پەرستگای ئاگری بەردەكونتەی مەهاباد

و. لە فارسییەوە: كەمال نووری مەعروف
یەكێك لە پاشماوە دێرینەكانی شوێنەوار كە بە نرخ و گەورەیە و شوێنەواری حكومەتی (ماناییە) لە مەهاباد بە (بەردەكونتە) ناسراوە كە مانای بەردی كونكراو دەگرێتەوە و هەزاران ساڵا بەسەر تەمەنیا رۆشتووە، وازانراوە لەوەوبەر كە شوێنی گوشینی ترێ‌ بووبێت، بەڵام دەركەوت كە پەرستگایەكی ئاگری كۆنی خامۆشی (بەردە كونتە)یە. شوورەدراوی كۆنی (بەردەكونتە) دەكەوێتە نێوان سنووری (6) شەش كیلۆمەتری باكووری شاری مەهاباد لەسەر رێگای مەهاباد- ورمێ‌ لەنزیكیەوە گوندی (وسوكەند) (یوسفكەند) دێت. بینای (بەردەكونتە) لەدەشتدایە و وێرانەی شاروێران لەخۆیگرتووە كە دەكەوێتە (5) پێنج كیلۆمەتری لای راستی گوندی (دەریاز) یان (دەریاس) كە (بەتڵیمۆس)ی یۆنانی بەناوی (داریوسا) ناویبردووە بە ناونیشانی یەكێك لە شارەكانی (ماد) باسیكردووە كە شوێنی مانەوەی (مانایی – ماد) (807 – 505 پ.ز) بووە لەنزیكیەوە (فەقرەقا) یان (فەخریكا) دەڕوانێت بەسەریا.
پەرستگای ئاگری (بەردەكونتە) لە زەوییەكی بەردینی پلەداری هەڵكۆڵراودایە. ئەم زەوییە سنووردارە كۆنە پەیوەستە بە هەزارەی یەكەمی پ.ز بە مانا رۆژگاری پڕشكۆ و بەتوانای (مانایی) لەو ناوچەیەدا. لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا نووسینێك نەدۆزراوەتەوە یان دەرنەكەوتووە تاوەكو بزانین ناوی ئەو بینایە یان پاشماوەیە چ بووە؟ دانیشتوانی (شاروێران)یش ئەو بینایە بە (بەردەكونتە) ناودەبەن كە ئەمەش ئاماژەیە بۆ پیرۆزێتی بەرد لە باوەڕی مرۆڤی ئەو سەرزەمینەدا.
(بەردەكونتە) زمانێكی لێكدراوی كوردییە لە دوو وشە پێكهاتووە، یەكەمیان بەرد و دووەمیان (كون) كە بە گشتی بەردی كونكراو یان ئەو بەردەی كراوەتە چاڵێكی قووڵا و كونكراو ئەمەش ناولێنانێكی ئاساییە. هەڵبەتە (كون) لە زمانی كوردییا دەتوانین بڵێین مانایتری نییە، بەڵام لەوانەیە بە مانای دێرینیش بێت. ئەم بینایە پێدەچێت لەناو بەشێك لە شوێنێكی پیرۆزی گەورەی شاری (داریوسا) یان شاروێران بووبێت، لای مرۆڤ و دانیشتووانی شارەكەش شوێنێك بووبێت سەرچاوەی رێز و پیرۆزی بووە كە بەردەوام لە رێوڕەسمە تایبەتییەكانی خۆیاندا شوێنی ئەو بۆنانە بووە. شێوەی گشتی ئەم پاشماوەیە و ئەوانەی لەناویدا بەرچاودەكەون ئەوە دەردەخەن كە پێدەچێت پاشماوەكە شوێنی هێمای قوربانی بێت.. واتە پەرستگایەك بووبێت هاوشێوەی زەقورەی سۆمەری، پلیكانە زبرەكانیشی یادگاری بیناسازی دێرین بن، بەگشتی وێنە جۆراوجۆرەكانی پەیوەستن بە هەزارەی یەكەمی پ.ز. ئەم پەرستگای ئاگرە دێرینە چەند گۆڕێكی بەردین و گۆڕێكی شێوە ستوونی و یەكێكیتر بەشێوەی ئاسۆیی لەگەڵا بوونی چەند ریزێكی پلیكانەكە، كەمێك لەیەكتری دوورن و راكێشراون. لەناو ئەو بینایەدا چاڵی لاكێشی دەبینرێت لە بەرد هەڵكۆڵراوە كە پێدەچێت بۆ كاتی رێوڕەسمی ئایینی بەكارهێنرابێت لەكاتی كردنەوەی ئاگری پیرۆز. لە بەشی سەرەوەی ئەو چاڵانەدا كە كەمێك لەیەكتر دوورن پلیكانە هەڵكۆڵراوەكان لە بەرد بەرچاودەكەون كە شێوەی ریزیان وەرگرتووە وادیارن بۆ دانیشتن و تەواوكردنی نزا و پەیوەست بە رێوڕەسمی تایبەت بە ئایینەكەیان سوودیانلێدیون. لەوانەیە ئەم پەرستگای ئاگرە خامۆشكراوە بۆ رێوڕەسم و نزای تایبەت بە ئایینەكە و قوربانی كرابێت كە پێشكەش بە خواكان یان خواوەندەكانی شار كرابێت، بەڵام ئەوە رووننییە كە دانیشتووانی كۆنە شار چ ئایینێك و مەزەب و باوەڕێكییان بووبێت. لێرەدا پرسیارێك دروستدەبێت ئایا ئەم دوعا و نزایە بۆ خواوەندی پاك (ئاهۆرامزدا) بووە یان بۆ خواوەندەكانیتری ناسراوی شارە دێرینە فەرامۆشكراوەكە كراوە. لەناو چوارچێوەی دێرینناسی مێژوو و فەرهەنگ و هونەر و ئایینی ماناییدا كە سەرچاوەكەی داوەری ئایینییانە ناوەڕۆكیان لە نووسینەكانی ئاشوری لەو ناوانە بەشێكیان ئاشكرابوون. وشەی (ئیلانی) بە مانای خواوەندەكان دێت كە لە نووسینەكانی ئاشوریدا بەرچاودەكەون. دەربارەی شێوەی پەیكەری خواوەندەكانیشیان تاوەكو سنورێكی دوور لە حەوجۆەكانی لوڕستان و دیمەنە نەخشكراوەكاندا كە هەن لەسەر ئەوانەی شاری كۆنی زێویە دەتوانین رای لەسەربدەین كە لەبەر رۆشنایی و زانیارییاندا ئەوە نیشاندەدەن كە ئایینی سەرزەمینی خۆرئاوای مادی كۆن بەزۆری لەسەر ئایینی (خوری) (هۆری) بوون و ئاشورییەكانیش تاوەكو ئەندازەیەك لەسەر شێوەیەك بوون. ئەوەی سەرنجڕاكێشە دانیشتووانی شاری (داریوسا) كە ئاماژەمانپێدا لەكاتی بەڕێوەبردنی رێوڕەسمی ئایینییاندا ئاگری پیرۆزیان لەپەرستگاكەدا لەبەردەم خواكانیاندا داگیرساندووە لەم كارەیاندا ئامانجیان قبۆڵ نزا و نیاز قبوڵكردن و ئیتاعەتی رووناكی ئاگر و ئاو و با و خاك بووە بەو هۆیەی كە چوار توخمن و هەن. نزیك لە ئاگری پەرستگاش چرا زۆر پیرۆزبووە و بە رۆشتنی هەزار و ئەوەندە ساڵا لە هاتنی ئیسلام هەتاكو رۆژگاری ئەمڕۆش لە باوەڕ و پیرۆزییەكانی كۆنی مرۆڤی كوردا ماوە. ئێستاش لەكوردستاندا كەسانێك هەن كە سوێند بە روونكای یان رۆشنایی دەخۆن كە بەلایانەوە سەرچاوەیەكی پیرۆزە. لە ناوچەی مەنگوڕایەتی لە دەوروبەری مەهاباد كەسانێك هەن كە سوێند بە رووباری پڕهاژە و خرۆش دەخۆن لەناوچەكەدا. دیارە ئەوانە رەگوڕیشەیان لە باوەڕ و ئایینە كۆنەكان و ئەفسانەكانی ناوچەكەوە هێناوە و دەریدەخەن رێز و پیرۆزێتی ئاو و توخمەكانیتر لێوەیان نزیكن.
ئەگەر بەوردی سەرنج لە هەڵكۆڵینی شاخەكە بدەین دەتوانین بڵێین كە ئەم پاشماوەیە پسپۆڕێتییەكەی بەشێوەیەكی گشتی پەیوەستە بە رێوڕەسمی مەزەبی و گابەردەكەی بەرامبەریشی كە لەئێستادا جادەی مەهاباد بەنێوانیاندا دەڕوات پەیوەستە بە شوێنی شاردنەوەی لێپرسراوانی پەرستگاكە. لێرەدا دوو جۆر رێوڕەسمی مەزەبی ئەنجامدراوە یەكەمیان لە فەزای ئازاددا ئەنجامدراوە، ئەویتر بە گۆڕە هەڵكۆڵڕاوەكەوە دیارە كە لە دڵی بەردەكەدا هەڵكۆڵڕاوە، بەڵام بەڵگەكان دەریدەخەن سنووردارێتی ئەم ئاسەوارە بەزۆری و بەكردە لە ئەنجامی راكێشانی جادەی قیرتاو بووە كە بەشێك لە پاشماوەی ئاسەوار لەناوچووە، بەڵام رنینی دیواری خۆرئاوای دەستی چەپ هەتاكو ئێستاش رنینەكە بەرچاودەكەوێت. ئەو چەند پلیكانە شێوە بازنەییانە كە بە چەندین ریز دەوری بیناكەی داوە لە وێنەی سووتاندنی ئاگرەكە واتە سەنتەری بیناكە. پلیكانە زبرەكانیش هاوشێوەنین كە ژماەیان بە مەزەندە (85) پلیكانەن و لە (3) لاوە دەوری تەپەی ناوبراویان داوە كە پێدەچێت تەپەكە شوێنی شاردنەوەی مردوو بووبێت. لە بەشی باشووری تەپەكەدا كە دەڕوانێت بەسەر گوندی (وسوكەند) كونێك هەیە بە قووڵی (75)سم هەڵكۆڵڕاوە، كۆتاییەكەی دەگاتەوە بە ژورێك لەناو تەپەكەدا. لەوانەیە ئەو كونە شوێنی تایبەت بە دەروازەی ئەسڵی ئەو بینایە بووبێت كە لەئێستادا بە گڵا داپۆشراوە و پڕبووەتەوە لەوێشەوە بە رێڕەوێك دەگەیتەوە بە كونێك كە پاشماوەی ئاگر و رەشیی بە دیوار و بنمیچەكەیەوە دیارە. وادیارە لەو رێڕەوەدا ژورێك بووبێت كە بە رێژەیەك گەورەبووە بەكارهێنراوە بۆ ئامادەكردنی خۆراك. لێرەش بەدواوە دەگەیتەوە بە رێڕەوێكیتری دەركەوتووی نوێ‌ كە دەتگەیەنێت بە ژمارەیەك ژووریتر و شوێنی نادیاری ناو پەرستگای ئاگرەكە، لەوێشەوە رێڕەوەكە بەردەوامی هەیە و دەڕوات. لە دیواری باشووری تەپەكەشدا دیمەنی كەناڵێكی ئاو دیارە چووەتەناو تەپەكەوە، وادیارە لەم تەپەیەدا ئاوی بۆ راكێشراوە ئەوەش بەهۆی ئاوی گوندی كارێزەوە بووە كە بەشی باشووری خۆرئاوای پاشماوەكەی گرتووە و گەیشتووە بە تەپەكە. لە بەشی خۆرهەڵاتی كەناڵی ئاوەكەدا ریزێك بەردیتر بەرچاودەكەون كە بووە بە بەشێك لە (بەردەكونتە)و درێژبووەتەوە و دەگاتەوە بەناو رووبارەكە بە گۆشەیەكی 45 نمرە، هەروەها بەلای خوارووی رووبارەكەشدا بەردەوامدەبێت لە رۆشتنا هەتاكو لە مەودای دە مەتردا هاوتەریبدەبێتەوە لەگەڵا جادە بەردینەكەدا كە بەشێكی تێكچووە. پێدەچێت ئەو ریزەبەردە پاشماوەی دیوارەكانی قەڵاكە بێت، یان بۆ پاراستنی شارەكە شوورەیەك بێت دانرابێت. دووریش نییە پاشماوەی بەنداوێكی كۆن بێت كە لە رۆژگاری دەسەڵاتی ماناییدا دروستكرابێت. واتە بیناكە پاشماوەیەكی پیرۆز و گرنگی بیناسازی ماناییە كە لە شاری وێرانبووی (داریوسا)دا بووە و رۆژگارەكەی گەورەتر و شكۆدارتری كردووە بەپێچەوانەی ئەمڕۆ كە دەیبینین وێرانەیەكە. بیناكەش لە باشترین شوێنی شارەكەدایە كە بووەتە بەشێك لە بنەمای رەسەنی شوێنەكە و بەشەكانیتری دیارە لەژێر خاكدا شاردراوەتەوە كە یەكتری تەواودەكەن. پیاوانی ئایینی لێپرسراوانی ئەم پەرستگایە – واتە پەرستگای ئاگر – دانیشتووی بەردەوامی ئەم شوێنە پیرۆزە بوون بەڵگەش بۆئەمە لەنزیكی ئەم بینایە بینایتر دروستكراون بۆ مانەوەی هەتاهەتاییان. هەموو ئەم بەڵگانە گومان دەڕەوێنن بۆ گەیشتن بە پایەوپلە كە لەناویاندا بە میرات بۆیان ماوەتەوە، پلەوپایەش وەرگرتن هەموو چینەكانی كۆمەڵگای رۆژگاری مانایی گرتووەتەوە. لەوانەیە پادشاكانی مانایی و دەربار و دانیشتووانی شارەكە و هی شارەكانیتر (ماننا) هاتوون بۆ شوێنە دیاریكراوەكان ساڵانە یان مانگانە بۆ بەجێگەیاندنی رێوڕەسمی ئایینی و تەشریفات و تایبەتییەكان و پێشكەشكردنی دیارییەكان بە شوێنە پیرۆزەكە كە بۆیانهێناون. ئەم پەرستگایە لە رۆژگاری ماد و هاخامەنشی تاوەكو كۆتایی حكومەتی ساسانی پڕشكۆیی پارێزراوە و بەردەوامیش شوێنێكی پیرۆزبووە و ماوەتەوە. پەرستگای بەردەكونتە لە بەهاری ساڵی (1364) (1985ز) دوای كاری لێكۆڵینەوە و كنە و پشكنین تێیدا لەلایەن (بەهمەنی كارگەر) بەپێی پێشنیاری ئیدارەی فەرهەنگی گشتی ئازەرباینجانی خۆرئاوا، شوێنەوارەكە وەكو پاشماوەیەكی ئاسەواری میللی ئێران تۆماركراوە. ئەم پەرستگا كۆنە، بیناسازییەكەی گرنگە و سنووردارە بە فەردی ئێران لە هەزارەی یەكەمی پ.ز ئومێدەوارین كنە و پشكنین و لێكۆڵینەوەی زانستی شوێنەوارناسی لە ئاییندەی نزیكدا تێیدا ئەنجامبدرێت و گۆشە تاریكەكانی و شوێنە نەناسراوەكانی ئەو پەرستگایە و كۆمەڵە بەردە گەورەكانی دەربكەون بۆ خزمەتی مێژووی كۆن. هەندێك راو بۆچوون لەسەر پەرستگاكە:
كە دێینەسەر باسی پەرستگای بەردەكونتەی ناو شاروێران لە باكووری شاری مەهاباد دەبێت ئەوە بخەینەبەرچاومان كە پەرستگای ناوبراو بەشێكە لە مێژووی پاشماوەی شوێنەوارەكە و (فەقرەقا) یان (فەخریكا)ش كە گۆڕێكی هەڵكۆڵراوی بەردینە لە هاوشێوەی قزقەبان و ئەو گۆڕانەیتری ناوچەی كرماشانە لەوانە دووكان داود، یان زیندانی زوحاكی ناوچەی هەورامانی خورماڵا. ئەو گۆڕە و پەرستگاكەش كە دەكەونە ناو شاروێران دەبنە چەند ئەڵقەیەك لەو زنجیرە گەورەیەی كە ناوی شاروێرانی لێنراوە و بەهەموویان بەڵگەن بۆ شارستانێتیەكی دێرین. ئێمە لەم راوبۆچوونەماندا دەبێت ئاماژە بەوەبدەین كە شاروێران لە رۆژگاری خۆیدا رووەو خۆر پاشماوەكانی لە خانووبەرە دروستكراون بەڵگەش بۆ ئەمە بە كەلاوە وێرانیەكانییەوە دیارن لەوانە پەرستگاكە دێت. لەم دیاردەیەدا ناوبراو هاوشێوەی شاری (حەزەر) یان (حەترا)ی شاری رۆژ دێت، ئەمەش پەیوەستە بە دابونەریتی ئایینەكە و نموونەی ئەوەش پەرستگای ئاگری (بەردەكونتە)یە و پاشماوەكەی ساڵی 1985ز كاری كنە و پشكنینی تێداكراوە. لەئێستادا شارەكە لەبەرئەوەی كاری كنە و پشكنینی بەڕێگای زانستی تێدانەكراوە ناتوانین راوبۆچوونی تەواو لەسەر پاشماوەكە بەگشتی بدەین، بەڵام بەپێی لەتەگۆزە و گڵێنەكانی كە بەڵگەن بۆئەو سەردەمانەی بەسەر شوێنەكەدا تێپەڕیون بۆیە دەتوانین بڵێین: 1. هەموو ئەو لەتەگۆزە و گڵێنانەی لەسەر پاشماوەی شاروێران و پەرستگای ئاگری بەرچاودەكەون ئەوە دەگەیەنن كە دانیشتووانی پاشماوەی شوێنەوارەكە بەردەوام شارەكەیان ئاوەدانبووە هەر لە دوادوای چاخی هەشتەمی پ.ز بیگرە واتە لە سەردەمی مادەوە هەتاكو دەگاتەوە بە سەردەمەكانی هاخانەشی و سلوكی و ئاشكانی و ساسانی كە دوا سەردەمە و لە ساڵی 651ز كۆتاییهاتووە كە بە دووری نازانم لەلایەن ئەعرابەكانەوە كرابێتە شارێكی وێران. 2. شوێنی شارەكە كە رووی لە خۆرە پێوەیدیارە كە دانیشتووانەكەی خۆرپەرستبوون، بۆیە دەڵێین ئایینی خۆرپەرستی بەر لە ئایینی زەردەشتی لەناو ماناییەكاندا بڵاوبووەتەوە ئەمانە عەشیرەتێكن لەو حەوت عەشیرەتەی كە دەوڵەتی مادیان پێكهێناوە بە سەرۆكایەتی (دیاكۆ)ی مانایی. بەڵگەی بەرچاویش بۆئەو بۆچوونە ئەو نەخشونیگارانەیە كە بەسەر لەتەگۆزە و گڵێنەكانەوە بەرچاودەكەون كە شێوەی چەپكە تیشكیان وەرگرتووە و بە نینۆك نەخشێنراون ئەمەش راستی ئایینەكە و سەردەمەكە بەرجەستەدەكات. 3. پێدەچێت بەپێی پاشماوە شوێنەوارییەكەی شاروێران و قەڵاتی زێویەی ناوچەی سەقز و قەڵایچەی بۆكان سەرەتای شارستانێتی شارنشینی مادەكان لە ناوچە گوندنشینەكانەوە دەستیپێكردبێت و دواتر بەرەو شار دروستكردن هەنگاویاننابێت. سەرچاوەكانیش باس لەوەدەكەن كە (دیاكۆ) یان (دێو سپی) هەروەكو لەوەوبەر ئاماژەماندا بەردی بناغەی بۆ دەوڵەتی ماد دانابێت واتە دەسەڵاتیان لە ناوچەی گوندنشینی كوردستانی رۆژهەڵاتەوە لەوێوە بەرەو دروستكردنی شار و گەیشتن بە پایتەخت هەروەكو لە (ئەكبەتانە) یان (هەگمەتانە)دا بەرچاودەكەوێت. شاروێرانیش دەچێتەناو چوارچێوەی سنووری دەسەڵاتیانەوە كە پێدەچێت رۆڵی كاریگەری گێڕابێت لە ماوەی دەسەڵاتیاندا. 4. لەڕووی ئایینییەوە پەرستگای ئاگری (بەردەكونتە) پێدەچێت بۆ هەمان دەسەڵاتی پادشای ناوبراو بگەڕێتەوە كە بەڵگەی ئەوەمان پێدەدات مادەكان خۆرپەرستبوون، دیارە ئایینی زەردەشتیش دواتر لەناو هاخامەنشینەكاندا بڵاوبووەتەوە، بۆیە دەتوانین بڵێین پەرستگای ناوبراو مێژووەكەی لە پاشماوەكەی شاروێران و فەقرەقا جیانابێتەوە كە بەڵگەن بۆ دەسەڵاتی مانایی لە سەردەمی دیاكۆ كە سەرجۆنی ئاشوری (722 – 705 پ.ز) گرتوویە و بەدیلێتی بردوویەتی بۆ (حەما) لە سوریا بەڵام دواتر گێڕاویەتیەوە بۆ دەسەڵات. •••
سەرچاوە:
گۆڤاری مەهاباد ژ (151) ساڵی 1392 (2013ز) بەشی فارسی ل 58 – 59.