History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
دەربازبوونا سەد سالان ب سەر په‌یمانا سایکس ـ پیکو ڤە سالا ١٩١٦
ئەحمەد بالایی
بێگۆمان ملله‌تێ كورد داوییا هه‌ر په‌یمانه‌كێ خویكا خوه دایه، چ ئه‌و په‌یمان ل سه‌ر ئاستێ ناڤنه‌ته‌وی بن، چ ل ئاستێ هه‌رێمی بن، ژبه‌رکو هه‌ر رێكه‌فتنه‌ك هاتیه ئیمزاکرن ل سه‌ر خوین و خه‌باتا گه‌لێ كورد هاتیه مه‌شاندن، ب ده‌هان سالان پرسا كورد پاش خستیه، تنێ دخزمه‌ت و به‌رژوه‌ندیا رژێمێن داگیرکه‌ر و كه‌ڤنه‌په‌رستا جیهانی دابوویه، نه ژ بۆ چاره‌سه‌ر یه‌ک بنگه‌هی بوویه كو مافێن هه‌موو كێمه نه‌ته‌وان بهێته دابینكرن، هه‌ر كه‌س بمافێن خوه یێن سرۆشتی شاد و به‌خته‌وه‌ر ب بن ئاشتی و ته‌ناهی لهه‌رێمێ به‌ر قه‌رارب بیت.
د گه‌رماتیا جه‌نگێ جیهانێ یێ ئێکێ دا رۆژا ١٦ ـ ١٧ ل ئەیارا سالا ١٩١٦. دوو دبلۆماسێن ئنگلیز و فره‌نسی بناڤێ (مارك سایکس) نوێنه‌رێ ئنگلته‌را و(جورج پیکو) نوێنه‌رێ فره‌نسا لهه‌ڤدۆ جڤیان. پشتی دان و ستاندنه‌ك دۆر و درێژ هه‌ردوو دبلۆماس ل گه‌ل ئێك رێكه‌فتن كو په‌یمانه‌ك بناڤێ هه‌ر دوویان بهێته پێك ئینان. ناڤێ وێ كره په‌یمانا ” سایکس ـ پیکو” ژ بۆ كو حکوومه‌تا رووسیا ژی قایل بكه‌ن لگۆڕ وان پلانێن هاتین دانان مارك سایکس و جورج پیکو چوونه رووسیا باژێرێ ” په‌ترۆگراد”. پشتی دان و ستاندن ل گه‌ل نوێنه‌رێن حکوومه‌تا رووسیا کرین هه‌ر سێ لایه‌ن ل سه‌ر خالێن په‌یمانێ رێكه‌فتن، د ئه‌نجامدا نوێنه‌رێن هه‌ر سێ وه‌لاتان ئه‌و په‌یمان موهكرن. ئه‌و تشتێ د په‌یمانا سایکس ـ پیکوی دا هاتی به‌ر باس و لێکۆینێ كو راسته‌وخوه په‌یوه‌ندی ب كوردان ڤه هه‌ین پێكهاتیه ژڤان خالا.
١- به‌شا ژێریا کوردستانێ و ویلایه‌تا مۆسل كو پێكهاتی بوویه ژپارێزگه‌ها مۆسل ـ هه‌ولێر ـ که‌رکۆک و سلێمانیێ ل گه‌ل هه‌رێما كلیكیا ـ شام و حه‌له‌ب كو پڕانیا وان كورد بوونه ف به‌ر فره‌نسا كه‌فت بوون.
٢- باکوورێ هه‌رێما رۆژهه‌لاتا تورکیا (ئه‌رزه‌رۆم ـ ته‌رابزوون ـ بدلیس و به‌شه‌ك ژ ویلایه‌تا مۆسل ژبۆ رووسیا هاتبوون دیاركرن.
به‌شا ئنگلته‌را ناڤه‌راستا ژێریا ئێراقێ و فه‌لستینێ بوویه. لێ پشتی ده‌ستپێكرنا شۆڕەشا ئوكتوبه‌ر سالا ١٩١٧ و دامه‌زراندنا حکوومە‌ته‌ك کۆمونیست ل رووسیا رێكه‌فتنا ” برست لیوڤسكی” دناڤبه‌را هه‌رسێ وه‌لاتان هاته ئیمزاکرن. د وێ په‌یمانێ دا حکوومه‌تا رووسیا بریاردا كو هێزێن خوه یێن له‌شكه‌ری ئه‌وێن به‌شداری جه‌نگێ جیهانی یێ ئێکێ بۆین ژ ئه‌نیا شه‌ڕ ڤه‌كێشن. پاشی ئه‌و په‌یمان بناڤێ سایکس ـ پیکوی هاته بناڤكرن كو ئه‌وژی پلانه‌ك بوویه ژ نهێنیێن جه‌نگی. وی ده‌می ئه‌و به‌شا ژبۆ رووسیا ته‌رخانكری هه‌ردوو وه‌لاتان فره‌نسا و ئنگلته‌را دناڤبه‌را خوه دا پارڤەكرن. هه‌لبه‌ت ئنگلیزا ژ كه‌ڤندا زانیاری و پێزانین لسه‌ر مێژوویا مه‌زووبۆتامیان هه‌بوویه، شاره‌زایه‌ک د جیوپۆلۆتیکا هه‌رێمێ دا هه‌بوویه. له‌وما هه‌ر ل چه‌رخێ نووزدێ ئه‌وان دزانی كو پترۆله‌ك مه‌زن لهه‌رێما مۆسل هه‌یه و ژلایێ بسپۆرێن وانڤه هاتبوون ئاشكه‌راكرن، لێ ژبه‌ر هه‌بوونا هێزێن رووسیا ئنگلته‌را نه دخاست بهیچ ئاوایی ب بە (جیران) هه‌فسویێ رووسیا، له‌وما لده‌ستپێكێ ئه‌و هه‌رێم بده‌ست فره‌نساڤه به‌ردا وه‌كه دیواره‌ك سیاسی دناڤبه‌را خوه و رووسیادا. لێ چاخێ حکوومه‌تا رووسیا هێزێن خوه ڤه‌كێشاین مه‌یدان ژبۆ ئنگلته‌را ڤالابو، شیان ب ئاسانی فره‌نسا قایل بكه‌ت كو ده‌ست ژ ویلایه‌تا مۆسل به‌رده‌ن ل هەمبەر به‌شه‌ك دن ژ خاكا ده‌وله‌تا ئوسمانی لهه‌رێما (ئه‌سكه‌نده‌رۆن) ژ بۆ فره‌نسا. هه‌لبه‌ت وی چاخی فره‌نسا هن پێزانین ل سه‌ر جۆگرافیا هه‌رێمێ نه‌بوویه، نه دزانی ئه‌و قاس پترۆل ل هه‌رێما مۆسل هه‌یه، له‌وما زوو پێشنیارێن ئنگلته‌را په‌ژراندن ویلایه‌تا مۆسل ب ده‌ست ئنگلته‌راڤه به‌ردان. لێ پشتی فره‌نسا مه‌به‌ستا ئنگلته‌را زانی ئێكسه‌ر سه‌رۆک وه‌زیرێ فره‌نسا (كلیمه نسۆر) ژبۆ وێ مه‌به‌ستێ هنارته لایێ سه‌رۆک وه‌زیرێ برێتانی( لوید جورج) کو ده‌ست ب دان وستاندنان بکه‌ن. د ئه‌نجام دا هه‌ردوو لایه‌ن رۆژا ٢٤ نیسانا سالا ١٩٢٠ كۆنفره‌نسا (سان ریمو) پێك ئینا و كه‌تن دان و ستاندنان ل سه‌ر دابه‌شكرنا پترۆلا مۆسل.
رۆژا ٢٣ ئیلونێ هه‌ر وێ سالێ هه‌ردوو وه‌لات ل گه‌ل ئێك رێكه‌فتن كو حکوومه‌تا برێتانی رێژا ٢٥% ژ سه‌دێ پترۆلا مۆسل بده‌ت فره‌نسا. وی چاخی پڕانیا خاكا کوردستانێ که‌ت ژێر ده‌ستێ ئنگلته‌را. رۆکمانی و رژدبوونا ئنگلته‌را ل سه‌ر داگیركرنا هه‌رێما مۆسل ڤه‌دگه‌ره ژبۆ چه‌ند مه‌به‌ستێن ئابووری و سیاسی، ژبه‌رکو مۆسل هه‌رێمه‌ك پترۆلیه و جهه‌ك ستراتیژیه كو دكاره هه‌رتم ل سه‌ر پڕانیا وه‌لاتێن عه‌ره‌بی و که‌نداڤی زال ب بە مینا پره‌كێ دناڤبه‌را قاهیره و كلكيادا بكار بینه ژبۆ پاراستنا به‌رژوه‌ندیێن خوه لرۆژهه‌تا ناڤین. د ئه‌نجاما جه‌نگێ جیهانێ یێ ئێکێ دا سالا ١٩١٤ ـ ١٩١٨، گوهورینه‌ک مه‌زن که‌ت رۆژهه‌لاتا ژێری و رۆژهه‌لاتا ناڤین. وی چاخی سووریا ـ لوبنان ـ فه‌لستین ـ ئوردن و ئێراق هاتنه دابرین ژ ئیمپراتۆریا ئوسمانی.
سالا ١٩٢٢. ده‌وله‌تا ئوسمانی ل تورکیا هاته هه‌لوه‌شاندن. رۆژا ٣ ـ ٣ ـ ١٩٢٤. مه‌راسیما خه‌لافه‌تێ ب ئێک جاری هاته لادان و جه‌نه‌رال مسته‌فا كه‌مال پاشا بۆ سه‌رۆک کۆمارا تورکیا.
د په‌یمانا (سایکس ـ پیکوی) دا پلانێن وه‌لاتێن خۆدان هێز ژی هه‌بوون، كاره‌ك زۆر خراب كره سه‌ر ره‌وشا کوردستانێ. چاخێ شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێکێ بداوی هاتی کوردستانا بسه‌ر ئوسمانیا ڤه دابه‌شكرن. لێ پشتی سه‌رکه‌تنا كه‌مالیان د شه‌ڕێ یونان دا بهاریكاری و پشته‌ڤانیا له‌شكه‌رێ كوردان. ره‌گه‌زپه‌ستێن تورک به‌رسڤا کوردان ب ئاگر و ئاسن دان، رژێما که‌مالیزم شیا ده‌مه‌ک کن کوردستانێ كاڤل و وێران بكه‌ن هه‌رێما كوردان بسه‌ر خاكا تورکیا ڤه به‌رده‌ن. دیسان حکوومه‌تا ئنگلیز و وه‌لاتێن سه‌رمایه‌دار شیان باشوورێ کوردستانێ بێخن ژێر ده‌ستهه‌لاتداریا خوه، ژبه‌رکو وان نه‌خشه‌ك دۆر و درێژ ژ بۆ پترۆلا کوردستانێ دانابۆ، کوردستانا ژێری ب مه‌زوپۆتامیاڤه گرێدابۆ بێی ده‌ستۆریا خوه‌جهێن هه‌رێمێ ناڤێ ئێراقێ دانا سه‌رهه‌رێما كوردان، ژبه‌رکو وی چاخی ئنگلته‌را نه‌دخاست ده‌وله‌ته‌ك کوردی بێ هێز دناڤبه‌را خوه و رووسیا دا دامه‌زرینه كو نه‌شێت به‌رژوه‌ندێن خوه لهه‌رێمێ ب پارێزه، ژبه‌ركو ئیرانێ به‌شداری د جه‌نگێ جیهانی یێ ئێکێ دا نه‌كربوویه، کوردستانا رۆژهه‌لات هه‌ر ما لژێر ده‌ستهه‌لاتداریا ئیرانێ.
ده‌رباره‌ی سازكرنا په‌یمانا سایکس ـ پیکوی د. كمال مه‌زهه‌ر دبێژه: پشتی شه‌ڕێ جیهانێ یێ ئێکێ بداوی هاتی نیازا وه‌لاتێن مه‌زن و خۆدان هێز ئه‌و بوویه كو جیهانێ دابه‌ش بكه‌ن کوردستان ژی به‌شه‌ك بۆ ژ نه‌خشێ وێ دابه‌شكرنێ.
هه‌لبه‌ت هه‌ر گۆهاڕتنه‌ک ل هه‌رێما رۆژهه‌لاتا ناڤین ئه‌نجام دابا کوردان خویکا وان گۆهاڕتنا دایه، چ ئه‌و گۆهاڕتن ل سه‌ر ئاستێ ناڤنه‌ته‌وی بایه، یان ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێمی و ناڤخۆیی بایه، ژبه‌رکو هه‌ڤرکیه‌ک مه‌زن دناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ دا هه‌بوویه ل سه‌ر ڤێ هه‌رێما ستراتیژی کو هه‌ر وه‌لاته‌کی دخاست جهێ خوه ل ڤێ هه‌رێمێ بکه‌ت و به‌شه‌کێ ژ خاکا کورستانێ داگیربکه‌ت ژبوونا پاراستنا به‌رژوه‌ندیێن خوه، تایبه‌ت پشتی جه‌نگێ جیهانێ یێ ئێکێ و ئاشکراکرنا مادێ سه‌ر ئه‌رد و بن ئه‌رد مینا پترۆل، زیڤ، کپریت، قیر، رساس، توتیا و… له‌وما هه‌رتم کورد بوونه قوربانی به‌رژوه‌ندیێن وه‌لاتێن زلهێزێن که‌ڤنه‌پرستا جیهانێ و رژێمێن دکتاتۆر یێن هه‌رێمی. ئیرۆ ژی ئەگەر کورد نەبنە ئێک هێز و ئێک بریار ل هەمبەر ماف ونرخێن نەتەوەیی، دێ گەلەک پەیمانێن دن ل سەر خوین وخەباتا گەلێ کورد هێتە مەشاندن، ژبەرکو ئەم دبینین دام ودەزگەهێن حکوومی وحیزبی ل کوردستانێ ل سەر دەربازبوونا سەد سالان ب سەر پەیمانا سایکس پیکوی ڤە دەربازبوون، لێ هێش کوردان مالا خوە رێک نەئێخستە وهەر حیزب و لایەنەک سیاسی قەدەرا خوە خستیە د دەست وەلاتەک هەرێمی دا، ئیرۆ کورد ب خوە یێ سنوران دناڤبەرا خوەدا ب تێلێن رێسایی وخەندەک ودیواران ئاڤادکەن و پەیوەندیێن خوە ل گەل دوژمنان ب هێزدکەن و ل گەل هێزێن کوردان قوت دکەن.
