مێژووی بەشداریکردنی کورد لە یەکەم پەرلەمانی تورکیا

 مێژووی بەشداریکردنی کورد لە یەکەم پەرلەمانی تورکیا

23ی نیسانی 1920 لەسەر داوەتی مستەفا كەمال پاشا، 337 كەسایەتی لە 66 ناوچەی هەڵبژاردنەوە یەكەم كۆبوونەوەی پەرلەمانیان لە ئەنقەرە ئەنجامدا. لەم كۆبوونەوەیەدا، پەرلەمانی توركیای نوێ ناونرا بە گەورە ئەنجوومەنی گەلی توركیا و مستەفا كەمال، كە هێشتا نازناوی ئەتاتوركی وەرنەگرتبوو بووە یەكەم سەرۆكی ئەو ئەنجوومەنە.

ئەنجو‌ومەنەكە بە بەشداری 72 ئەندام پەرلەمانی كورد لە ناوچە جیاجیاكانی باكووری كوردستانەوە كۆبووەوە و گرنگترین تایبەتمەندی ئەوە بوو كە پێش هەر گوتارێك پێویست بوو بگوترایە: “مافی ئاخافتن لەم ئەنجوومەنە بۆ دوو گەلە، ئەوانیش، گەلی تورك و گەلی كوردن”.

كاتێك كە یەكەم گەورە ئەنجوومەنی گەلی توركیا پێكهێنرا، زۆربەی ناوچەكانی ئەنادۆڵ بە ئیستەنبوڵیشەوە لەژێر دەستی هێزی هاوپەیمانەكان بوو. ژمارەی سەربازی هێزە هاوپەیمانەكان بریتی بوو 38 هەزار سەربازی ئینگلیز، 59 هەزار سەربازی فەرەنسی، 17 هەزار سەربازی ئیتاڵی و نزیكەی 100 هەزار سەربازی یۆنانی. ئەركی سەرەكی ئەنجوومەنی گەلی توركیا، بەرەنگاربوونەوەی ئەم هێزانەبوو.

لەگەڵ تەواوبوونی جەنگی جیهانیی یەكەم و دەوڵەتی عوسمانی بە فەرمی شكستی خۆی راگەیاند، ئیستەنبوڵی پایتەخت كەوتە ژێر دەستی ئینگلیزەكان و خەلافەت لەگەڵ ئەوەی بەردەوام بوو، تا بڵێیت بێهێز ببوو و لە ژێر فەرمانی ئینگلیز كاری دەكرد.

مستەفا كەمال ئەوكات جەنەراڵێكی گەنجی سوپای عوسمانی بوو و خەونی دەبینی بە بنیادنانی دەوڵەتێكی توركی سەربەخۆ. ئەم جەنەراڵە، تێگەشتبوو لەوەی كە دوای ئەو شكستە، عوسمانی جارێكی دیكە ناتوانێت هەستێتەوە سەرپێ و تەنها رێگە بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی توركی لە ئەنادۆڵ، دروستكردنی دەوڵەتێكی نوێیە.

15.05.1919 رۆژێكی مێژووییە بۆ بنیادنانی توركیای نوێ. لەم رێكەوتەدا، بڕیار درا مستەفا كەمال رەوانەی ئەنادۆڵ بكرێت بەمەبەستی سەركوتكردنی ئەو سەرهەڵدانە خۆجێیانەی درووستببوو و مەترسی بۆ دەوڵەتی عوسمانی ژێر دەستە درووست دەكرد.

مستەفا كەمال بە دڵخۆشییەوە ئەم بڕیارەی جێبەجێكرد و ئیستەنبوڵی بەجێهێشت و 19.05.1919 گەیشتە سامسون و جارێكی دیكە نەگەڕایەوە بۆ ئیستەنبوڵ هەتا ساڵی 1927 كە وەك سەرۆك كۆماری نوێی وڵات سەردانی فەرمی ئەو شارەی كرد.

هەوڵەكانی مستەفا كەمال بۆ درووستكردنی ئالتەرناتیڤی ئیستەنبوڵ بووە هۆی ئەوەی لەلایەن حكومەتی عوسمانییەوە فەرمانی كوشتنی بۆ دەربكرێت، بەڵام دواجار لە ململانێی ئیستەنبوڵی ژێردەستەو ئەنقەرەی پایتەختی نوێ، ئەنقەرە براوە بوو.

هەنگاوی یەكەم بۆ پێكهێنانی یەكێتی نیشتیمانی لە توركیای نوێ، كۆكردنەوەی نوێنەرانی ناوچە جیاوازەكان بوو. مستەفا كەمال و هاوڕێكانی كاریان بۆ ئەمە دەكرد، سەرەتا بە كۆنگرەی سیواس بەردی بناغەی ئەنجوومەنە نوێیەكە دانرا و دواتر لە 23.04.1920 پەرلەمانی نوێی توركیا یەكەم كۆبوونەوەی خۆی سازكرد.

سەرەكیترین كاری ئەم پەرلەمانە، دەركردنی هێزە بیانییەكان بوو لە خاكی ئەنادۆڵ. بۆ ئەم مەبەستە مستەفا كەمال هەواڵی بۆ سەرجەم شارەكانی ئەنادۆڵ و باكو‌وری كوردستان نارد و سوپایەكی نوێی بە سەركردایەتی خۆی پێكهێنا. ئەم سوپایە لە نزیكەی 3 ساڵدا جەنگی سەربەخۆیی توركیای گەیاند بە ئەنجام و لە ساڵی 1923دا دوای واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزان بە فەرمی كۆماری توركیای راگەیاند. بەشداری عەشیرەتە كوردەكان كلیلی سەركەوتن بوو لە جەنگی سەربەخۆیی توركیا.

بە پێی بەڵگەنامەی ئەرشیفەكانی فەرەنسا، كە لە كتێبەكەی رۆبێرت ئۆڵسن بە ناوی ناسیۆنالیزمی كوردی و  شێخ سەعید، بڵاو كراوەتەوە، یەكەم ئەنجوومەنی گەلی توركیا مەیدانی گفتوگۆ بووە لەسەر چارەنووسی كورد و چەند هەنگاوێكی گرنگیش نراوە بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد لە توركیای نوێ.

بە پێی ئەو زانیارییانەی كە لەم بەڵگەنامانەدا هاتوون، ئەنجوومەنی گەلی توركیا لە 10.02.1922 بە فەرمی یاسای بنیادنانی حكومەتی ئۆتۆنۆمی كوردستانی تێپەڕاند، بەڵام دواتر كۆنووسەكانی ئەو كۆبوونەوەیە ونكران و ئەم یاسایەی یەكەم پەرلەمانی توركیا هیچ كاتێك پەیڕەو نەكرا.

جێی سەرنجە كە هەتا ئێستا كۆنووسی كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنی گەلی توركیا لە رۆژی 10.02.1922 لە هیچ ئەرشیفێكدا نەدۆزراوەتەوە لەگەڵ ئەوەی كە كۆنووسی سەرجەم كۆبوونەوەكان لە 23.04.1920 ەوە هەتا ئەمڕۆ لە ماڵپەڕی فەرمی پەرلەمانی توركیا بڵاوكراوەتەوە.

جیاوازییەكی زۆر هەیە لە نێوان، هەم پێكهاتە و هەم كار و بڕیارەكانی یەكەم خولی پەرلەمانی توركیا لەگەڵ دووەم خولی هەمان پەرلەمان.

خولی یەكەم، لە یەكەم كۆبوونەوەیدا وابەستەبوونی خۆی راگەیاند بۆ حكومەتی ئیستەنبوڵ و خیلافەت. هەر وەك مستەفا كەمال لە زۆربەی گوتارەكانیدا لە 1920 هەتا 1923 زمانێكی ئاینی بەكار دەهێنا. هاوكات كورد و توركی بە پێكهاتەی سەرەكی دەوڵەتە نوێیەكە دەبینی و باسی لە مافی خۆبەڕێوەبەری یان ئۆتۆنۆمی دەكرد بۆ كوردستان، بەڵام خولی دووەمی پەرلەمان كە لە 11.08.1923 دا یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجامدا، دوای سەركەوتنی توركیا لە جەنگی سەربەخۆیی و واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزان و راگەیاندنی كۆماری توركیا یەكەمین كاری كۆتاییهێنان بوو بە خیلافەت.

دواتر هەر ئەم پەرلەمانە یەك لە دوای یەك بە دەیەها یاسای تێپەڕاند كە مۆركی ئاینی ئیسلامیان لەسەر رووی توركیای نوێ دەسڕییەوە.

هاوكات ناوی كوردستان، كە تا ئەو رۆژە لەلایەن سەرجەم كەسایەتی و لایەنەكانەوە بەكاردەهێنرا بە راگەیەنراوێكی وەزارەتی پەروەردەی ئەنقەرە كە ئەو كات پێی دەگووترا (وەكالەتی مەعاریف) قەدەغەكرا.

وەزارەتی پەروەردەی توركیای نوێ، لە 08.12.1925 راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە لە ژێر ناوی “ئەو بزووتنەوانەی هەوڵی پەرتكردنی یەكێتی توركی دەدەن”. راگەیەنراوەكە بە پاساوی رێگرتن لە مەترسییەكانی سەر یەكپارچەیی خاكی توركیا فەرمانی دەدا كە چیدی ناوی كورد و كوردستان بەكارنەهێنرێت. ئەم راگەیەنراوەی وەكالەتی مەعاریف بووە بنەمایەكی یاسایی بۆ قەدەغەكردنی ناوی كوردستان لە توركیا لە ساڵی 1925 ەوە هەتا ئەمڕۆ، كە بە پێی دەستووری 1982 كە تا ئێستا كاری پێدەكرێت ناوهێنانی كوردستان بۆ پارچەیەك لە خاكی توركیا تاوانە.