسمانی پارچەی ئەوەی دووەمیان بەهۆی سایكس پیكۆوە كرایە سێ پارچە و هەر پارچەیەكی خرایە سەر یەكێك لە دەوڵەتە تازە دروستكراوەكانی پەیمانەكە كە ئەوانیش ” توركیا،سوریا،عێراق ” بوون .
راستە كوردوكوردستان زیانێكی گەورەیان بەركەوت كە لە مێژوودا كەم وێنەیە یاخود بگوترێت مێژوو هاوكاری ئەو نەتەوەیە نەبوو بەڵام ئەوە بەو واتایە نایەت كەهەریەك لە نەتەوە یا دەوڵەتەكانی وەكو ئێران، توركیا، سوریا، عراق، بێ زیان بوو بن وە ئازادیان وەچەنگ خستبێت، چونكە هەریەكێك لەو دەوڵەتانە بە هەموو هۆكار و كردارێكەوە كەوتنە وێزەی نەتەوەی كورد، بەمەبەستی سڕینەوەی لەناوبردنی وەبەهۆی ئاكامەكانی جەنگی یەكەمی جیهان دووەمی جیهان و دواتریش جەنگی سارد تاكو ساڵی 1990 وڵاتە زلهێز و بەناو داكۆكیكار لە مافەكانی مرۆڤ بە هەموو شێوەیەك چاویان نوقاند لەو پێشێلكارییانەی ئەو دەوڵەتانە دەرهەق بە كورد ئەنجامیاندەدا و بگرە زیاتریش لەوە لەزۆر وێستگە هاوكاری ئەو دەوڵەتانەشیان دەكرد !!
ئەم سنوورانە پیرۆز نین، ئەمڕۆ لە ئەرزی واقیعدا دەوڵەتێك نییە بەناوی سووریا، دەوڵەتێك نییە بەناوی عێراق وەك دوو دەوڵەتی عەرەبی ، چونكە عەرەب زیاتر لە بیست دەوڵەتیان هەیە .
ئەو وڵاتانەی سایكس-پیكۆ دروستیكردن، بەرژەوەندیدروستی كردن، كە لەنێویدا مافی گەلی كورد گەلی چوارەم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشێل و بنپێكرد و كەماوەی 100ساڵە درێژەی هەیە .

* ئەو وڵاتانەی سایكس – بیكۆ دروستیكردن سەرەڕای دابەشكردنی نەتەوەی كورد و خاكەكەی بەسەر چوار وڵاتەوە دابەشكرد، لەجیاتی پەیڕەوكردن و قوڵكردنەوەی گیانی برایەتی و پێكەوە ژیان كە لەم روەوە خۆشیان بە ئیسلام و موسڵمان دەزانن !! كەوتنە وێزەی كورد و گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەكانیان و كوشتن و قەتلوعام و تا دەگاتە مەترسی سڕینەوەلەئەنفال و كیمیاباران ،كە ئامانج لێیی كۆتاییهێنان بەبوونی نەتەوەیەك و تواندنەوەی بوو لە بۆتەی عارەب، تورك، فارس.

لەماوەی ئەم 100 ساڵەدا هیچ یەكێك لەو دەوڵەتانە درێخیان نەكرد وەهەموو رێگایەكیان تاقیكردەوە.
لە ماوەی 100 ساڵی رابردوو لە مەیدانی عەمەلیدا ئەم سیاسەت و ئەو سایكس بیكۆیە شكستی هێنا، سەرەڕای پێشێلكردنی مافی نەتەوەیی كورد و هەتا هاوڵاتیبوونمان ئەوە ئێمە نین ئەو رێككەوتننامەیەمان بەكۆتا هێناوە بەڵكو ئەوە سیاسەتی ئەو دەوڵەتانە بوو كە سایكس بیكۆ دروستیكردن كە قبولیاننەكرد كورد لەو چوارچێوەی دەوڵەتەكانیان و لەسەر خاكی خۆی هەناسە بدات تاكو خۆی بە عێراقی سووری توركیای ئێرانی بزانێت !!!! .
چونكە نەتەوەی كورد لە بەزۆر لكاندنیان بەو چوار دەوڵەتە لە ماوەی 100 ساڵی رابردوو بە هۆیەوە ملیۆنان هاوڵاتی و هەزاران كم2 زەوی لەدەستداوە.

* لە مێژوودا لە چوارچێوەی ئەو چوار دەوڵەتە ئەوە تەنها نەتەوەی كوردە گوتویەتی عەرەب برای ئێمەن، تورك برای ئێمەن، فارس برای ئێمەن، لەراستیدا برایەتی و پێكەوەژیان و یەكترقبوڵكردن بەیەك لایەن ناكرێت، بەڵام دوژمنایەتی وئاژاوەوهەوڵی سڕینەوە زۆربەئاسانی دەكرێت وەكو كردیان و دەیكەن !؟.
ئەو وڵاتانەی كە سایكس بیكۆ دروستیكردن ئەبێ ئەوە بزانن ئەوان لە ماوەی 100 ساڵی رابردوو ئازاد نەبوون چونكە رێگایان لە ئازادی خەڵكی تر گرتووە، هەروەكو رێبەری گەورەی هیند”جەواهیرلال نەهرۆ” لەیەكێك لەنامەكانی بۆ ئەندیرای كچی لە بەندیخانە نووسیویەتی دەڵێت:”سەیرە ئەو توركانەی تا دوێنێ داوای ئازادیان دەكرد ئەمڕۆسەری ئەو كوردانە پان دەكەنەوە كە داوای ئازادی دەكەن” !!! .
یا وەكو رێبەری گەورەی باشوری ئەفریقیا و مرۆڤایەتی “نیلسۆن ماندێلا” (1918-2013) كە ڕەتیكردەوە مەدالیای ئەتاتورك وەربگرێت چونكە ئازادی و ژیانی لە نەتەوەیەكی تر زەوت كردووە .

* بۆیە پێویستە لێرەدا ئەوە بڵێم كە بەدەر لە سایكس پیكۆ كاتی ئەوە هاتووە كورد دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی هەبێت و خۆی چارەنووسی خۆی دیاریبكات، بێ ئەوەی كاتی خۆی بەوە بەفیڕۆ بدات ، كە سایكس پیكۆ چی بوو ؟ چۆن بوو ؟

بەڵكو دەبێت هەنگاو بەو ئاراستەیە بنرێت، وە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بۆ ئارامی و سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشتگیری ئەم هەنگاوەی نەتەوەی كورد بكات .
هەروەكو مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت :
“رێككەوتنی سایكس-پیكۆ بەكۆتا هاتووە ، بارودۆخ وا دەخوازێت كە ناوچەكە پێویستی بە رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی نوێ هەیە ، وە دەبێت سەركردەكانی جیهان دان بە فەشەل و شكستی ئەو رێككەوتننامەیە بنێن ” .

واتە دەبێ‌ دونیا ئەوە بزانێت ئارامی وسەقامگیری، وە داڕشتنەوەی سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەبێ مافی نەتەوەی كورد و دەوڵەتی كوردی دروست نابێ، بە واتایەكی تر پێویستە تابلۆی رەسمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە واقعی دروستی خۆی لێیی بڕوانرێت، كە كورد كلیلی چارەسەری وسەقامگیری ناوچەكەیە .

– وەئەگەر ئەو دەوڵەتانەی ساكیس-پیكۆ دروستیكردبوون و سەركردەكانی ئیمڕۆی جیهانیش بارودۆخەكە وەكو خۆی نەبینن، ئەوا جارێكی تر مێژوویەكی تری خوێناوی و سەد ساڵەی نەهامەتی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرهاوێشتە نەرێییەكانی بۆ جیهان زۆر بە دژوارتر دووبارە دەبێتەوە .

– من لەوە تێناگەم سەرانی ئەو دەوڵەتانەی بەرهەمی سایكس بیكۆن چۆن مێژووی رابردووی ئەم 100 ساڵە دەخوێننەوە ؟ وە گەلەكانیان چۆن ئەوە لە سەرانی دەوڵەتیان قبول دەكەن ؟
كە سەرەڕای ناسەقامگیری سیاسی وڵاتەكانیان بەترلیۆن دۆلاریان لەو پێناوی كۆتاهێنان و سڕینەوەی نەتەوەی كورد خەرجكردووە ، لەكاتێكدا یەك لەسەر سێیی هاوڵاتیانیان لەژێر هێڵی هەژاریدان و كاریان دەستناكەوێ‌ تاكو بتوانن قوتی ماڵباتەكانیان دابینبكەن ، گەر ئەم داهاتانە لە بەرژەوەندی گشتی و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیان وەبەرهێنانی ناوخۆ بەكارهێنرابایە ئەوا ئەو وڵاتانە نمونەی خۆشگوزەرانی و ژیان و ژیار دەبوون لەسەر ئاستی دونیا . ئەوە شكست و كۆتایی سایكس پیكۆیە ، هەروەكو مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت :
“بڕوام وایە سەركردەكانی جیهان لە ناخی خۆیان گەیشتوونەتەوە ئەم ئەنجامە، كە سایكس پیكۆ بەكۆتا هاتووە، جا ئەگەر ئەمە بڵێن یان نا، قبوڵی دەكەن یان نا ئەمە راستیەكە لەسەر زەوی” .

– داڕشتنەوەی سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە لەدایك بوونی دەوڵەتی كوردی دەبێت .
ئەوەی لێرەدا ماوە بگوترێت ئەوەیە، گەر ئەوە راست بوبێت كەلە سەد ساڵی رابردوو هەمیشە گوتومانەتەوە ” مێژوو غەدری لێكردوین ” یا ” مێژوو هاوكارمان نەبووە ” ، بۆ دروستكردنی دەوڵەت .– ئەو دەوڵەتە كوردیەی لە داڕشتنەوەی سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دایك دەبێت بەیەكڕیزی نەتەوەی كورد دێتە بوون و بەس .

مارك سایكس، یه‌كێك له‌پێكهێنه‌رانی رێككه‌وتننامه‌ی‌ سایكس –پیكۆ، هه‌شت ساڵ به‌ر له‌ئیمزاكردنی رێككه‌وتننامه‌كه‌، سه‌رۆك هۆزو خێڵه‌ كوردییه‌كانی بینوه‌و له‌گه‌شتێكدا بۆ ناوچه‌كانیان گفتوگۆی له‌گه‌ڵ كردوون. به‌رهه‌می ئه‌و گه‌شته‌ی‌ نامیله‌كه‌یه‌ك بوو.

سایكس، له‌ساڵی 1908، كه‌ده‌كاته‌ هه‌شت ساڵ به‌ر له‌واژۆكردنی ڕێككه‌وتنامه‌ی سایكس – پیكۆ گه‌شتێك به‌دووری (700) میل بۆ كوردستان ئه‌نجامده‌دات، تیایدا چاوپێكه‌وتن‌و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ سه‌رۆك هۆز‌و خێڵه‌ كوردییه‌كان‌و پیاوانی ئاینی‌و خه‌ڵكی زه‌حمه‌تكێَش ده‌كات له‌گه‌ڵ چه‌ندین چین‌و توێژی تردا.

ئه‌مڕۆ 100 ساڵ به‌سه‌ر رێككه‌وتننامه‌ی (سایكس – پیكۆ) تێده‌په‌ڕێت كه‌ له‌ 16ی ئایاری ساڵی 1916 له‌نێوان به‌ریتانیا، فه‌ره‌نساو روسیا به‌سترا بۆ دابه‌شكردنی ناوچه‌كانی ژێركۆنترۆڵی ئیمپراتۆری عوسمانی.

مارك سایكس، كه‌ئه‌فسه‌رێكی به‌ریتانیا بوو له‌گه‌ڵ جۆرج پیكۆ، ئه‌فسه‌رێكی فه‌ره‌نسی، سنوره‌كانی ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی ئیمپراتوری عوسمانی-یان ده‌ستنیشان كردو هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و رێككه‌وتنه‌ به‌ڕێككه‌وتنی سایكس-پیكۆ ناسراوه‌

سایكس به‌رهه‌می ئه‌و گه‌شته‌ی‌ بۆ ناوچه‌كانی كوردستان به‌ر له‌هه‌شت ساڵ له‌ڕێككه‌وتنه‌كه‌، له‌نامیله‌كه‌یه‌كی (37) لاپه‌ڕه‌ییدا ده‌نوسێت به‌ناونیشانی (هۆزه‌ كورده‌كان له‌ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانیدا).

ئه‌و نامیله‌كه‌یه‌ وه‌كو دۆكیومێنتێك له‌ژماره‌ (38)ی گۆڤاری په‌یمانگای ئه‌نسرۆپۆلۆجی به‌ریتانیای مه‌زن‌و ئێرله‌نده‌ بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ له‌ ته‌مووزی-كانوونی یه‌كه‌می ساڵی 1908 له‌لاپه‌ڕه‌ (451-486).

له‌پێشه‌كی بابه‌ته‌كه‌یدا مارك سایكس ده‌ڵێت “له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆر به‌ده‌گمه‌ن شت له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ به‌زمانی ئینگلیزی نوسراوه‌، من نه‌متوانی به‌پێی ڕیزبه‌ندی خیڵه‌ كوردییه‌كان ریز بكه‌م”.

نه‌خشه‌ی‌ دابه‌شبوونی‌ هۆزه‌ كوردییه‌كان له‌ناو ده‌وڵه‌تی‌ عوسمانی‌ كه‌ له‌لایه‌ن مارك سایكسه‌وه‌ كێشراوه‌

سایكس له‌نامیلكه‌كه‌دا باسی 76 هۆزو خێڵی كوردی كردووه‌، جگه‌ له‌چه‌ندین تیره‌ی‌ تر.

ئه‌مانه‌ی‌ خواره‌وه‌، چه‌ند هۆزێكی گه‌وره‌و به‌ناوبانگی كورده‌ كه‌ مارك سایكس باسی كردون.

1 – داوده‌: چوار هه‌زار خێزانن، خێڵێكی نیمچه‌ كۆچه‌رین كه‌ حه‌ز به‌شه‌ڕده‌كه‌ن‌و له‌كه‌ناره‌كانی زابی خواروو ده‌ژین. له‌مه‌له‌وانیدا زۆرباشن‌و ژماره‌یه‌كی كه‌م ئه‌سپسواریان هه‌یه‌.

2- شێخ بزێنێ: چوار هه‌زار خێزانن، خێڵێكی مه‌زنن‌و حه‌زیان له‌شه‌ڕه‌و زۆر توندوتیژو یاخین. ئه‌سپسواری مه‌زنن. زۆر زیره‌كن‌و چه‌كی مارتینی هێنری دروستده‌كه‌ن. له‌زستاندا له‌گوند ده‌ژین‌و له‌به‌هاردا له‌ژێر خێمه‌دا ده‌ژین. دوای وه‌رزی دروێنه‌ به‌مه‌ڕو ماڵاته‌وه‌ ده‌ڕۆن بۆ سنوری ئێران‌و له‌مانگی ئه‌یلوول یان دواتردا ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌. مۆدیلی جل‌و به‌رگیان ئێرانیه‌.

3- گه‌ردی: شه‌ش هه‌زار خێزانن. خێڵێكی به‌هێزن‌و سه‌رقاڵی به‌خێوكردنی مه‌ڕوماڵات‌و ئاژه‌ڵداری‌و كشتوكاڵن، هه‌ندێكیان جه‌نگاوه‌رن. جل‌و به‌رگیان ئێرانیه‌و زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندو سوارچاكن.

4- هه‌مه‌وه‌ند: 1200 خێزانن. ئازاترین‌و زیره‌كترین‌و خێڵن له‌ناو خێڵه‌كانی كوردی بابانیدا. سوارچاك‌و نیشان شكێنی باشن‌و له‌ئاسنگه‌ری‌و كشتوكاڵدا شاره‌زان.

5- جاف: 10 هه‌زار خێزانن، خێڵێكی مه‌زنی نیمچه‌ كۆچه‌رین. وا باوه‌ڕده‌كرێت سه‌لاحه‌دین له‌م هۆزه‌ بێت. سه‌رۆك خێڵه‌كانی جاف به‌وه‌ ناسراون كه‌خیانه‌ت له‌یه‌كدی ناكه‌ن.

6- بارزانی: 750 خێزانن‌و ناوی خێڵه‌كه‌یان له‌ناوچه‌ی بارزانه‌وه‌ هاتووه‌. ئه‌م خێڵه‌ به‌ناوبانگن به‌ئازایه‌تی له‌شه‌ڕكردن‌و هه‌روه‌ها بنه‌ماڵه‌یه‌كی دیاریكراوی ئاینی كه‌ به‌شێخه‌كانی بارزان ناسراون.

7 – زێبار: 1000 خێزانن، ناوچه‌كه‌یان نزیكه‌ی 30 گوند له‌خۆده‌گرێت. زێبارییه‌كان جوتیارو وه‌ستاو ڕه‌زه‌وانی باشن‌و له‌گه‌ڵ بێگانه‌دا زۆر به‌خشنده‌ن.

8- شكاك: 6000 خێزانن، خێڵێكی به‌ناوبانگن‌و سێ مانگ له‌ناو چادر به‌سه‌رده‌به‌ن، بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین نیمچه‌ كۆچه‌رین.

9- بڵباس: 400 خێزانن، له‌سه‌ر سنور ده‌ژین‌و نیمچه‌ كۆچه‌رین.

10- هه‌ركی: 3000 خێزانن‌و خێڵێكی كۆچه‌ری به‌ناوبانگن‌و زۆر په‌رش‌و بڵاون، هه‌ندێكیان له‌ئه‌رزڕوم‌و هه‌ندێكی دیكه‌ش له‌وان‌و له‌ نزیك موسڵ ده‌ژین. ژنانی هه‌ركی زۆر ئازان.
11 – شێخان: 500 خێزانن، به‌ته‌واوی خێڵێكی كۆچه‌ری ده‌وڵه‌مه‌ندن‌و له‌نێوان روباری دیجله‌و هه‌ردوو زابدا مه‌ڕو ماڵات ده‌له‌وه‌ڕێنن.

12- شه‌به‌ك: 500 خێزانن، كۆچه‌ری نین‌و هه‌ندێك ده‌ڵێن شیعه‌ مه‌زهه‌بن.

سێر مارك سایكس، كه‌ نوێنه‌رایه‌تی به‌ریتانیای ده‌كرد له‌واژۆكردنی رێكه‌وتنامه‌ی سایكس پیكۆدا. له‌ 16ی ئازاری ساڵی 1879 له‌شاری له‌نده‌نی پایته‌ختی به‌ریتانیا له‌دایكبووه‌و له‌ 16ی شوباتی 1919 له‌شاری پاریسی پایته‌ختی فه‌ڕه‌نسا كۆچی دوایی كردووه‌.