لە ڕووبەڕووبونەوەی ڕۆژهەڵاتناسیدا

لە ڕووبەڕووبونەوەی ڕۆژهەڵاتناسیدا

نووسینی: د. مەحمود زەقزوق وەرگێڕانی: سەلام عەبدولكەریم

پێشەكی:

ئەو مەیدانخوازی و هێرشە فیكرییانەی ئەمڕۆی ئیسلام و موسوڵمانەكان رووبەڕووی بوونەتەوە, زۆر و جۆراوجۆرن, بەڵام هەموو ئەمانە لە بنەڕٍِِەتدا رەگێكی مێژووییان هەیە و درێژكراوەی ئەو تەرزە فیكری و شاڵاوە مەترسیدارانەن كە لە ساتەوەختی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلامەوە بە ناوچە جیاوازەكانی دونیادا رووبەڕووی هەڵگرانی ئاینەكە و تەنانەت خودی ئاینی ئیسلامیش بووەتەوە, گەیشتنی ئیسلام بە وڵاتانی خۆرائاوا جێگەی مەترسی گەورە بوو لە لایەن كاربەدەست و فەرمانڕەواكانیانەوە, بە تایبەت مەسیحییەكان, چوونكە ئەوان جگەلەوەی مرۆڤەكانیان لە خۆرئاوا فریودەدا, هاوكات هاتنی ئاینێكی دادپەروەر و هۆشیار پێگە و بەرژەوەندی ئەوانی لێژدەكرد و دەیخستە مەترسییەوە, بۆیە خۆرئاواییەكان بە هەموو شێوەیەك كەوتنە بیری دروستكردنی بەربەستێك لە بەردەم پەرەسەندن و بڵاوبوونەوەی ئیسلامدا, لەم پێناوەشدا كەوتنە بیری مەیدانخوازییەكی سیاسی و سەربازی, پاش ئەوەی لەو مەیدانخوازییە سیاسسی و سەربازییەدا شكستیانهێنا, دواتر هانایان بۆ مەیدانخوازییەكی زۆر ترسناك برد, ئەویش مەیدانخوازی و هێرشی فیكری بووە, سەرەتا لە رێگەی ناسین و دیراسەكردنی جیهانی خۆرهەڵاتەوە بوو لە بوارەكانی (شارستانییەت, ئایین, دابونەریت.. تاد) دەستیپێكرد, ئەم پرۆسەیەش بریتیبوو لە خۆرهەڵاتناسی.

گومانی تێدانییە كە خۆرهەڵاتناسی رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە جیهانی خۆرئاوا و لە جیهانی ئیسلامیشدا, پلاندانانی خۆرئاوا لە زۆر رووەوە پشتی بە توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكان بەستووە, تا ئێستاش خۆرهەڵاتناسی بایەخی گەورەی هەیە لە داڕشتنی تەسەور و تێڕِِوانینی خۆرئاوا دەربارەی ئیسلام و لە دروستكردنی هەڵوێستی خۆرئاوا بەرامبەر ئیسلام بە درێژایی سەردەمە مێژووییەكان, خۆرهەڵاتناسی گرفتێكە, بیروڕِِای جیاوازی لە دەوربەری خۆی كۆكردووەتەوە لە جیهانی ئیسلامییدا, بە گشتی دوو ئاراستە لەم نێوەندەدا بەدیدەكرێت, ئاراستەیەكیان پشتگیری هەموو پرۆسەیەكی خۆرهەڵاتناسی دەكات, بەڵام ئاڕاستەی دووەم, بە هەموو شێوەیەك رەفزیدەكاتەوە, لە راستیدا ئەم دوو ئاراستەیە و جۆرێك لە نازانستی و نارەخنەیی دەكەن, ئاراستەی یەكەم سەرسامە بە شارستانیەتی خۆرئاوا و پێشكەوتنی زانستی و تەكنەلۆژیا لە خۆرئاوا, لە تێڕِوانینی ئەم ئاراستەیەدا, هەرشتێك لە خۆرئاواوە بێت شتێكی زانستی و بابەتی و تەندروستە, بۆیە خۆرهەڵاتناسییان پێ‌ قبوڵە, هەرچی ئاراستەی دووەمە, خۆرهەڵاتناسی بە سەرچاوە و پاڵنەری پێكداچوونی سەربازی نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا دەزانن بە درێژایی مێژوو, لەگەڵ هێرشی كۆلۆنیالیزمی خۆرئاوا بۆ داگیركردنی وڵاتانی جیهانی ئیسلامی, هاوكات دژایەتی ئەم ئاراستەیە بۆ ئەو بارودۆخە دەگێڕنەوە كە خۆرهەڵاتناسی تێدا گەشەیكردووە و پەیوەستی لە نێوان ئامانجەكانی خۆرهەڵاتناسی و بزووتنەوەی تەبشیریدا هاوئاست لەگەڵ ئەو هەموو هەڵوێستە دوژمنایەتییەی خۆرئاوا دژی ئیسلام لە سەدەكانی ناوەڕاستدا.

هەر لایەنگرانی ئاراستەی دووەم هۆكاری خۆبەگەورە زانین خۆرئاوا بەرامبەر خۆرهەڵات و پەیوەندییە نایەكسانەكانی خۆرئاوا بە گەلە ژێردەستەكانیانەوە لە خۆرهەڵاتی ئیسلامیدا, لە هەندێ‌ سەردەمی مێژووییدا بۆ خودی پاڵنەری خۆرهەڵاتناسی دەگێڕنەوە بە هەمان ئاراستە هەندێ‌ لە خۆرهەڵاتناسەكان رۆڵی گرنگیان گێڕاوە لە یارمەتیدانی خۆرئاوا و موسوڵمانان و بەتایبەتیش بەرامبەر خۆرهەڵات, ئەویش لەم قسەیەی (رۆیارد كپڵینگ)ی خۆرهەڵاتناسدا خۆی دەنوێنێ‌ كە دەڵێت: (خۆرهەڵات خۆرهەڵاتە و خۆرئاوا خۆرئاوایە, هەرگیز بە یەكتری ناگەن) وەرگێڕ.

هەروەها بمانەوێ‌ و نەمانەوێ‌ خۆرهەڵاتناسی كاریگەری هەبووە لەسەر فیكری ئیسلامی نوێ‌, كە وابوو بۆ رووبەڕوو بوونەوەی ئەم گرفتە پێویستمان بە رووبەڕووبوونەوەیەكی زانستی و جیدی خۆرهەڵاتناسی هەیە, كە ئەو رووبەڕووبونەوەیەش بە (بەڵێ‌ یان نەخێر) نابێت, بەڵكو لە رێگەی گرتنەبەری توێژینەوەیەكی قووڵ و لێكۆڵینەوەیەكی زانستی دەبێت لە رەگ و ریشەی فیكری خۆرئاوا هەیە بۆ زانینی هۆكارە راستەقینەكانی هەڵوێستی خۆرئاوایی لە ئیسلام.

ئەو وێنە داكەوتوو و بەربڵاوەی ئەمڕۆی خۆرئاوا دەربارەی ئیسلام تەنها وێنەیەكی كاتیی خراوەلا نییە و هەر ئەمڕۆش دروستنەكراوە, بەڵكو بریتییە لەو وێنەیەی كە چەند سەدەیەك لە ململانێتی شارستانی نێوان ئیسلام و خۆرئاوا دروستیكردووە.

بۆ پەی بردن بە مەترسییەكانی خۆرهەڵاتناسی پێویستمان بە دیراسەكردنی هەموو ئەو شتانە هەیە كە لە لایەن خۆرائاواوە دەربارەی ئایین و بیروباوەڕِ و كەسایەتی پێغەمبەر( درودی خوای لێبێت) و قورئانی پیرۆز و سوننەتی پێغەمبەر و.. تاد, لە خۆرئاوا نووسراون, لێرەوە هەستدەكەین ئاراستەی سێیەم دێتەئاراوە بەرامبەر خۆرهەڵاتناسی كە دەكرێ‌ ناویبێنین ئاراستەی راستەقینەی ئیسلامی, چوونكە بریتییە لەو ئاراستەیەی كە هاودەنگە لەگەڵ ئەو شتانەی كە ئیسلام وەریدەگرێت, هەروەك قورئان ئاماژەی پێدەكات و دەفەرمێ‌ (ولایجرمنكم شنأن قوم علی ألا تعدلوا إعدلوا هو أقرب للتقوی).

ئەم ئاراستەیەش بە تەنها بریتی نییە لەوەی كە دەتوانێ‌ خۆرهەڵاتناسەكان ناچاربكات كە ڕێز لە گۆشەنیگای ئیسلامی بگرن هەتاوەكو ئەگەر نەیتوانی لە داهاتوویەكی نزیكدا بیروڕِای خۆرهەڵاتناسەكان دەربارەی ئیسلام و موسوڵمانان بگۆڕێت.

بە لای كەمەوە بتوانێ‌ وایان لێبكات كە هەست بە بوونی ئاراستەیەكی زانستی راستەقینەی ئیسلامی بكەن, چوونكە لێرەوە بەم ئاراستە زانستییە دەتوانین دەرگا داخراوەكانی فیكری خۆرئاوا بكەینەوە, بێگومان هەڵوێستی خۆرهەڵاتناسەكان هەموویان خراپ نەبوون دەربارەی ئیسلام و موسوڵمانان, بۆیە ئەركی ئێمە لێرەدا باسكردنی پۆزەتیفەكانی خۆرهەڵاتناسی و وەڵامدانەوە و لە سەر نووسینی نێگەتیفەكانی خۆرهەڵاتناسییە بۆ ئەوەی بتوانین رەهەندە جۆراوجۆرەكانی گرفتەكەمان بۆ روونبێـتەوە, چوونكە كاركردن بەم ئاراستەیە دەمانگەیەنێتە هەستكردن بە خاڵی مەترسیداری خۆرهەڵاتناسی لە سەر فیكر و بیروباوەڕِی ئیسلامی. ئیشكردن بە ئاراستەیەكی زانستی وردبوونەوەیە نەك وەرگرتنی بێ‌ رێوشوێن و رەتكردنەوەی یەكجارەكی خۆرهەڵاتناسی.

گەشەكردنی خۆرهەڵاتناسی

سەرەتاكانی یەكەم:

خۆرهەڵاتناسی بریتییە لەو زانستەی كە هەڵدەستێ‌ بە دیراسەكردنی خۆرهەڵات, خۆرهەڵاتناس بە مانا گشتییەكەی بە سەر هەموو زانایەكی خۆرئاواییدا دەچەسپێت كە سەرقاڵی دیراسەكردنی هەموو خۆرهەڵات بێت لە رووی زمان و شارستانییەت و

ئاداب و ئاینییەكانیەوە.

لێرەدا مەبەستمان قسەكردن نییە دەربارەی خۆرهەڵاتناسی لەو پێناسە فراوانەوە, بەڵكو زیاتر توێژینەوە خۆرئاواییەكان پەیوەستكراوە بە خۆرهەڵاتی ئیسلامییەوە لە بوارەكانی زمان و ئاداب و بیروباوەڕِ و تەشریعات و شارستانییەتی خۆرهەڵاتی ئیسلامی بە شێوەیەكی گشتی, كارێكی ئەستەمە بتوانین سەرەتایەك بۆ خۆرهەڵاتناسی دیاریبكەین, ئەگەر چی هەندێ‌ لە توێژەرەوان ئاماژە دەكەن بۆ ئەوەی كە خۆرئاوای مەسیحی دەستپێكردنی خۆرهەڵاتناسی رەسمی بە دەرچوونی بڕیارێكی (مەجمەعی كەنیسەی ڤییەنا) دیاریدەكەن لە ساڵی (١٣١٢) ز, بە دابینكردنی ژمارەیەك لە كۆرسی زمانە عەرەبییەكان, لە هەندێ‌ لە زانكۆكانی ئەوروپا وەك زانكۆی ((كامبردج, سلامنكا, پۆڵۆنیا)), وەرگێڕ.. بەڵام لێرەدا خودی خۆرهەڵاتناسی رەسمی ئاماژە دەكات بەوەی كە خۆرهەڵاتناسییەكی نارەسمی پێش ئەم مێژووە هەبووە, هەروەك هەندێ‌ توێژەری ئەوروپی پشت بەو مێژووە ئاماژەكراوی سەرەوە نابەستن بۆ دەستپێكردنی سەرەتاكانی خۆرهەڵاتناسی, دەكرێ‌ ئەوە بڵێین كە هەوڵەكان لەم بوارەدا بۆ دیاریكردنی ساڵێكی دەستنیشانكراو نەبووە بۆ سەرەتای خۆرهەڵاتناسی, هێندەی هەوڵدان بووە بۆ دیاریكردنی ماوەیەكی كاتی دیاریكراو بە نزیكەیی كە ببێتە دەسپێكی خۆرهەڵاتناسی.

بێگومان بڵاوبوونەوەی خێرای ئیسلام لە خۆرهەڵات و خۆرئاوا بە خێرایی سەرنجی پیاوانی ئایینی مەسیحی بۆ لای خۆی راكێشا و لێرەوە بایەخیان بە ئیسلامدا, لە نێوان ئەو زانا مەسیحییانەی كە لە ماوەیەكی خێرادا دەركەوت و بایەخی بە توێژینەوەی ئیسلامیدا, نەك لە پێناوی باوەڕِهێنان بە ئیسلام, بەڵكو لەپێناو پاراستنی برا مەسیحییەكان لەم ئایینە ئەویش زانا مەسیحی (یوحنا الدمشقی ٦٧٦-٧٤٩ك), لە نێوان دانراوەكانی لەم بوارەدا بۆ مەسیحییەكانی لەم ئایینە كتێبی موحاوەرە مەعە موسلیم (محاورە مع مسلم) و كتێبی ئیرشدات ئەلنەسارا فی جەدەل ئەلموسلیمین (إرشادات النصاری فی جدل المسلمین) بوو, بەڵام ناكرێ‌ ئەمە بە سەرەتای خۆرهەڵاتناسی بژمێرین, چوونكە (یوحەننا دیمەشقی) پیاوێكی خۆرهەڵاتی بووە و لە ژێر سایەی دەوڵەتی ئومەویدا ژیاوە و لە كۆشكی ئومەویدا خزمەتیكردووە.

هەندێكیتر لە توێژەرەوان دەڵێن سەرەتاكانی خۆرهەڵاتناسی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی یانزدەیەمی زایینی, لە كاتێكدا (رودی بارت) وادەبینێ‌ كە سەرەتاكانی توێژینەوەی ئیسلامی و عەرەبی لە ئەوروپا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دوازدەیەمی زایینی, كە بۆ یەكەمجار وەرگێڕِانی واتاكانی قورئانی پیرۆز بۆ سەر زمانی لاتینی تەواو بوو, هەروەك لە سەدەی ناوبراودا یەكەم قاموسی (لاتینی – عەرەبی) دەركەوت, لە لایەكیترەوە كتێبەكەی خۆرهەڵاتناس (گۆستاڤ دۆگا) بە ناوی مێژووی خۆرهەڵاتناسان لە ئەوروپا لە سەدەی دوازدەیەمەوە تا سەدەی نۆزدەیەم كە لەپاریس دەرچوو لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی رابردوودا بووە.

هەندێكیتر لە لێكۆڵەرەوان دوو سەدەپێشتر بە سەرەتای دەستپێكردنی خۆرهەڵاتناسی دادەنێن, واتە لە سەدەی دەیەمی زایینیدا, ئەمەش ئەو هۆكارە بوو كە وای لە (نەجیب ئەلعەقیقی ) كردووە كە كتێبەكەی دەربارەی خۆرهەڵاتناسان نووسیویەتی, لە هەر سێ‌ بەشەكەیدا دواتر بیكات بە تۆمارێك بۆ خۆرهەڵاتناسی بە درێژایی هەزار ساڵ, سەرەتا لە (جربرت دی ئۆرلیاك) ەوە (٩٣٨- ١٠٠٣) دەستیپێكردووە كە لە ئەندەلوس نیشتەجێبووە و لە سەر دەستی مامۆستاكانی شاری ئیشبیلییە و قورتوبە وانەی خوێندووە, تاوەكو بەرزترین زانایانی سەردەمەكەی خۆی لە ئەوروپا بە رۆشنبیری عەرەبی و ماتماتیك و گەردوونناسییەوە سەرقاڵبووە, پاشان پلەوپایەی پاپایەتی لە رۆما وەرگرتووە بە ناوی (سلفستری دووەم ٩٩٩-١٠٠٣ز) .

بە هەرحاڵ پاڵنەر بۆ ئەو دەستپێكردنە خێرایەی خۆرهەڵاتناسی خۆی لەو ململانێیەدا دەبینییەوە كە درێژەی كێشاوە لە نێوان هەردوو جیهانی ئیسلامی و مەسیحی لە ئەندەلوس و سفلییە, هەروەك جەنگە خاچپەرستییەك بە تایبەت پاڵێكی گەورەی بە ئەوروپیەكانەوە نا بۆ فێربوون و سەرقاڵبوونی بە تەعالیمی ئیسلام و هەڵسوكەوتەكانییەوە, دەكرێ‌ بوترێ‌ مێژووی خۆرهەڵاتناسی لە قۆناغی یەكەمیدا بریتییە لە مێژووی ململانێی نێوان جیهانی مەسیحی لە سەدەكانی ناوەڕاست و خۆرهەڵاتی ئیسلامی لەسەر ئاستی ئایین و ئایدۆلۆجی, هەروەك (سازرن southern) دەبێژێ‌: (ئیسلام وێنای گرفتێكی دوور مەودا دەكات بە نیسبەت جیهانی مەسیحییەوە لە ئەوروپا لە سەر هەموو ئاستەكان).

خۆرهەڵاتناسی و دوو ئاراستەی جیاواز

پیاوانی ئاینی مەسیحی لە كاتێكی زووەوە كەوتنە دژایەتیكردنی ئیسلام و چالاكی نواندن, دەستیانكرد بە بڵاوكردنەوەی تۆمەت و درۆكردن دەربارەی ئیسلام وپێغەمبەرەكەی (درودی خوای لێبێت) خۆیان بە گەورەتر دەزانی و دەیانووت: (هێزێكی پیس و بەدخووە, موحەممەد هیچ نییە جگەلە بتێك, یاخود خودای قیبلە و شەیتانێك) ئەفسانە میللییەكان و خورافیاتەكان مێشكی نووسەرە لاتینییەكانی پڕِِكردبوو, ئامانجیش لەمەدا بە سروشتی حاڵ خستنەڕووی وێنەیەكی بابەتی نەبوو دەربارەی ئیسلام, بەڵكو ئەم حاڵەتە دوورترین شت لە مێشكی دانەرانی ئەو ئەفسانە و خورافیاتانە لەوكاتەدا لەمبارەدا ئەو چیرۆكانەی كە لە شرۆڤەكردنی ئیسلامدا دادەنران لە خەیاڵگە و سەرلێشێواویدا رۆچووبوون كە نووسەرەكانیان دایاندەهێنان لەو سەردەمەدا.

جگەلەمەش پاشماوە ئەدەبییەكان بە شێوەیەك شرۆڤەی موسوڵمانیان دەكرد, بەوەی كە بەندەی بتەكان, یاخود ئەوان سێ‌ خواوەندپەرستن كە بریتین لە (تیرفاگان Tervagan) لە ناسراوترین دانەرە بەرپرسەكانی ئەم جۆرە ئەدەبە كە دانیپیادانابێت بریتییە لە (جیبرنوجنتی Guibertenogent) كە ساڵی (١٢٢٤ز) مردووە, لە نووسراوەكانیدا دەربارەی ئیسلام پشتی بە هیچ سەرچاوەیەكی نووسراو نەبەستووە, بەڵكو تەنها ئاماژەی بە بیرورای گشتی داوە, هاوكات هیچ رێگە و هۆكارێك بەدیناكرێت لای ئەو بۆ جیاكردنەوەی نێوان چاكە و خراپە بە ئاراستەیەكی (سازرن) لە كتێبەكەیدا (تێڕوانینی خۆرئاوا بۆ ئیسلام لە سەدەكانی ناوەڕاستدا) ناوی (سەردەمی نەفامی) بە سەر ئەو ماوەیەدا دادەبڕێت, كە بریتییە لەو سەردەمەی كە زۆر دوور بووە لە گیانی زانستی و بابەتییەوە, هەروەك لە هەندێ‌ شوێنی دیكەدا سازرن دەبێژێ‌: ( تاكە شتێك كە پێویستە پێشبینی بوونی نەكەین لەو سەردەمەدا, بریتیبووە لە گیانی ئەكادیمی سەربەخۆ, یاخود توێژینەوەی مرۆیی كە زۆر لە توێژینەوەكانی پێ‌ جیادەكرێتەوە كە دەربارەی ئیسلام لەم سەد ساڵەی دواییدا نووسراون).

لە بەرامبەر ئەو وێنە رقاوییەدا دەربارەی ئیسلام, هاوكات هەندێ‌ كۆششیتر بەدیدەكەین بۆ گەیشتن بە مەعریفەی بابەتی لە بواری زانستە عەرەبییەكاندا وەك: فەلسەفە و پزیشكی و زانستە سروشتییەكان, ئەم هەوڵەش لە ساڵی (١١٣٠ز)ە وە دەستیپێكرد, زانا مەسیحییەكان لە ئەوروپا سەرقاڵی وەرگێڕانی كتێبی عەرەبی بوون لە بواری فەلسەفە و زانستەكاندا سەرۆكی ئەسقەفەكانی تولەیتیلە(گلیگلە) و جگەلەویش رۆڵێكی گەورەیان هەبوو لە وەرگێڕِانی هەندێ‌ كتێبی زانستی عەرەبیدا, پاش باوەڕهێنان بەوەی كە موسوڵمانان خاوەنی كلیلی زۆر مەزنی كلتوری جیهانی كلاسیكین.

ئەو بزاڤی وەرگێرانی زانستە عەرەبییانە بۆ سەر زمانی لاتینی كە دەستیپێكرد, زیاتر لەو بزاڤە دەچوو كە لە جیهانی ئیسلامیدا و لە سەردەمی خەلیفە (مەئمون)ی عەبباسیدا و پێش ئەویش دامەزراوە بۆ وەرگێڕانی زانستی یۆنانی و جگەلەویش بۆ سەر زمانی عەرەبی, هەروەها مەبەستیش لە دامەزراندنی بزاڤی وەرگێڕان لە جیهانی ئیسلامیدا بریتیبوو لە بڵاوكردنەوەی زانست و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری لەپێناوی خزمەتكردنی ژیانی مرۆڤایەتی و بونیاتنانی شارستانییەت, بەڵام ئەم پێگەیشتنە زانستییە قووڵە بە شارستانییەتی ئیسلام, نەیتوانی كاریگەری هەبێت لە گۆڕینی تێڕوانینی خۆرئاوا بۆ وێنا بیروباوەڕِی خواوەندی و مێژووییەكانی ئیسلام.

لە سەدەی سیانزەیەمدا هەندێ‌ هەوڵدرا بۆ ناسینی ئیسلام و تا رادەیەك بابەتییش بوو, بەڵام ئامانجی ئاشكرا بریتیبوو لە دژایەتیكردنی تەعالیمی ئیسلامی و بە ئیلحاددانانی, لەپێناو ئەوەشدا (بترۆس ئەلموقر- ١١٥٦ز) مردووە سەرۆكی پیاوە ئاینییەكانی دێری كلونی بوو, هەستا بە پێكهێنانی كۆمەڵێك لە وەرگێڕكاران لە ئیسپانیا, وەك تیمێك لە پێناوی بەدەستهێنانی مەعریفەی زانستی و بابەتی دەربارەی ئایینی ئیسلام, لەمەشدا بترۆس لەپشتەوەی دەركەوتنی یەكەم گرووپی وەرگێڕانی واتاكانی قورئانی پیرۆزەوە بوو بۆ سەر زمانی لاتینی لە ساڵی (١١٤٣ز), ئەو وەرگێڕانەش زانای ئینگلیزی (رۆبەرت ئۆف كیتۆن) پێیهەستا.

دەتوانین بڵێین بە شێوەیەكی گشتی لەو ماوەیەدا دوو ئاراستەی جیاواز دەربارەی خۆرهەڵاتناسی و ئامانج و هەڵوێستەكانی بەرامبەر ئیسلام دەركەوتن, ئاراستەی یەكەم بریتیبوو لە ئاراستەیەكی ئاینی توندڕەو لە جەدەلێكی نەزۆكەوە دیڕوانییە ئیسلام و تەمومژێكی چڕوپڕی لە خورافیات و ئەفسانەی میللی لە دەوروبەری ئیسلام دروستكردبوو, بەڵام ئاراستەی دووەم بە بەراورد لەگەڵ ئاراستەی یەكەمدا, تا رادەیەك نزیكبوو لە بابەتیبوون و زانستیبوونەوە, بە شێوەیەكیش بۆ ئایینی ئیسلامیان دەڕوانی, لایەنگرانی ئاراستەی یەكەم, كە لانكەی زانستی سروشتی و پزیشكی و فەلسەفەیە, بەڵام ئاراستە خورافییەكە تاوەكو سەدەی حەڤدەیەمی زاین و دواتریش درێژەیكێشا, بەداخەوە تا ئێستاش ئەم ئاراستەیە لە سەردەمی ئێستادا و لە نووسراوە خۆرهەڵاتناسییەكاندا دەربارەی ئیسلام و پێغەمبەرەكەی (درودی خوای لێبێت) دەبینرێت.

هەروەها هەندێ‌ كەسایەتی ئەوروپی هەبوون كە هەندێ‌ هەڵوێستی پۆزەتیفیان بەرامبەر بە ئیسلام هەبووە, لە نێوان ئەو كەسانەش كە هەڵوێستێكی نزیك بە دادپەروەرییان بەرامبەر بە ئیسلام هەبوو بریتیبوو لە (فریدریكی دووەم)ی فەرمانڕەوای شاری سقلییەكە بوو بە ئیمبراتۆری ئەڵمانیا ساڵی (١٢١٥ز) فریدریك زمانی عەرەبی زانیوە و سەرقاڵی فەلسەفە و زانستە عەرەبییەكان بووە لە كۆشكەكەیدا لە (پالێرمۆ) ئەم ئیمپراتۆرە و كوڕەكەی كە ناوی (مانفرد) بوو, چەند كتێبێكی فەلسەفییان لە زمانی عەرەبییەوە وەرگێڕا و پێشكەشی زانكۆكانی پۆڵۆنیا و پاریسیان كردووە, لە ساڵی (١٢٢٤ز) ئیمپراتۆر هەستا بە دامەزراندنی زانكۆی ناپۆلن و ئەكادیمیایەكی بۆ هێنانی زانستە عەرەبییەكان بۆ جیهانی خۆرئاوا كردەوە.

چارەنووسی ئەم ئیمپراتۆرە دەركردن بوو لەلایەن پاپا (گریگۆری نۆیەم) ە وە لە كەنیسە ساڵی (١٢٣٩) ز یەكێكیش لەو تۆمەتانەی كە رووبەڕووی فریدریك كرایەوە, بریتیبوو لەوەی كە دۆستایەتی هەبوو بەرامبەر بە ئایینی ئیسلام.

خۆرهەڵاتناسی و بزووتنەوەی تەبشیری

خۆرهەڵاتناسی لە سەر بنەمای مەعریفەی زمانە خۆرهەڵاتییەكان دادەمەزرێت, كە بریتییە لە هۆكارێك بۆ ناسینی بیروباوەڕ و شارستانییەتەكانی خۆرهەڵات, لەمبارەدا بزووتنەوەی تەبشیریی لەگەڵ خۆرهەڵاتناسیدا یەكدەگرێتەوە, لێرەدا رازیبوونێكی تەواوی لای بانگەوازكارانی تەبشیریی لە سەدەی سیازدەیەم بەدیدەكەین دەربارەی زەرورەتی فێربوونی زمانی موسوڵمانان ئەم رازیبوونە كە دواتر گۆڕا بۆ پلانی كاركردن فاكتەرێكی گرنگە بە نیسبەت پەرەسەندنی خۆرهەڵاتناسییەوە, هاوكات كارێكی ئاسان نەبوو لەو كاتەدا كە بتوانرێت جیاوازی لە نێوان خۆرهەڵاتناسی و بزووتنەوەی تەبشیریدا بكرێت,واتە پرۆسەی خۆرهەڵاتناسی لە بزووتنەوەی تەبشیریی جیابكرێتەوە, یاخود لە پاڵنەرە ئاینییەكە بە شێوەیەكی گشتی پاڵنەری ئاینی بریتیبوو لە هۆكاری یەكەمی گەشەكردنی خۆرهەڵاتناسی.

ئەمە و لە نێوان بانگخوازە دڵگەرمەكاندا كە داوای زەروورەتی فێربوونی زمانی موسوڵمانیان بۆ مەبەستی بە مەسیحیكردنیان دەكرد بریتیبوو لە (رۆجەر بیكۆن ١٢١٤-١٢٩٤ز), كە وای دەبینی بە مەسیحیكردن بریتییە لە تاكە رێگەی فراوانكردنی رووبەری جیهانی مەسیحی بۆ گەیشتن بەم مەبەستە بێگومان پێویستی بە دەستەبەركردنی سێ‌ مەرج هەبوو, ئەوانیش بریتیبوون لە:

١- فێربوونی زەرووری زمانەكان.. لێرەدا مەبەست زمانە خۆرهەڵاتییەكانە – وەرگێڕ

٢- دیراسەكردنی جۆرەكانی بێباوەری و جیاكردنەوەی هەندێكیان لە هەندێكیتریان

٣- دیراسەكردنی بەڵگە و پاساوە دژیەكەكان.

هەروەها (( رایموند لول Raymodluli ١٢٣٥-١٣١٦)) ز بەشداری بیروبۆچوونی (بیكۆن)ی كرد كە لە دوورگەی (میورقە)ی ئیسپانی لەدایكبووە و لە سەردەستی بەندەیەكی عەرەبی فێری زمانی عەرەبی ببوو, (لول) كۆششی گەورەی كردووە لە دامەزراندنی كۆرسی فێربوونی زمانی عەرەبی لە شوێنەجیاوازەكاندا, ئامانج لە هەموو ئەو كۆششانە لەو سەردەمە و سەردەمەكانی دواتریش بریتیبوو لە بەمەسیحیكردن(التنصیر) ئەم هەوڵەش بریتییە لە رازیكردنی موسوڵمانان بە زمانی خۆیان و بە پاڵەوانێتی ئیسلام و راكێشانیان بۆ ئاینی مەسیحی.

مەجمەعی كەنیسەی ڤیەننا لە ساڵی (١٣١٢ز) موسادەقەی لەسەر بیروبۆچوونەكانی بیكۆن و لول كرد بۆ فێربوونی زمانە ئیسلامییەكان, هەروەها رەزامەندی لەسەر فێربوونی زمانە عەرەبییەكان دەربڕی لەپێنج زانكۆی ئەوروپیدا كە بریتیبوون لە زانكۆكانی (پاریس, ئۆكسفۆرد, سلامنكا, پۆڵۆنیا و زانكۆی شاری پاپایەتی).

رایمۆند لول بە ئاوات بوو بژی تاوەكو ئەو خەونەی بێتەدی كە بانگەوازی بۆ دەكرد, بڕوای وابوو كە ئەوكاتە بریتیدەبێت لە ملكەچكردنی موسوڵمانان لە رێگەی بە مەسیحیكردنەوە, بەوەش رێگرێكی گەورە لە رێگەی گۆڕِینی هەموو مرۆڤایەتی بۆ بیروباوەڕی كاسۆلیكییەت نامێنێت.. پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەكانی خۆرئاوا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا یارمەتی پێشكەوتنی توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكانیدا لە كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاستدا, كە ئەوكات روبەرێكی فراوانی گرتبوویەوە, ئەمە پەیوەندییە ئابورییەكانی هەریەكە لە ئیسپانیا و ئیتالیا لەگەڵ هەریەكە لە توركیا و سوریا و میسر رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە پاڵنان بە بزووتنەوەی توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكانەوە, (لێرەدا ناوی وڵاتی توركیا هاتووە, بە بڕوای ئێمە ئەوكات كە مەبەستی نووسەر كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست بووە, توركیا وەك قەوارە و زاراوەی سیاسی و جوگرافی بوونی نەبووە, بەڵكو دەوڵەتی عوسمانی یاخود ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بوونی هەبووە و دامەزراوە, وەك حكومەت و جوگرافیا و دەوڵەت..وەرگێڕ).

لە سەدەی شانزەیەمی زاینی و دواتریش رەوتی مرۆڤایەتی لە سەردەمی رێنیسانسی ئەوروپا بۆ توێژینەوەكان كە زیاتر لە پێشەوەی خۆی بابەتی بوو, لەلایەكیترەوە سستمی پاپایەتی رۆمانی توێژینەوەی زمانە خۆرهەڵاتییەكانی هاندا لە پێناوی بەرژەوەندی بەمەسیحیكردندا, هەروەها لە سەدەی حەڤدەیەمدا خۆرهەڵاتناسەكان دەستیانكرد بە كۆكردنەوەی دەستنووسە ئیسلامییەكان و كۆرسی زمانە عەرەبییەكانیان لە شوێنە جیاوازەكاندا دامەزراند, ئەوەی شایانی باسكردنە بریاردانی دامەزراندنی كۆرسی زمانی عەرەبی لە زانكۆی كامبردج لە ساڵی (١٦٣٦) ز دا بە راشكاوی بۆ خزمەتی دوو ئامانج بوو كە یەكێكیان بازرگانی و ئەویتریان بەمەسیحیكردن بوو.

لێرەوە رووندەبێتەوە كە ئاڵوگۆركارییەكی زیادكراو هەیە لە نێوان خۆرهەڵاتناسی و بزووتنەوەی تەبشیریدا, چوونكە لێكچوونێك لە مەبەستی خۆرهەڵاتناسێكی زانستی و موژدەدەرێكی ئینجیلیدا بەدیدەكرێت, هاوپەیمانێتی بە جۆرێك لە جۆرەكان لە نێوان ئەم دوو لایەنەدا تائێستاش (مەبەست كاتی نووسینی ئەم توێژینەوەیە- وەرگێڕ) بەردەوامە.

دەكرێ‌ بە مانایەكیتر بڵێین خۆرهەڵاتناسی وەكو پرۆسەیەكی فیكری خۆرئاوا لەدایكبوو, پاش هەرەسهێنانی خودی بەرەی خۆرئاوا لە شەڕی خاچپەرستیدا بەرامبەر بە خۆرهەڵاتی ئیسلامی لە رووی كردە و پرۆسەی سەربازییەوە, واتە خۆرهەڵاتناسی بە قازانجی بزووتنەوەی تەبشیریی هاتەئاراوە و تا كۆتایی شەرەكانی خاچپەرستی كە فەرەنسا سەركردایەتی دەكرد لەگەڵ وڵاتە ئەوروپیە هاوپەیمانەكانی.. دوای ئەوەش ئەو شكستە بوو بە رق و كینەیەك كە خۆرئاوا لە فۆرمە فیكرییەكەیدا پاش لاوازبوونی موسوڵمانان و كرانەوەی یەكجارییان بۆ وەرگرتنی هەموو فیكرێكی خۆرئاوایی, ئیتر توانییان دەستی خۆیان بوەشێنن, واتە بە هەموو شێوەیەك خۆرهەڵاتناسی لەپێناوی ئامانج و مەبەستە تەبشیرییەكاندا بەكارهاتووە بۆ دژایەتیكردنی خۆرهەڵاتی ئیسلامی, بۆیە بەو شێوەیە دەتوانین بڵێین كە خۆرهەڵاتناسی زیاتر لە قازانجی ئامانج و مەبەستە تەبشیرییەكاندا بەكارهاتووە, نەك خۆرهەڵاتناسی بەشێك بووبێت لە بزووتنەوەی تەبشیریی, چوونكە هەردوو بابەتەكە دوو بابەتی سەربەخۆ و جیاوازن و تەنها ئەوەندە هەیە لە هەندێ‌ سەردەمی مێژوویی و لە هەندێ‌ بواردا پێكگەیشتوونەتەوە – وەرگێڕ.

هەوڵی جیدی و بایەخدار رووە و تێگەیشتن لە ئیسلام

سەرەرای ئەو ئامانجە بەمەسیحیكردنە ئاشكرا و دوژمنكارانە لە سروشتدا بۆ ئیسلام, ئەوا لەلایەكیترەوە كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەیەم ئاراستەیەكی جیاوازیتری بەخۆیەوە بینی و تا سەدەی هەژدەیەم بەردەوامبوو, ئەم ئاراستەیە بە تێڕوانینێكی بابەتی و بێلایەنانە دەیروانییە ئیسلام و شتێك لە هاوسۆزی لەگەڵ ئیسلامدا هەبوو, ئەوەش هانی دەركەوتنی عەقڵی نوێی دا و بەشێكی زۆری ئەوروپای گرتەوە لەوكاتەدا كە لە گشتیدا پێچەوانەی تێڕوانینی كەنیسە بوو.

ئەمەش دەرفەتێكی لە بەردەم هەندێك لە هۆشمەندە ئەوروپیەكاندا رەخساند بۆ وەستان لە رووی ئەو ستەم و تاوانانەی كە درابووە پاڵ ئیسلام لە خۆرئاوا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا, هەندێ‌ لە دانراوە گشتییە ناوەندینەكان دەربارەی ئیسلام و شارستانییەتی ئیسلامی دەركەوتن و چارەسەری ئەو بیروبۆ چوونانەی كرد كە پیاوە ئاینییە مەسیحییەكان تەبەنایانكردبوو كە تاوەكو ئەو كاتە لە شرۆڤەكردنی موحەممەددا(درودی خوای لێبێت) بەرجەستەكرابوو بەوەی كە (ئەو شەیتانە) یاخود لە شرۆڤەكردنی قورئانی پیرۆزدا بەوەی كە پڕە لەشتی پڕوپووچ و ناڕەوا, هەروەها چارەسەری بۆچوونەكانیتری كرد كە كەمتر توندوتیژبوون و نزیكبوون لە ناوەندێتی و ئینسافەوە سەبارەت بە ئیسلام و موسوڵمانان.

گرنگترین هەوڵی پێشەنگ لە ئاراستەی نوێدا دەربارەی تێگەیشتنی راست بۆ ئیسلام لەسەر دەستی (هادریان ریلاند) بوو لە ساڵی (١٧١٨ز) مردووە, هادریان ئوستادی زمانە خۆرهەڵاتییەكان بوو لە زانكۆی ئۆتریخت لە هۆڵەندا, كتێبەكەی بە زمانی لاتینی ساڵی (١٧٠٥ز) دەرچووە و دەربارەی ئیسلامە بە ناونیشانی (ئاینی موحەممەدی) كە لە دوو بەشدا بەرجەستەیكردووە:

لە بەشی یەكەمدا بیروباوەڕی ئیسلامی خستووەتەروو پشتی بە سەرچاوە عەرەبی و لاتینییەكان بەستووە, لە بەشی دووەمدا هەستاوە بە راستكردنەوەی بیروبۆچوونە خۆرئاواییەكان كە لەوكاتەدا دەربارەی تەعالیمەكانی ئیسلام بڵاوبوو.

كتێبەكە بایەخێكی مەزنی و رووژاند بە پلەیەك كە سەری كیشا بۆ ورووژاندنی گومان و دوودڵی دەربارەی دانەرەكەی و تاوانباركردنی بەوەی كە ویستوویەتی هەستێ‌ بە كاری پڕوپاگەندە بۆ ئیسلام لە كاتێكدا نووسەر مەبەستی تەنها گەیشتن بوو بە تێگەیشتنێكی راستودروست دەربارەی ئاینی ئیسلام, هەرئەمەش رێگەی خۆشكرد بۆ دژایەتیكردنی لەلایەن مەسیحییەتەوە, بە رێگەیەكی باشتر لەوانی پێشوو, بەڵام كەنیسەی كاسۆلیكی كتێبەكەی هادریانی خستە لیستی كتێبە یاساغكراوەكانەوە, سەرەڕای ئەوەش كتێبەكەی ناوبراو وەرگێڕدراوەتەسەر زمانەكانی ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانی و هۆڵەندی و ئیسپانی, ریلاند لەپێشەكی كتێبەكەیدا ئاماژە بۆ رووبەرووبوونەوەی بەردەوامی ئاینەكان دەكات لەلایەن دوژمنەكانیانەوە,ئەمەش یا بە هۆی نەبوونی تێگەیشتنەوەیە یا خود بە هۆی ئاراستەكردنی بە هەموو رێگەیەكی خراپ كە لە مەبەستێكی خراپەوە سەرچاوەیگرتووە. لێرەدا ئیسلام لە نموونەی ئەو ئاینانەیەكە لەلایەن دوژمنەكانیانەوە رووبەرووبووەتەوە, هەروەك ئاینەكانیتریش رووبەرووبوونەتەوە.

ریلاند دەڵێت: (وا راسترە بۆ مرۆڤ بە هەر شێوەیەك بێت بە دوای راستیدا بگەڕێت) بۆ ئەمەش دەیەوێت ئیسلام بخاتەروو نەك لە چوارچێوەی مێشومەگەز و نەزانین و پیسی خەڵكەوە بەڵكو بە شێوەیەك كە چۆن دیراسەیدەكرێت لە مزگەوتی موسوڵمانان و قوتابخانەكانیانەوە هیچ ئاینێك لە ئاینەكان لە جیهاندا لە هەر سەردەمێكی مێژووییدا رووبەڕووی دوژمنەكانی نەبووەتەوە لە رووی رقلێبوون و شێواندن و شرۆڤەكردنی بە شێوەی خراپ, تەنانەت كارگەیشتووەتە ئاستێك كە وا كێ‌ دەیەوێت شرۆڤەی تیۆرێك لە تیۆرییەكان بكات, بە شرۆڤەیەكی ناوزڕاو, ئەوا شرۆڤەی تیۆریای موحەممەدی بكات, هەروەك كاردەگاتە ئەوەی كە هیچ شتێكی راست لە تەعالیمی موحەممەد نابینرێت و هەموو ئەوانەشی كە تیایدا هەیە خراپ و گەندەڵن, ئەگەر یەكێكیش ئارەزوویەكی راستگۆیانەی هەبێت بۆ ناسینی ئاینی ئیسلام ئەوا جگە لە كتێبە دژ و پڕ لە سەرلێشێواوییەكان هیچیترپێشكەشناكات ( مەبەستی نووسەر كۆمەڵگای خۆرئاوایە و هەڵوێستیانە لە بەرامبەر ئیسلامدا- وەرگێڕ), بەڵام هەوڵەكانی ریلاند و جگە لەویش بۆ ناسینی ئیسلام لە نزیكەوە و بە بێ‌ بڕیاری پێشوەخت, نەیتوانی تەوژمێكی گشتی لە فیكری ئەوروپادا بنجبەست بكات, هەروەك نەیتوانی تەواو ئەو وێنە شێواوەی ئیسلام لە هزر و مێشكی ئەوروپییەكاندا بە شێوەیەكی گشتی لەنێوبەرێت ئەو وێنەی كە سەدەكانی ناوەڕاستی لە هزری مرۆڤەكاندا جێگیركردبوو شوێنەوار و كاریگەریی بەردەوام تا ئەمڕۆش ماوە لەنێو عەقڵەكاندا وێنەكەش لە چوارچێوەی گشتیدا بە درێژایی سەردەمەكان وەك ئەوەی كە هەیە ماوەتەوە, بەڵام گۆڕانكاری لە نێوان (كات و كاتێكتر دا) بە هۆی هەندێ‌ بارودۆخ و هەندێ‌ راستكردنەوە لە تاریكی و رەنگەكاندا كراوە, بەڵگەش لەسەر ئەوە بریتییە لەوەی كە وێنەی ئیسلام لە هزر و مێشكی ئەوروپییەكاندا بەردەوام تا ئەمڕۆ بە شێوێنراوی و دوور لە راستی ماوەتەوە, ئێمە نكوڵی لەوە ناكەین خۆرهەڵاتناسی لەو سەردەمەدا بە سادەیی لە گەردیلەكانی لاهوتەوە دەستیپێكرد, ئاستی تاوانباركردن دژی ئیسلام ئاسانتر لە پێشتر, هەروەك چاوگێڕانەوەیەك بە تاوانباركردنە پێشووەكاندا, بەڵام ئەم كرانەوە فیكرییە لە دەستكەوتەكانی كۆتاییدا كاریگەری دیاریكراو دەبێت.

سەدەی نۆزدەیەم و بیستەم بە سەردەمی گەشەسەندنی راستەقینەی بزاڤی خۆرهەڵاتناسی ئەژماردەكرێت, لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا توێژینەوە ئیسلامییەكان

پسپۆرییان بەخۆیاندا لەنێو بزاڤی خۆرهەڵاتناسی گشتیدا, زۆرێك لە زانا ئیسلامی و عەرەبییەكان لەو كاتەدا لە نموونەی (نۆڵدكە و گوڵدسیهر) بەناوبانگ بوون (( لێرەدا مەبەست لەو زانایانەیە كە بایەخیان بە بابەت و توێژینەوە لەسەر مەسەلە ئیسلامییەكان داوە- وەرگێڕ)) بەو سیفەتەی كە زانا و شارەزان لە (سامیات)دا واتە دیراسەكردن لەسەر رەگەزەسامییەكان بە گشتی یاخود پسپۆڕبوون لە توێژینەوە عیبرییەكان یاخود لە توێژینەوەكردنی كتێبی پیرۆزدا (كە مەبەست پێی كتێبی تەوراتە- وەرگێڕ).

لە دیاردەكانی چالاكی و جموجووڵی خۆرهەڵاتناسی

خۆرهەڵاتناسەكان لە نیوەی سەدەی نۆزدەوە لە وڵاتە جۆربەجۆرەكانی ئەوروپا و ئەمریكا دەستیانكرد بە دامەزراندنی كۆمەڵە و رێكخراوەكان بۆ بەدواداچوونی توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكان, بۆ ئەمەش یەكەم كۆمەڵەی ئاسیایی ساڵی (١٨٢٢ز) دامەزرا, پاشان كۆمەڵەی پادشایەتی ئاسیایی لە بەریتانیا و ئیرلەندا لە ساڵی (١٨٢٣ ز) هەروەها كۆمەڵەی خۆرهەڵاتی ئەمریكی ساڵی (١٨٢٤ز) و كۆمەڵەی خۆرهەڵاتی ئەڵمانی ساڵی (١٨٤٥ ز) دامەزران.

ئەو كۆمەڵانە چالاكی خێرایان دەستپێكرد لە دەركردنی گۆڤار و بڵاوكراوەی جۆراوجۆر, ئەمە و (هامر برجشتاڵ) یەكەم گۆڤاری خۆرهەڵاتناسی پسپۆڕیی لە ئەوروپا دەركرد بە ناوی (سەرچاوەكانی خۆرهەڵات- ینابیع الشرق), ئەم گۆڤارە لە ڤیەننا دەرچوو, لە ساڵی (١٨٠٩ ز) و بەردەوامبوو تاوەكو ساڵی (١٨١٨ز) .

لە ساڵی (١٨٩٥ ز) لە پاریس گۆڤارێك دەركەوت و بە شێوەیەكی تایبەت بایەخی بە جیهانی ئیسلامی دەدا, گۆڤارەكەش بریتیبوو لە (ئیسلام) بە دوای ئەویشدا ساڵی (١٩٠٦ز) , گۆڤاری (جیهانی ئیسلامی) هات, كە لەلایەن نێرژەی زانستی فەرەنسییەوە لە مەغریب دەركرا, دواتر گۆڕِا بۆ گۆڤاری توێژینەوە ئیسلامییەكان.

لە ساڵی (١٩١٠ز), گۆڤاری ( ئیسلام)ی چاپی ئەڵمانی ( Der Eslam ) دەركەوت, لە شاری (پترسپۆرگ)ی روسیاش دیسان گۆڤاری (جیهانی ئیسلام – mir Isalisms) لە ساڵی (١٩١٢ز), دەركەوت بەڵام تەمەنی درێژنەبوو تەنها ماوەیەكی كورت نەبێت, لە بەریتانیاش گۆڤاری جیهانی ئیسلامی دەركەوت لە ساڵی ( ١٩١١ز), لە سەردەستی (سامویل زویمر) لە ساڵی (١٩٥٢ز) مردووە كە سەرۆكی مژدەدەرەكان بوو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا, سەبارەت بە خۆرهەڵاتناسەكانی ئەمڕِۆش ژمارەیەكی زۆر لە گۆڤار و بڵاوكراوەی خولی بەدیدەكرێت كە ژمارەیان لە (٣٠٠) سێسەد گۆڤاری هەمەجۆر بە زمانە جیاواز و جۆراوجۆرەكان دەبێت.

هاوكات سەدەی نۆزدە دیسان سەرەتای كۆنگرەی نێودەوڵەتی خۆرهەڵاتناسی لەخۆگرت, ئەو كۆنگرەی خۆرهەڵاتناسانە لە هەموو شوێنێك دەرفەتێكی بۆ زیاتر تەنسیق و متمانەپێكردن و هاوكاری رەخساند, لەگەڵ ناسینی راستەوخۆی كارەكانی هەندێكیان, هەروەها دووركەوتنەوەشی لە دوانایەتی كاركردن و سووربوون لەسەر یەكخستن و كۆكردنەوەی هەوڵەكان و نەڕواندنەوەی لە كارە دووبارەبووەكاندا رەخساند, لە ساڵی (١٨٧٣ز) لە فەرەنسا یەكەم كۆنگرەی نێودەوڵەتی بۆ خۆرهەڵاتناسان بەسترا, هەر لەو كاتەوە بە شێوەیەكی رێكوپێك ئەو كۆنگرانە بە بەرەدەوامی دەبەسترێت, تاوەكو ئێستا ژمارەی كۆنگرەكان زیادیكردووە و لە (٣٠) سی كۆنگرە تێپەڕیكردووە, ئەمە سەرەرای ئەو كۆنگرە و كۆڕ و چاوپێكەوتنە هەرێمیانەی كە هەندێكیان دەگەڕێنەوە بۆ مێژوویەكی لە پێشتر لە مێژووی یەكەم كۆنگرەی نێو دەوڵەتی, هەروەها یەكەم كۆنگرە بە خۆرهەڵاتناسانی ئەڵمان لە شاری (درسدن) لە ئەڵمانیا لە ساڵی (١٨٤٩ز) بەسترا نموونەی ئەو كۆنگرانەش بەردەوام بە ڕێكوپێكی تا ئەمڕۆش دەبەسترێت.

ئەو كۆنگرە نێودەوڵەتییانە بۆ خۆرهەڵاتناسان سەدەها زانا لەخۆدەگرێت, وەك كۆنگرەی (ئۆكسفۆرد) كە (٩٠٠) نۆسەد زانای لە بیست و پێنج دەوڵەت لەخۆگرتبوو لەگەڵ (٨٥) هەشتا وپێنج زانكۆ و (٦٩) شەست و نۆ كۆمەڵەی زانستی, سەرجەمی كار لە هەموو كۆنگرەیەكدا زیاتر لە (١٤) چواردە كۆمەڵە بوو كە هەریەكەیان تایبەت كرابوو بە لێكۆڵینەوە لە بوارێكی دیاریكراوی توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكان, لێكۆڵینەوەكانی ئەو كۆنگرانە وەكو پێشكەشكردنی سیستم و میتۆد و پرۆگرامێك بڵاودەكرانەوە, كە پاشان لەگەڵ توێژینەوەی كۆنگرە بابەتی و هەرێماتییەكانیاندا دەبووە رێسا و سەرچاوە بۆ لێكۆڵەرەوان.

سامویل زویمر

خۆرهەڵاتناسی و كۆڵۆنیالیزم

هەڵكشانی كۆڵۆنیالیزمی لە جیهانی ئیسلامیدا رۆڵێكی گەورەی بینیوە لە دیاریكردنی سروشتی تێڕوانینی ئەوروپییانە بۆ خۆرهەڵات بەتایبەت دوای نیوەی سەدەی نۆزدەیەم, بەوەش كۆڵۆنیالیزم سودێكی زۆری بینیوە لە كلتوری خۆرهەڵاتناسی, لەلایەكیترەوە زاڵبوون و كۆنتڕِۆڵی خۆرئاوا بەسەر خۆرهەڵاتدا ڕۆڵی هەبوو لە بەرزراگرتنی هەڵوێستی خۆرهەڵاتناسیدا و قۆناغێكی پێشكەوتنی گەورەی لە دامەزراوە خۆرهەڵاتناسییەكان و دامەزراوەكانیاندا هێنایەئاراوە, لەگەڵ قۆناغی فراوانخوازی ئەوروپی لە خۆرهەڵاتدا, سەدەی نۆزدەیەم دەستبەسەراگرتنی كۆڵۆنیالیزمییە خۆرئاواییەكانی بەخۆیەوەبینی بەسەر ناوچەیەكی فراوان لە جیهانی ئیسلامیدا.

لە ساڵی (١٨٥٧ز) دەستبەسەراگرتنی سیاسییانەی ئینگلیز بەسەر هیند دا تەواو بوو, بەوەش وڵاتی هیند بوو بە شوێنكەوتەی تاجی بەریتانی بە شێوەیەكی ڕەسمی, دوای ئەوە تاوەكو ئەو كاتەی كەوتە ژێر سایەی (شیركەتی هیندی خۆرهەڵاتی) لە ماوەی سەدەی حەڤدەیەمەوە, پاشان لە ساڵی (١٨٥٧ز) دەستبەسەراگرتنی هەموو جەزائیر لەلایەن فەرەنساوە تەواو بوو, پاش ئەوەی كە فەرەنسییەكان شەڕەكەیان لە ساڵی (١٨٣٠ ز) دەستپێكردبوو, هەروەك هۆڵەندا پێش ئەوە لە سەرەتای حەڤدەدا دوورگەكانی هیندی خۆرهەڵاتی لە (ئیندۆنیسیا) داگیركردبوو لە ڕێگەی شیركەتی هیندی خۆرهەڵاتییەوە, هەروەها دوای ساڵی (١٨٨١ز) داگیركردنی میسر و تونسیش تەواوبوو ئیدی كۆڵۆنیالیزم هەستا بەپارچەپارچەكردن و پچڕاندنی پەیوەندی وڵاتانی ئیسلامی و لەژێر سەروەرێتی و سەركردایەتی داینان تاوەكو لە كۆتاییدا توانی جیهانی ئیسلامی كۆتوبەند بكات لە خۆرهەڵات و خۆرئاواوە دواتر جەنگی یەكەمی جیهانی بە نزیكەیی جیهانی ئیسلامی ملكەچی نفوز و دەسەڵاتی كۆڵۆنیالیزمی خۆرئاوایی بوو.

كۆڵۆنیالیزم توانی كۆمەڵێك لە خۆرهەڵاتناسەكان بەكاربهێنێ‌ بۆ خزمەتكردنی مەبەستەكانی و بەدەستهێنانی ئامانجەكانی, هەروەها بۆ جێگیركردنی دەسەڵاتی لە وڵاتی موسوڵماناندا,بەمەش گرێدراوییەكی رەسمی پتەو لە نێوان خۆرهەڵاتناسی و كۆڵۆنیالیزمدا دروستبوو, پێوەر و پێودانگ لەم تەوژمەدا بریتیبوو لە ژمارەیەك خۆرهەڵاتناس كە رازیبوون خۆیان و زانست و زانیارییەكانیان بكەن بە هۆكارێك بۆ ملكەچكردنی موسوڵمانان و لاوازكردنی شانوشكۆی ئیسلام و بەها و قییەمەكانی, ئەمەش كارێكە كە خۆرهەڵاتناسە بەویژدانەكان والێدەكات هەست بە شەرمەزاری و تاڵی بكەن.

پێوەندی خۆرهەڵاتناسی بە كۆڵۆنیالیزمەوە هەروەك گوماندەكرێ‌ تەنها بریتینەبوو لە كوژاندنەوەی شەقڵی پاساوهێنانەوەی عەقڵی لەسەر پرەنسیپی كۆڵۆنیالیزمی بەڵكو كارەكە دوورتر و قووڵتر بوو لەوە هەروەك ئیدوارد سەعید وتوویەتی دیسان ئەمە پاساوهێنانەوەی خۆرهەڵاتناسی بۆ باڵادەستی كۆڵۆنیالیزم پێش روودانی زاڵبوونی كۆڵۆنیالیزمی بووە بەسەر خۆرهەڵاتدا, نەك دوای روودانی پرۆسەی كۆڵۆنیالیزمی و داگیركردنی خۆرهەڵات, كلتوری خۆرهەڵاتناسی لە جێگەیدا وەك بەڵگەیەك وابوو بۆ كۆڵۆنیالیزم لە پارچەپارچەكردنی خۆرهەڵاتدا, ئەوەش لە پێناوی سەپاندنی زاڵبوون بەسەر خۆرهەڵات و ملكەچكردنی نەتەوەكانیدا.

( زانین و مەعریفەبوون بە رەگەزی گەلەژێردەستەكان یاخود خۆرهەڵاتییەكان, فەرمانڕەواییكردنیان و بەڕێوەبردنی كاروبارەكانیان ئاساندەكات و بەرز ڕایدەگرێت, مەعریفە هێز دەبەخشێت زۆرێك لە هێزیش پێویستی بە زۆرێك لە مەعریفە هەیە).

لێرەدا بە بەردەوامی بزاڤێكی جەدەلی هەیە لە نێوان زانیارییەكان و زاڵبوونی پەرەسەندوودا, ئەمەش ئاراستەی یارمەتیدانی خۆرهەڵاتناسی رووەو كۆڵۆنیالیزم دەكات, دوای دەستبەسەراگرتنی سەربازی و سیاسی بەسەر وڵاتی ئیسلامیدا بۆ لاوازكردنی بەرگری رۆحی و مەعنەوی لە دەروونی موسوڵماناندا و بەدگومانكردنی موسوڵمانان لە بیروباوەڕ و كلتورەكەیان تادواجار لە كۆتاییدا كۆڵۆنیالیزم تەواو موسوڵمانان ملكەچبكات, بەملكەچكردنێكی تەواو بۆ شارستانییەت و رۆشنبیری خۆرئاوایی.

جوولەكە و خۆرهەڵاتناسی

ئەوەمان بۆ روونبوویەوە كە بە درێژایی سەردەمەكان چەند هۆكارێكی دیاریكراو پاڵی بە توێژینەوە خۆرئاواییە مەسیحییەكانەوە ناوە بۆ خۆرهەڵاتناسی و هەڵمەتەكەیان لەپێناوی بەدەستهێنانی ئامانجە زانستی و نازانستییەكان, لێرە دەكرێ‌ كەسێك بپرسێت: ئەو كارانە چی بوون كەپاڵی ناوە بە جوولەكەوە بۆ پێشوازیكردن و رازیبوون بەپرۆسەی خۆرهەڵاتناسی.؟

وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسان نییە و كارێكی ئەستەمە بتوانرێ‌ لەم ئاراستەوە وەڵامێكی راشكاوانە بدرێتەوە, لەبەرئەوەی ئەو مەراجیعانەی كە دەربارەی خۆرهەڵاتناسی و گەشەسەندنی دواون, خۆیان بێئاگا كردووە و لەم لایەنە نەدواون بڕوامان وایە كە هۆكاری نەدوان لەو بارەیەوە و خۆبێئاگاكردنیان لەم بابەتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە خۆرهەڵاتناسە جوولەكەكان توانیویانە بە لێهاتووی خۆیان, خۆیان بكەنە رەگەزێكی بنەڕەتی لە چوارچێوەی بزاڤی خۆرهەڵاتناسی ئەوروپی و مەسیحی, بەمەش سیفەتی ئەوروپیانە چوونەتە نێو ئەو بزاڤەوە نەك بە سیفەتی جوولەكایەتی.

گولدسیهر كە جوولەكەیەكی مەجەری بووە, لە سەردەمەكەی خۆیدا توانیویەتی خۆی بكات بە سەرۆكی (زانایانی بواری ئیسلامییات) لە ئەوروپا بێ‌ ركابەرێ‌, تا ئەمڕۆش بەردەوام كتێبەكانی جێگەی پێزانینی مەزن و ڕێزی بێپایانە لای گروپ و كۆمەڵەی خۆرهەڵاتناسان.

ئەمە و جوولەكە لە نێوان بزاڤی خۆرهەڵاتناسیدا نەیانویستووە كاربكەن وەك خۆرهەڵاتناسێكی جوولەكە كاربكەن تاوەكو خۆیان كەنارگیربكەن, دواتریش بۆ ئەوەی كاریگەرییان كەمنەبێتەوە, بۆ ئەمەش وەك خۆرهەڵاتناسێكی ئەوروپی كاریانكردووە, لەم حاڵەتەشدا دووجار سوود مەندبوون: یەكەمیان توانیویانە زاڵببن بەسەر هەموو بزاڤی خۆرهەڵاتناسیدا, دووەمیان توانیویانە ئامانجەكانیان بەدەستبهێنن لە تۆڵەكردنەوە لە ئیسلام ئەمەش بریتییە لەو ئامانجانەی كە لەگەڵ زۆرینەی ئامانجەكانی خۆرهەڵاتناسە مەسیحییەكاندا یەكدەگرێتەوە.

دوارۆژی خۆرهەڵاتناسی

لە كۆتایی ئەم دەروازە مێژووییەدا هەندێ‌ پرسیاری پێداگر دەربارەی دوارۆژی خۆرهەڵاتناسی لەبەردەمماندا دەردەكەوێت: ئایا بەردەوام خۆرهەڵاتناسی تا ئێستاش لە سەردەمی گەشەكردنیدا دەژی.؟ یاخود ئەستێرەی خۆرهەڵاتناسی دەستی بە ئاوابوون كردووە و كاریگەری و چالاكیشی كەم و كزبووەتەوە.؟ بەتایبەت پاش كورتبوونەوەی هەڵكشانی كۆڵۆنیالیزمی لە جیهانی ئیسلامیدا, بە مانایەكیتر ئێستا خۆرهەڵاتناسی لە كوێدا هاوكاریكردنی چالاكی خۆرهەڵاتناسی چییە.؟ پێشنیازكردنی ئەو پرسیارانە, پاساوی خۆی هەیە, لێرەدا بە كرداریی گۆشەنیگا و تێڕوانین هەیە دەربارەی كۆتایی خۆرهەڵاتناسی دەدوێت.

خۆرهەڵاتناسی لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوودا و لە نیوەی یەكەمی ئەم سەدەیەدا ( مەبەستی سەدەی بیستەمە- وەرگێڕ) لە سەردەمێكی گەشەسەندوودا ژیاوە, ئەو ماوەیەش نەوەیەكی باڵا و زەبەلاحی لە خۆرهەڵاتناسان بەخۆیەوەبینیوە, ئێستاش نەوەی نوێ‌ دەركەوتوون لە سەر قاچەكانی خۆی بەڕێوەدەڕوات و وێنەی پلانەكانی خۆرهەڵاتناسانی پێش خۆی دەكێشێ‌.

حكومەتە ئەوروپییەكان بایەخ و گرنگی بە هاوكاری بزاڤی خۆرهەڵاتناسی دەدەن لە ئەوروپا ماڵ و دارایی پێدەبەخش بۆ بەردەوامبوونی چالاكی خۆرهەڵاتناسی, لێرەدا گرێدراوی و پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان بەرژوەندی خۆرئاوا و بایەخدان بەهاوكاری كردنیان لەگەڵ بزاڤی خۆرهەڵاتناسیدا هەیە, ئەمەكارێكە كە بەردەوامی پرۆسەی خۆرهەڵاتناسی لەسەر بەردەوامی ئەو هاوكارییە داراییەوە وەستاوە كەحكومەت و دەزگا جۆرا و جۆرەكان پێشكەشی بزاڤی خۆرهەڵاتناسی دەكەن, هاوكات بەردەوامی هاوكاری دارایی وەستاوە لەسەرمەودای پەنابردنی خۆرئاوا بۆ بەرژەوەندییەكانیان لەجیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا, پەنابردن بۆ ئەو بەرژەوەندییانە حەقیقەتێكی واقیعیە و هەموو بەڵگەكان جەختی لەسەردەكەنەوە, لێرەشدا هیچ رۆشناییەك نیە بۆ ئەوەی كە لەخۆرئاوا ئامادەبێت بۆ وازهێنان لە بەرژەوەندییەكانی چوونكە كارەكە بەوشێوەیەیە, ئەوا زەرورەتی خۆرئاوا بۆ خۆرهەڵاتناسی نەك هەربەردەوام دەبێت, بەڵكو خۆرئاوا زیاتریش پێی لەسەر دادەگرێت.

لایەنە پۆزەتیفەكانی خۆرهەڵاتناسی

لایەنە ئیجابییەكانی خۆرهەڵاتناسان لەم چەند خاڵەدا خۆی دەنوێنێ‌:

خۆرهەڵاتناسان ئامانجەكانیان لەپێناوی خۆیاندا بە هەموو كارێك و دڵسۆزییەكی تەواوەوە بەكارهێناوە, كاتێك خۆرهەڵاتناسی هۆڵەندی (سنوك هور گرونیە) ویستی كتێبێك دەربارەی مەككە بنووسێت, هەستا سەرەتا ناوی خۆی گۆڕی لە بەرئەوەی مەسیحی بوو, ناوی خۆی گۆڕی بۆ (عەبدولغەفار) و ساڵی (١٨٨٤ز) سەردانی مەككەی كرد و ماوەی پێنج مانگ مایەوە لەوێ‌, زمانی عەرەبی وەكو یەكێك لە دانیشتووانی ئەوێ‌ بە باشی فێربوو, پاش ئەو گەشتە دووپەڕاوی دەربارەی مەككە نووسی, یەكەمیان بە ناوی (حەج بۆ مەككە) و دووەمیان بە ناوی (مەككە و جوگرافیاكەی لە سەدەی نۆزدەدا) كە لە دوو بەش پێكهاتبوو, تیایدا شرۆڤەیەكی وردی تەواوی مەككەی كردبوو لەگەڵ چەند نەخشەیەكدا, خۆرهەڵاتناسان بە گشتی لەسەرخۆییەكی ناوازەیان هەیە لە توێژینەوە و گەڕان و فێربوونی زۆرێك لە زمانە كۆن و نوێیەكاندا, بە شێوەیەك شێخ مستەفا عەبدوڕەزاق ئاماژەی بۆ ئەو سەرسووڕمانەی كردووە لەمەڕ لەسەرخۆیی و چالاكی فراوانیانە بۆ بەدواداچوون و چاكی رێباز و میتۆدەكەیان لەو پێناوەدا.

هەروەها شێخ ئەمین خەولی دوای ئامادەبوونی لە كۆنگرەی بیست و پێنجەمینی خۆرهەڵاتناساندا دەڵێ‌: (خاتوو كراتشكوفسكی لێكۆڵینەوەیەكی دەربارەی دەسنووسە نایابەكانی قورئانی پیرۆزی لە سەدەی شانزەدا پێشكەشكرد, من گومان دەبەم لە وەی كە زۆرێك لە پێشەوای موسوڵمانان, شتێك دەربارەی ئەو دەسنووسانە بزانن و دیسان گومان دەبەم كە ئەو مەسەلەیە ناكرێت لە بەنرخی و پڕبەهاییاندا كارئاسانی بكرێت).

١- لێرەدا پێكەوەگرێدراویەكی تەواو لە نێوان كۆمەڵەی خۆرهەڵاتناساندا هەیە لە هەموو وڵاتەكاندا و پەیوەندییەكی بەردەوام و هاوكاری و یەكترتەواوكردن لە بوارەكانی توێژینەوە عەرەبی و ئیسلامییەكانیشدا هەیە, هەروەها كەناڵەكانی پێوەندی دامەزراو بەردەوامە لە نێوانیاندا لە رێگەی كۆنگرە و رێكخراو و دەوریات و حەولیات و گۆڤار و بڵاوكراوە و چاپكراوە هەمەجۆرەكانەوە ئەمە و ژمارەی كۆنگرەی نێودەوڵەتی خۆرهەڵاتناسان لە ماوەی ساڵە (١٨٧٣ز) تاكو ساڵی (١٩٦٨ز) لە سی كۆنگرە زیادیكردووە, ئەمە جگەلە كۆنگرە و نەدەوات و چاوپێكەوتنە هەرێمییەكان, ئەو كۆنگرانەش سەدەها زانای لەخۆدەگرت, بۆ نموونە كۆنگرەی ئۆكسفۆرد (٩٠٠) زانای لەخۆگرت لە (٢٥) دەوڵەت و (٨٥) زانكۆ و (٦٩) كۆمەڵەی زانستی, سەرجەمی كار لە هەموو كۆنگرەیەكدا لە (١٤) كۆمەڵە زیاتر بوو كە هەر یەكێكیان تایبەتكرابوو بۆ لێكۆڵینەوەی پارچەیەكی دیاریكراو لە توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكان.

٢- زۆربوونی بابەتی دیاریكراو و بەدەستهێنانی بابەت لەسەر توێژینەوە عەرەبی و ئیسلامییەكان, هەموو تەمەنیان لە توێژینەوە و گەڕان بە شوێن لایەنەكانیدا بە سەربردووە, بۆیە زانیاری باشیان لەسەر هەموو ئەو شتانە هەبووە لە توێژینەوە ئیسلامییەكان كە بڵاویاندەكردەوە دەربارەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی, هاوكات كتێبخانە تایبەتی و گشتییەكانیان ئاوەدانكردبوویەوە, هەموو سەرچاوە ئیسلامییەكان بە كۆن و نوێیانەوە.

٣- ئەنسكلۆپیدیای ئیسلامی: ئێمەی موسوڵمانان دەتوانین شتی لێوەربگرین ئەو ئەنسكلۆپیدیایە بەرهەمێكە لە بەرهەمەكانی هاوكاری زانستی نێودەوڵەتی لە نێوان خۆرهەڵاتناساندا, چاپی یەكەمی بە زمانی ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانی لە ماوەی نێوان ساڵی (١٩١٣-١٩٣٨ز) دەركراو, تاوەكو پیتی (ع) وەرگێڕدرا بۆ سەر زمانی عەرەبی خۆرهەڵاتناسان چاپێكی نوێیان دەركرد, تیایدا نووسین و وتارەكانیان گێڕایەوە لەسەر ئەو توێژینەوە نوێیانەی دەرچوو بوون یاخود بڵاوكرابوونەوە و دۆزرابونەوە لە دەستنووسەكان, ئەو چاپە نوێیەش لە ماوەی نێوان ساڵانی (١٩٥٤- ١٩٧٧ز) دەركەوت, (نەجیب عەقیقی) ئاماژە دەكات بۆ ئەوەی كە لیژنەی عەرەبی وەرگێڕی ئەنسكلۆپیدیای ئیسلامی ئێستا دەگەڕێنەوە بۆ چاپە نوێیەكە, لە جیاتی ئەوەی كە بگەڕێنەوە بۆ چاپەكۆنەكە, لە كاتێكدا هەندێ‌ زانیاری پێشكەوتووە تیایدا.

٤- مێژووی ئەدەبی عەرەبی: دانراوی (كارل بروكلمان) ە و لەساڵی (١٩٥٦ز) مردووە, بریتییە لە كتێبێكی بنەڕەتی لە توێژینەوە عەرەبییەكان و هیچ توێژەرێك نییە لە بواری توێژینەوەی عەرەبی ئیسلامییەكاندا لێ دەوڵەمەند نەبووبێت, ئەم كتێبەش تەنها كورت نەكراوەتەوە لە بواری ئەدەبی عەرەبیدا بە گوێرەی زمان,بەڵكو هەموو ئەوانە دەگرێتەوە كە بە زمانی عەرەبی لە تۆماركراوە ئیسلامییەكاندا نووسراوە, ئەوەش بریتییە لە تۆمارێك بۆ دانراوە عەرەبییە دەسنووسەكان و چاپكراوەكان, دواتریش بە زانیاری دەربارەی ژیانی دانەرەكانیان تەواو دەبێت, یەكەم جار دووبەشی لێدەركرا, ساڵی (١٨٩٨ و ز١٩٠٢), پاشان دانەر بە دوایدا سێ‌ بەشی تەواوكەری گەورەی نووسی لە ماوەی نێوان ساڵی (١٩٣٧-١٩٤٢ز) پاشان دوو بەشە بنەڕەتییەكەی جارێكیتر بڵاوكردەوە لە ساڵی (١٩٤٣-١٩٤٩ز) لە چاپێكیتردا بۆ ئەوەی تێكڕا رێكیانبكاتەوە و لەگەڵ سێ‌ بەرگە تەواوكەرەكەدا بیانگونجێنێت, دانەر رەزامەندی دەربڕی لەسەر داواكاری جامیعەی عەرەبی بۆ وەرگێڕانی كتێبەكە بۆ سەر زمانی عەرەبی, بەڵام پرۆژەكە تا ئێستاش (واتە تا كاتی نووسینی ئەم توێژینەوەیە-وەرگێڕ) جێگەی داخە و تەواو نەكرا.. لێكۆڵەری توركی (موسلیم فوئاد سیزگین) كە قوتابی خۆرهەڵاتناسی ئەڵمانی (هڵموت ریتر) بووە, دوای دۆزینەوەی هەزارەها دەسنووس هەستا بە تەواوكردنی كارەكانی (بروكلمان) ئەوەش لە كتێبەكەیدا بە ناوی (كەلتوری عەرەبی ) كە بە زمانی ئەڵمانییە و هەندێكی لێوەرگێڕدراوەتە سەر زمانی عەرەبی, بەوەش توانی دیاری پاشا (فەیسەڵ) بەدەستبهێنێت لەسەری لە ماوەی چەندساڵێكدا, لە راستیدا دەڵێت ئەگەر كتێبەكەی بروكلمان نەبوایە, ئەوا كتێبەكەی فوئاد سزگین نەدەبوو.

٥- كۆكردنەوەی دەسنووسە عەرەبییەكان لە هەموو شوێنێك و بە هەموو رێگەیەك دواتر, كاریانكردووە لەسەر پاراستنیان لە خراپبوون و فەوتان و گرنگی تەواویان پێداوە, هەروەها هەستاون بە دانانی پەراوێزێكی بە سوود كە بە شێوەیەكی ورد شرۆڤەی دەسنووسەكان دەكات, بەوەش لەژێر هەڵسوكەوتی توێژەرە ئارەزوومەندەكاندا دایناوە لە شوێنی هەبوونیدا, یاخود داوای وێنەكێشانی كراوە بە بێ‌ رۆتین و ئیجرائاتی ئاڵۆز, هاوكات نموونەی وەك (ئەلوارد) هەستاون بە دانانی پەراوێزی دەسنووسە عەرەبییەكان لە كتێبخانەی بەرلین, ئەم پەراوێزەش لە (١٠) بەرگدا بوو كە مەبەستی هونەری وردی و گشتگیری تێدا زیاتربووە,ئەم پەراوێزەش لە كۆتایی سەدەی رابردوودا دەركرا و نزیكەی پەراوێزی (١٠) دەهەزار دەسنووسی گرتەوە, ئەمە و خۆرهەڵاتناسان هەستاون بە دانانی پەراوێز بۆ دەسنووسە عەرەبییەكانیتر, لە سەرجەم زانكۆ و كتێبخانە ئەوروپییەكاندا, ئەو دەسنووسە عەرەبی و ئیسلامییانەش لە كتێبخانە ئەوروپییەكاندا بە دەیەها هەزار دەسنووس مەزەندە دەكرێ‌, بەڵام ژمارەیان دەگاتە سەدەها هەزار, لێرەدا وشەیەكی راست هەیە كە پێویستە بوترێت ئەویش ئەوەیە كە گواستنەوەی ئەم ژمارە زۆرەی دەسنووس بۆ ئەوروپا بە رێگەی شەرعی بووە یان نامەشروع لە كاتێكدا كە نوێترین هۆكاری پاراستن و گرنگیپێدان و پەراوێز بۆ دانانی وردی بۆ رەخسێنراوە.

٦- خۆرهەڵاتناسان تەمەنێكی زۆریان لە بواری موعجەمەكاندا بردووەتەسەر بەتایبەت ئەوەی لێرەدا باسبكرێت بریتییە لە ئەلموعجەم ئەلموفەهرەس لیئەلفاز ئەلحەدیس ئەلشەریف (المعجم المهفرس للألفاظ الحدیث الشریف) كە هەر شەش دانراوە نوێیە بەناوبانگەكەی فەرموودەی لەخۆگرتووە, جگەلە زیادكردنی مەسنەد(مسند) ی دارمی و مەوتی(موطأ) ی ئیمام مالیك و مەسندەكەی ئیمام (ئەحمەدی كوڕی حەنبەل), بڵاوكردنەوەی موعجەمی ناوبراو لە حەوت بەرگدا لە ماوەی نێوان ساڵی (١٩٣٦-١٩٦١ز) تەواو بووە, بەمەش سەرجەم پەیمانگە و زانكۆ ئیسلامییەكان لە جیهاندا سوودمەند بوون لێی, هاوكات ژمارەیەك لە خۆرهەڵاتناسە ناسراوەكان, هاوكاری دەرچوونیانكردووە, دیسان ئاماژەدەكەین بەو كۆششەی كە ( ئۆگەست فیشر, ١٩٤٩ز مردووە), فیشر ماوەی چل ساڵی بەسەربردووە لە كۆكردنەوە و رێكخستن و هاوكاریكردن لەگەڵ ژمارەیەك لە خۆرهەڵاتناساندا.

٧- خۆرهەڵاتناسان هەستاون بە بڵاوكردنەوەی زۆرێك لە پەڕاوە رەسەنە كەلتورییەكان ئەوەشمان زانیوە كە ئەم كتێبە كەلتورییانە تەحقیقكراون و بڵاوكراونەتەوە لەسەر دەستی ئەوان, كارەكەش تەنها لەسەر بڵاوكردنەوەی دەقە عەرەبییەكان كورتنەكرابوویەوە, بەڵكو دیسان هەستاون بە وەرگێڕانی سەدەها كتێبی عەرەبی و ئیسلامی بۆ سەرجەم زمانە ئەوروپیەكان.

لایەنە سلبییەكانی بزاڤی خۆرهەڵاتناسی

پاش ئەو روانینەی كە ئاراستەی لایەنەپۆزەتیفەكانی خۆرهەڵاتناسیمان كرد, ئەوا مافی ئەوەشمان هەیە ئێستا ئاگاداری لایەنە نێگەتیفەكانی ببین لە بیركردنەوە و توێژینەوەكانیاندا, لایەنە نێگەتیفەكانیش لەسەر توێژینەوەكانی خۆرهەڵاتناسییە دەربارەی ئیسلام و ئەوەی پێوەی پەیوەستە:

١- خۆرهەڵاتناسی بە شێوازێكی تایبەت دەژمێردرێت لە بیركردنەوەدا, بە جۆرێك كە لەسەر جیاكردنەوەی بنەڕەتی نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا دامەزراوە, خۆرهەڵات خۆرهەڵاتە و خۆرئاواش خۆرئاوایە, هەرگیز بە یەكتری ناگەن, هەروەك هۆنەری كۆنۆڵیالیزمی بەنێوبانگ (كپڵینگ) وتوویەتی: (خۆرئاواییەكان ژیرن وخۆشەویستی ئاشتین,ئازادیخوازن,مەنتقین, زاڵ و بە توانان بەسەر بەدەستهێنانی بەهای راستەقینەدا,بەڵام خۆرهەڵاتییەكان هیچ شتێكیان لەو سیفەتانە نییە, بەڵام لێرەدا راستییەكی گرنگ هەیە كە خۆرهەڵاتناسەكان بە ئاسانی لە بیری خۆیانی دەبەنەوە, ئەویش بریتییە لەوەی كە شارستانییەتی خۆرئاوا كە ئەوان شانازی پێوەدەكەن و بە سەربەرزی شرۆڤەی دەكەن, لە بنەڕەتدا بریتییە لە شارستانییەتێكی مەسیحی و پیاوێكی خۆرهەڵاتی كە (مەسیح پێغەمبەر ) بوو (س.ل) دامەزراوە, هەروەك زۆر زانستی عەرەبییان گواستووەتەوە ((مەرج نییە لەگەڵیدا هاوڕابین بە گشتی- وەرگێڕ)) ئەو جیاوازییە پرەنسیپییەی كە تایبەتمەندی لە نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا دروستكردووە و خۆرهەڵاتناسان پشتیانپێبەستووە, كارێكی پێچەوانەیە بە لۆژیك, مەسیحییەت ئاینێكی خۆرهەڵاتییە, ئەوان خۆیان بەرزڕادەگرن, بەوەی كە خۆرئاوا پێشكەوتوترە, چوونكە بڕوای بە مەسیحییەت هێناوە, خۆرهەڵاتیش دواكەوتووە, چوونكە بڕوادارە بە ئیسلام, ئەو سەركێشی و خۆبەگەورە زانینەی خۆرئاوا هیچ بنەمایەكی زانستی و واقعی نییە, ئەوپێشكەوتنەی كە ئەمڕۆ خۆرئاوا دەیبینێت لە بواری زانست و تەكنەلۆژیادا, ئەواپەیوەندی بە مەسیحییەتەوە نییە وەكو ئایین, ئەو دواكەوتنەش كە خۆرهەڵات پێوەی دەناڵێنێت,تاوانەكەی بە ئەستۆی ئیسلام نییە, ئەم دواكەوتوییە هەروەك ئیمام (مالیك بن نەبی) دەڵێ‌: بە سزایەكی موستەحەق دادەنرێت لە ئیسلامەوە بەسەر موسوڵماناندا, لەبەر وازهێنان لێی و گەردن كەچ, نەبوون هەروەك خۆبەزلزانەكان, خۆیان بەرزڕادەگرن و دەمارگیردەبن.

٢- خۆرهەڵاتناسی لە نێوان هەموو زانستەكانیتردا, لە هۆكار و رێوشوێن و میتۆدەكانیدا گەشەی نەكردووە, تەنانەت لە توێژینەوەیدا دەربارەی ئیسلام نەیتوانیوە خۆی لەو باكگراوندە ئاینییە رزگاربكات كە جەدەلێكی ئاینی نەزۆكی دروستكردووە و خۆرهەڵاتناسی بناغەیەكی لێوەرگرتووە, هەروەك شتێكیشی لەم رەوشە تا ئەمڕۆ نەگۆڕیوە, جگەلە هەندێ‌ حاڵەتی ناوازە ئەمڕۆ هۆكارەكانی راگەیاندن لە خۆرئاوا تا ئاستێكی گەورە هەڵدەستن بە بەهێزكردنی ئەو رەوشە كلاسیكییەی كە بەردەوام بە چاوی سەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ ئیسلام دەڕوانن, ئەمەش ئەو بانگەشەیەی سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئیسلامی ئەوروپی لە مانگی یەكی ساڵی (١٩٧٩ز) ی لێكەوتەوە كە هەستا بە سەركۆنەكردنی هۆكارەكانی راگەیاندنی خۆرئاوا و هەڵوێستوەرگرتنیان لە بەرامبەر ئیسلام, ئەم هەڵوێستەشی بەوە شرۆڤەكرد كە درۆ و ناڕەوایی لەسەر راستییەكانی ئاین ئەنجامدەدەن و دەیشێوێنن, هەموو ئەمانە روویداوە سەرەرای ئەوەی كە ئەنجومەنی ڤاتیكان لە ئۆكتۆبەری (١٩٦٥ز) ئاماژەی بەو راستییانە كردبوو كە ئیسلام پێیهاتووە و ئەوەی كە پەیوەستە بە خودا و توانا و مەسیح و مریەم و پێغەمبەر و نێردراوان, هەروەها سەرەڕای وتەی خۆرهەڵاتناسی هاوچەرخی ئەڵمانی (رودی بارت) كە وتوویەتی: (توێژینەوە خۆرهەڵاتناسییەكان لە ماوەی ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا رووە و لێكۆڵینەوە دەربارەی راستی تەواو هەنگاوی هەڵگرتووە, بەڵام هیچ كۆششێكی بۆ لایەنە زیادەكانیتر نەكردووە, هەروەها (ماكسیم رۆدنسۆن) خۆرهەڵاتناسی هاوچەرخی فەرەنسی گۆشەنیگایەكیتری هەیە و بڕوای وایە كە لێرەدا شۆڕشێك لە بیركردنەوە روویداوە لە بنیشی (تصور) ئەوروپییەكاندا بۆ ئیسلام, كارەكەش وایكردووە هەڵسەنگاندنی مەسیحی بۆ موحەممەد (درودی خوای لێبێت) مەسەلەیەكی هەستیاربێت و چیتر ناكرێ‌ بە دەمارگیرییەكی درۆزنانە جارێكیتر پێیبڵێن (خۆپەرستێكی شەیتانی) یە, هەروەكو لە سەدەكانی ناوەڕاستدا ئەم حاڵەتە لە ئارادابوو, دەربارەی ئەو لە كاتێكدا هەندێ‌ بیرمەندی مەسیحی دەبینین بایەخ بە گرفتەكە دەدەن و بە هەستیارییەوە بڕیاردەدەن, كەچی ئێمە هەندێ‌ لە كاسۆلیكە بەرپرسەكان لە بواری ئیسلامدا دەبینین و وایدادەنێن كە موحەممەد (درودی خوای لێبێت) بلیمەتێكی ئاینی بێت, ئەوانیتر دەپرسن دەربارەی ئەوەی ئەگەر وادابنرێت كە پێغەمبەرێكی راستەقینە نەبێت مادەم قەدیس (تۆماس ئەكینۆ) دەڵێ‌: (پێغەمبەرایەتی ئاراستەیی, بە زەرورەت مانای عیسمەت و كەماڵێتی نییە) مانای ئەم قسەیەش بریتییە لە دانپێدانەنان بە پێغەمبەرایەتی راستەقینەی موحەممەد (درودی خوای لێبێت) دا كە مانای هەڵبژاردنێكی خواوەندی و نیگایەكی ئاسمانی و عیسمەتێكی رەبانی بێت.. لە راستیدا جێگەی سەرسووڕمان نییە كە خۆرهەڵاتناسەكان لەگەڵ ئێمەی موسوڵماناندا جیاوازبن, بەڵكو سەرسووڕمان ئەوەیە كە لە بیروبۆچووندا هاوڕامان بن, ئەوەش لەبەرئەوەی كە پێگەی بیركردنەوەیان بە نیسبەت ئیسلام و پێغەمبەرەكەیەوە جیاوازە لەو پێگەیەی كە بیركردنەوەی موسوڵمانانی لێوە دەردەچێت, بەمەش گۆشەنیگا و تێروانینەكان لە نێوان ئێمە و ئەواندا جیاوازدەبن و هەر بە جیاوازیش دەمێنێتەوە و ئێمە چاوەڕێ‌ ناكەین لێیان كە بەو گۆشەنیگایەی ئێمە بۆ ئیسلام بڕوانن بەوەی كە ئاینێكی ئاسمانییە و خودا بە هۆیەوە كۆتایی بە پەیامە ئاسمانییەكان هێناوە و موحەممەد (درودی خوای لێبێت) كۆتایی پێغەمبەرانە و قورئان نیگای خودایە و هیچ ناڕەواییەك لە نێوان دەستەكانی و ئەملاولایەوە نایەت, چونكە ئەگەر وایانكرد ئەوە دەبنە موسڵمان, ئەمەش بە كردار بە نیسبەت هەندێكیانەوە روویداوە و گۆڕاون رووە و ئیسلام, ئەم گۆڕانەش بۆ ئیسلام لە هەمانكاتدا, واتە گۆڕان لە هێڵی خۆرهەڵاتناسی ئێمە داوا لە هیچ خۆرهەڵاتناسێك ناكەین كە بیروباوەڕی بگۆڕێت و بڕواداربێت كە ئێمە بڕوامان پێیەتی, كاتێك دەربارەی ئیسلام دەنووسێت, بەڵام لێرەدا هەندێ‌ سەرەتای بێگومانی هەیە كە میتۆدی زانستی تەندروست داوای دەكات, كاتێك گۆشەنیگایەكی دیاریكراو رەفزدەكەینەوە,ئەوا بە لای كەمەوە یەكەم دەبێ‌ ئەو گۆشەنیگایە بۆ خوێنەر روونبكەینەوە لە ماوەی تێگەیشتنی هاوەڵانی بۆی, پاشان بۆ من هەیە جیاوازبم لەگەڵیدا لەسەر ئەم بنەمایە دەڵێین: قەوارەی ئیسلامی هەمووی لەسەر بناغەی باوەڕ بە خودا و پێغەمبەرەكەی (د.خ) دامەزراوە, پێویستە لەسەر زانای پاك و مێژوونووسی بێلایەن ئەوە بە خوێنەرانی بڵێ‌, كاتێك رووبەڕووی لێدوان دەربارەی ئیسلام دەبێتەوە, بۆ ئەوەی خوێنەر بتوانێ‌ نهێنی هێزی ئەم ئیمانە لە مێژووی موسوڵماناندا تێبگات, پاشان بۆی هەیە دواتر جیاواز بێت لەگەڵ موسوڵماناندا, لە بیروباوەڕ وبنیشەكانیاندا, بەڵام ئەگەر هاتوو خۆرهەڵاتناس رووبەڕووی ئیسلام بوویەوە بە كۆمەڵێ‌ تەسەوری پێشوەختەوە كە لەسەر خەیاڵ و وەهم دامەزراوە, كە ئەمەش هیچ یەكێك لە زانست و رەوشت بڕیاری لێنەداوە و ناتوانێ‌ شتەكان وەكو خۆیان تێبگات, ئەمەش وامانلێدەكات لەگەڵ (د.حسێن موئنیس) دا هاوڕابین كە دەڵێ‌: (ئەو موحەممەدەی كە خۆرهەڵاتناسەكان تەسەوری دەكەن كەسێكیتر بێت لە دروستكراوی خەیاڵی خۆیان, ئەو ئیسلامەش كە ئەوان لە پەڕاوەكانیاندا دەیخەنەڕوو, ئەوا ئەو ئیسلامە نییە كە وا ئێمە بڕوامان پێیهێناوە, بەڵكو لەوانەیە ئەو ئیسلامە بێت كە خۆیان هەڵیانبژاردووە)) دەشێ‌ ئەوە بوترێ‌ خۆرهەڵاتناسی لە توێژینەوەیدا بۆ ئیسلام ناكرێ‌ سەر بە هیچ پێوەرێكی زانستییانە بە زانست دابنرێت, بەڵكو بریتییە لە گوزارشتێك دەربارەی ئایدۆلۆژیایەكی تایبەت كە مەبەست پێی رەواجپێدانی كۆمەڵە تەسەورێكی دیاریكراوە دەربارەی ئیسلام بە چاوپۆشین لەوەی ئەو تەسەورانە لەسەر راستی یاخود لەسەر وەهمبۆهێنان دامەزرابێت, ئەمەش ئەو كاروكردەوانەمان بیردەخاتەوە كە سۆفستاییەكان لە كۆندا لە وڵاتی یۆنان ئەنجامیاندەدا, ئەگەر هاتوو شرۆڤەی خۆرهەڵاتناسان لەمەڕ توێژینەوەیان دەربارەی ئیسلام بكەن, جگەلە هەندێ‌ حاڵەتی ناوازە نەبێ‌ دەكرێ‌ بە سۆفستاییە نوێیەكان شرۆڤەیانبكەین.

٣- خۆرهەڵاتناسان پشت بەپراكتیككردنی پێوەرە مەسیحییەكان دەبەستن لەسەر ئاینی ئیسلام و پێغەمبەرەكەی (درودی خوای لێبێت), مەسیح لە تێڕوانینی مەسیحییەكاندا بریتییە لە بناغەی بیروباوەڕ بۆ ئەوەش مەسیحییەت بۆ ئەو دەگەڕێنەوە, لێرەوە ئەم تێڕوانینەش بەسەر ئیسلامدا پیادەدەكەن و وایدادەنێن كە موحەممەد (درودی خوای لێبێت) بە نیسبەت موسوڵمانانەوە هەمان (مەسیح) ە بە نیسبەت مەسیحییەكانەوە بە مەش ناوی ئاینزای (موحەممەد- Mohammd anism) یان بەسەر ئیسلامدا دابڕیوە, بەڵام لێرەدا هۆكارێكیتر هەیە بۆ بەكارهێنانی ئەم شرۆڤەیە لای زۆرێك لەوانیتر كە بریتییە لە بەخشینی ئینتیباعێك بەوەی كە ئیسلام ئاینێكی مرۆیی دروستكراوی موحەممەد(درودی خوای لێبێت) نەك لای خوداوە, بەڵام رێژەی مەسیحییەت بۆ مەسیح ئەم ئینتیباعە نابەخشێ‌ لایان, ئەویش بە هۆی بیروباوەڕیانەوە كە مەسیح كوڕی خودایە نەعوزوبیللا(نعوژ بالله) هەورەها بەراوردیتر دەكەن لە نێوان موحەممەد (درودی خوای لێبێت) ومەسیحدا و تیایدا مەسیح دەكەنە پێوەر ,بەوەی كە موحەممەد(درودی خوای لێبێت) كەسێكی ئارەزووباز و خێزاندارە لە بەرامبەردا مەسیح كەسێكی پاكیزەیە و ژنینەهێناوە, هەروەها موحەممەد جەنگاوەر و سیاسییە, بەڵام مەسیح ئاشتیخواز و ستەملێكراوە و ئازاردراوە و بانگەشەدەكات بۆ خۆشەویستنی دوژمنەكانی.

٤- تێكەڵاوكردن لە نێوان ئیسلام وەكو ئایین و زانیارییە جێگیرەكان, كە قورئانی پیرۆز و سوننەتی راستە, لەگەڵ ئەو رەوشە نالەبارەی جیهانی ئیسلامی لە دونیای ئەمڕۆدا, لە روانگەی (كپڵینگ)ی خۆرهەڵاتناسی هاوچەرخەوە, ئیسلام (قورئان و فەرموودە) بریتیە لە ئیسلامێكی مردوو, بەڵام ئیسلامی زیندوو كە پێویستە بایەخیپێبدرێ‌ و توێژینەوەی لەسەر بكرێ‌ و بریتییە لەو ئیسلامە بڵاوكراوەی نێوان گرووپە دەروێشییەكان لە سەراپای پارچەكانی وڵاتی ئیسلامدا, ئەوەش بریتییە لەو مومارەسە باوە لە ژیانی موسوڵمانانی ئەمڕۆدا, بە چاوپۆشییان لە نزیكی و دووری یاخود هەندێ‌ لادانیان لە بنەماكانی بیروباوەڕی ئیسلامییەوە.

٥- جەختكردنەوە لەسەر بایەخی گرووپە پەڕاكەندە و جیابووەكان لە ئیسلام وەكو (بابی و بەهائی و قادیانی و بەكاشییەكان و هیتریش) لەگرووپە نوێیەكان, هەروەها قووڵكردنەوەی جیاوازی لە نێوان سوننە و شیعەدا, هەمیشە لەمەشدا جیابووەكانیان بە خاوەنی فیكری شۆڕشگێڕی و ئازادیخوازی عەقڵی داناوە, هەروەك هەمیشە بایەخ بە هەموو شتێكی ناوازەدەدەن, لەسەر ئەو شتانەی كە لە جیهانی ئیسلامی پێوانەدەكەن كە دەیبینین لە نموونەی (لە قاڵبدانی فیكری و نەزۆكی و چەپێنراوی بیكردنەوە).. خۆرهەڵاتناس (رۆدنسۆن) ئاماژەدەكات بۆ ئەوە, كاتێك وتویەتی (خۆرهەڵاتناس هیچ شتێكیان نەبینیوە لە خۆرهەڵاـدا, تەنها ئەو شتانە نەبێت كە ویستویانە بیبینن هاوكات بایەخیشیان زۆر بە شتی بچوك و ناوازە داوە, بەڵام نەیانویستووە خۆرهەڵات پەرەبسێنێ‌ بۆ ئەوەی بگاتە ئەو قۆناغەی كە ئەوروپا پێیگەیشت و لە پاشاندا ئەو رێنیسانسەش دەبوغزێنن كە تیایدا سەرهەڵدەدات.

٦- مرۆڤ لە زۆربەی پەڕاوەكانی خۆرهەڵاتناساندا مەسەلەی بابەتیبوون دەربارەی ئاینی ئیسلام بەدیناكات, لە كاتێكدا ئەوان دەربارەی ئاینێكی دانراو لە نموونەی بوزی و هیندۆسی و جگەلەوانیش دەنووسن, دەیبینن لە خستنەڕووی ئەو ئاینانەدا بابەتیانە دەدوێن, لە نێوان هەر یەكە لەو ئاینانەی كە لە خۆرهەڵات و خۆرئاوادا دەركەوتوون بە تەنها هێرشدەكرێتە سەر ئاینی ئیسلام و موسوڵمانانیش لە نێوان هەموو خۆرهەڵاتییەكاندا ئەوانەن كە بە هەموو وەسفێكی ناشیرین تیادەكرێن, مرۆڤ لێرەدا دەپرسێ‌ بۆچی.. وەڵامی ئەو پرسیارە لای ئەوروپا بۆ ئیسلام دەگەڕێتەوە, چونكە ئەوروپا ئیسلام بە شۆكێكی بەردەوامدادەنێ‌, هەروەها ترس لە ئیسلام لە ئەوروپا بریتییە لە یەكێك لە رێساكان, تەنانەت تاوەكو سەدەی حەڤدە (مەترسی عوسمانی ) لای سنوورەكانی ئەوروپا لە بیروباوەڕی ئەواندا وێنای هەرەشەیەكی بەردەوامی دەكرد بە نیسبەت هەموو مەدەنیەتی ئەوروپاوە هەروەك (ئیدوارد سەعید) یش وتوویەتی: (خۆرهەڵاتناسی لەلایەنی دەروونییەوە بە شێوەیەك لە شێوەكانی شێتی چەوساندنەوە دادەنرێ‌, ئیسلام تەنانەت لە سەردەمی لاوازیی شوێنكەوتەكانیدا, بەردەوام وێنای مەیدانبازییەكی لەسەر هەموو ئاستەكان كردووە و دەكات, بەڵام ئایا موسوڵمانان هۆشیارن بەو راستییە.؟ لێرەدا دەكرێ‌ تێبگەین كە (مویر Muir) دەیڵێ‌: (شمشێرەكەی موحەممەد و قورئان زۆرترین دوژمن پێكدەهێنن كە تا ئێستا جیهان ناسیبێتی بەوەی كە دژی شارستانیەت و ئازادی راستەقینەن), هەروەك (فون گرونباوم)یش وتویەتی: (ئیسلام دیاردەیەكی ناوازەیە و بە شێوەیەك لە هیچ ئاین و شارستانییەتێكیترا نموونەی نییە و ئاینێكی نامرۆیی و ناتوانایە بەسەر پەرەسەندن و مەعریفە بابەتییەكاندا, هەروەك بریتیشە لە ئاینێكی نامۆڕاڵی و نازانستی و زۆرداری), ئەمەش ئەو رقە پەنگخواردووەی ئەوان و بە بەردەوامی و بە وێنەی ئەو درۆهەڵبەستراوانە رووندەكاتەوە, كە لە بازاڕی زانستدا هیچ چانیسێكیان نییە.

٧- خۆرهەڵاتناسی لە توێژینەوەدا هەڵوێستی نوێنەری دادوەر و تاوانباركردن بۆ خۆی دەبەخشێ‌, لە كاتێكدا دەبینین بۆ نموونە زانستی مێژوو هەوڵدەدات تەنها تێبگات لە توێژینەوەكانیدا, نەك بابەتی گومان بكاتە بناغەی ئەو كۆمەڵگەیەی كە توێژینەوەی لەسەر دەكات.. دەبینین خۆرهەڵاتناسی بۆ خۆی مافی بڕیاردان دەبەخشێ‌, تەنانەت مافی توانباركردن و رەفزكردنەوەی بنەمائیسلامییەكان, كە كۆمەڵگەی ئیسلامییان لەسەر دادەمەزرێ‌ بێگومان ئەوەش بەرهەمی تۆوێكی پێشوەختە و ناكرێ‌ بە هیچ شێوەیەك بە تۆوێكی زانستی پوخت دابنرێت, هەروەك (رۆدی بارت)ی خۆرهەڵاتناس بانگەشەی بۆ دەكات.

٨- گروپێك لە خۆرهەڵاتناسان هاوپەیمانێتیان لەگەڵ داگیركەردا پێكهێناوە, ئەو داگیركەرەی كە سەردەمێك لە چاخی نوێدا جیهانی ئیسلامی لاوازكردبوو, لەمبارەیەوە خۆرهەڵاتناسی هاوچەرخ (ئیستیفان فێڵد) ئاماژەی بەو گرووپە لە خۆرهەڵاتناسان كردووە و دەبێژێ‌: (ناشیرینتر لەوە دەبینی كە كۆمەڵێك خۆیان ناوناوە خۆرهەڵاتناس و زانیارییەكان دەربارەی ئیسلام و مێژووەكەی تەرخانكردووە لە پێناوی لەنێوبردنی ئیسلام و موسوڵمانان, ئەمەش واقیعێكی ئازاردارە, دەبێ‌ خۆرهەڵاتناسە دڵسۆزەكان بۆ پەیامەكانیان بە راشكاوی دانی پێدابنێن), لەنێو ئەو هەموو نموونە زۆرانەدا باسی خۆرهەڵاتناس (كارل هنریش بیكر, ساڵی١٩٣٣ مردووە) دەكەین, كە دامەزرێنەری گۆڤاری (ئیسلام)ی چاپی ئەڵمانی بووە, ناوبراو هەستاوە بە ئەنجامدانی توێژینەوە و دیراسات كە مەبەست پێی خزمەتكردنی داگیركاری ئەڵمانی بووە لە ئەفریقا, بەڵام (برتۆڵد,١٩٣٠ مردووە) دامەزرێنەری ( Mir IsIama)ی چاپی رووسی بووە, لە رێگەی حكومەتی رووسییەوە راسپێردراوە و تەكلیفكراوە, بەوەی كە هەستێ‌ بە لێكۆڵینەوە بە شێوەیەك كە خزمەت بە بەرژەوەندی و سەروەرێتی روسیابكات لە ئاسیای ناوەڕاستدا, بەڵام زانای ئیسلامییاتی هۆڵەندی ناودار (سنوك هزوگیە, ١٩٣٦ مردووە) رۆڵێكی گرنگی گێراوە لە ناوچە هۆڵندییەكانی هیندی خۆرهەڵات و سەرقاڵی پایەی سەركردایەتیكردنی دەسەڵاتی داگیركەر بووە لە ناوچەكانی هیندی خۆرهەڵاتدا و دواتر ئەم پلەوپایەشی لە ناوچەكانی هیندی ئیندۆنیسیاش وەرگرتووە, جیاواز لەمانە خۆرهەڵاتناسی ناوداری فەرەنسی (لویس ماسینۆن) راوێژكاری وەزارەتی كۆلۆنیالە فەرەنسییەكان بووە لە كاروباری باكوری ئەفریقا, جگەلەمانەش زۆرن لە خۆرهەڵاتناسەكان كە خۆیان و توێژینەوەكانیان لە خزمەتی داگیركەردا داناوە لە دژی ئیسلام و موسڵمانان.

٩- بانگەوازكردن بۆ چاكسازیكردن لە ئیسلامدا: خۆرهەڵاتناسان ئیسلام بە ئاینێكی نەزۆك دادەنێن, هەروەك وایدادەنێن كە ناتوانێ‌ لەگەڵ گیانی سەردەمدا بڕوات, بەوەش پێویستی بە چاكسازییەكی رادیكاڵی هەیە, یەكێكیتر لە خۆرهەڵاتناسان دەبێژێ‌: ( لەسەر ئیسلام پێویستە یان گۆڕانگاری رادیكاڵی تێدابكرێ‌, یاخود لە رێڕەوی ژیان دابڕبكرێت), ئەو بانگەوازەی كە ئاراستەی موسوڵمانان دەكرێ‌, نامۆیە لایان بە گوێرەی ئەو كاروكردەوانەی كە لە ئاینەكەیانەوە ئەنجامیدەدەن, ئەم چاكسازییە وێنای هەوڵێكدەكات لە هەوڵەكانی گۆڕینی گۆشەنیگای موسوڵمانان دەربارەی ئیسلام, بەوەش دەیەوێ‌ بە هەر توانایەك بێت ئیسلام لە مەسیحییەت نزیكبكاتەوە, دەكرێ‌ لێرەوە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە ئیسلام چەند رێسایەك لە خۆدەگرێ‌ و هیچ یەكێك مافی ئەوەی نییە شتێك گۆڕانی تێدابكات, كە بریتییە لە بیروباوەڕی بناغەیی ئیسلام, هەروەها چەند لقێكیش لەخۆدەگرێت كە شایستەی گۆڕانكاری تێداكردنە بە گوێرەی بەرژەوەندی ئیسلامی, ئەو چاكسازییەش كە ئێمەی موسوڵمانان تێیدەگەین بریتییە لە چاكسازی لە فیكری ئیسلامیدا كە پێویستی بەپێداچوونەوەی بەردەوام هەیە بۆ ئەوەی لەگەڵ داواكارییەكانی سەردەم و پێداویستییەكانی نەتەوەدا دژ نەوەستێتەوە لە چوارچێوەی زانیارییە ئیسلامییەكاندا, بەڵام بانگەواز بۆ چاكسازی لە ئیسلامدا یاخود نوێكردنەوەی, بەم چەمك و تێگەیشتنە نییە, بەڵكو لەوانەیە ئاماژەیەك بێت بۆ خاڵیكردنەوەی ئیسلام لە ناوەڕۆكەكەی و كەنارخستنی گشتی لە رێكخستنی كاروباری كۆمەڵگەدا و كردنی بە زانییاریەكی رەوشتی رووت كە پلەوپایەی هەمان پلەوپایەی ئاینی مەسیحی بێت.. هەندێ‌ لە نەوەكانی موسوڵمانان بەشدارن لە هەڵگرتنی ئاڵای بانگەوازی چاكسازی لە ئیسلامدا هەروەك خۆرهەڵاتناسان تێیدەگەن.

لە نوێترین ئەو كتێبانەی لەمبارەیەوە دواون، ئەو كتێبەیە كە لە ئەڵمانیای خۆرئاوای جاران – نووسەر – دەركراوە بە ناونیشانی (قەیرانی ئیسلامی نوێ‌) كە دانراوی كەسێكی موسوڵمانی بە رەگەز عەرەبە و پیشەی مامۆستایە لە زانكۆی فرانكفۆرت لە ئەڵمانیا, تیایدا بە حەماسەوە بانگەشەدەكات بۆ وەرگرتنی نموزەجی خۆرئاوای لە چاكسازی نموونەییدا لە كردنی ئاین بەوەی تەنها زانیارییەكی رەوشتی بێت, نەك تەكالیفی پابەندی بەوەش لە تێڕوانینی ئەوەوە تاكە چارەسەرە بۆ قەیرانی بەشداریكردن لە كاروباری ژیان بە گوێرەی نموزەجی عەلمانییەتی خۆرئاوا.

هەڵوێستمان لە خۆرهەڵاتناسی

ئێستا و پاش ئەوەی هەندێ‌ شتمان لە رەهەندەكانی هەڵوێستی خۆرهەڵاتناسی بە چاك و خراپییەوە بۆ روونبوویەوە, پێویستە ئێمەی موسوڵمانان هەڵوێستمان دەربارەی خۆرهەڵاتناسی بخەینەڕوو, ئەمە داوامان لێدەكات باسی ئەو كاروكاردانەوەش بكەین كە پێشینەكانمان ئەنجامیانداوە, تەوژم و باڵە بیانییەكۆنەكان كە وێنای مەیدانبازییەكیان بۆ ئیسلام و فیكری ئیسلام دەكرد لە سەردەمە گەشاوەكانی ئیسلامیدا, ئەوا وەك بەربەستێك وا بوون بۆ موسوڵمانان كە لەو رۆژانەدا خاڵێبوون لە وەستانەوە لە بەردەمیاندا بە هێز و رەقییەوە, تەنانەت نەك رووبەڕووبوونەوەش لەسەر ئاستی مەیدانبازی بەڵكو لەسەر ئاستی بەسەرداسەركەوتنیشی بوو.

هاوكات فیكری ئیسلامی, ئەو باڵە فیكرییانەی بە ەواوی هەرسكردبوو, پاشان بە ردیش وەریرتبوو, دواتر لەگەڵیدا هەڵوێستەیەكی زۆر توندی بە هەمان ئامێری فیكری وەرگرتبوو, رووبەڕووبوونەوەش ببووە رووبەڕووبوونەوەیەكی فیكری, مێژووی ئێستا خۆی دووبارەدەكاتەوە, جەنگی ئێستا لە نێوان ئیسلام و باڵە دژەكانیدا بریتییە لە جەنگی بیروبۆچوون, شەڕ شەڕی فیكرییە, ئەو جەنگەش پێویستی بە ئامێر هەیە كە پێویستە خۆت چەكداربكەیت پێی, دۆڕاو لەو جەنگەدا زۆر خراپ بەسەریدادەشكێتەوە و كاریگەری گەورەی لەسەر دەبێ‌, بۆ نموونە ئەگەر سەیری مێژووی فیكری ئیسلامی بكەین, دەبینین زانای ئیسلام (غەزالی) تووشی چەندین گرفتی فیكری بووە, بەڵام بە سەركەوتوویی لە هەموویاندا دەرچووە, بەڵام پێویستە بزانین ئەو چی كردووە واسەركەوتوو بووە.؟

(غەزالی) لە كتێبەكەیدا بە ناوی (رزگاركەر لە كارێكی یان فریادڕەس لە تاریكیدا) دەبێژێ‌: وەك پێوەرێك لەسەر ئەوەی كە ئیمامی غەزالی دەڵێ‌: دەبینین كە وەرگرتنی ئەنجامی خۆرهەڵاتناسی دەربارەی ئیسلام و توێژینەوە لێی، توێژینەوەیەكی قووڵە, ئەمەش وایكردووە هەنگاوی یەكەمیان بۆ رەخنەگرتن, رەخنە گرتنێكی راستبێت هەر ئەمەش وایكردووە كە خۆرهەڵاتناسەكان هەزار جار بیردەكەنەوە پێش ئەوەی بنووسن, ئەم راستییەش خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی (رۆدنسۆن) جەختی لەسەردەكاتەوە, كاتێ‌ ئاماژە دەكات بۆ ئەوەی كە لێرەدا تەنها یەك رێگە هەیە بۆ رەخنەگرتن لە خۆرهەڵاتناسان, ئەم رێگەیەش پەیوەستە بە توێژینەوە و خوێندنەوەی دوورودرێژی دانراوەكانیان, پێویستیشە رەخنەكانمان بۆ بەرهەمی خۆرهەڵاتناسان گرێبدەینەوە بە رەخنەیەكی خودی و راستەقینە بە شێوەیەكی بەردەوام, هەروەك پێویستە رووبەڕووی خۆمان ببینەوە بە رووبەڕووبونەوەیەكی راستەقینە لەگەڵ كەموكورتی و نەنگییەكانماندا, هەروەك دەبێ‌ هۆشیاری راستەقینەمان هەبێ‌ بەو گیروگرفتانەی كە رووبەڕوومان دەبنەوە لەم جیهانە هاوچەرخەدا.

هەروەها لایەنی ئیجابی خۆرهەڵاتناسی لە شێوەی هێرش بۆ سەر دژایەتی خۆمان و باوباپیرانمان خۆی دەنوێنێ‌, نەك لە شێوەی پیاهەڵدان هەموومان دەزانین ژمارەیەك لە خۆرهەڵاتناسان لە دانراوەكانیاندا مەدحی شارستانییەتی ئیسلامیان كردووە و زاناكان و كلتوری ئیسلامییان بەرزنرخاندووە, دواترینیان ئەم ستایش و پیاهەڵدانەی كردبێت بریتییە لە خۆرهەڵاتناسی هاوچەرخی ئەڵمانی (زیجیر یاهونكە) لە پەڕاوەكەیدا بە ناوی (خۆری خودا لەسەر خۆرئاوا دەدرەوشێتەوە), بەڵام لایەنی ستایش و پیاهەڵدان كاریگەری خراپی هەبووە لەسەرمان, چونكە وایلێكردووین چاوەكانمان بنووقێنین و تەسلیمی ئەو خەونە بەختیارە ببین كە بەسەربەرزییەوە باسمانلێدەكرد, بەوەش لەسەر خەون شانازی بە باوباپیرانمانەوە بكەین و دواتر گومانبەرین بەوەی كە مەزنین, چونكە باوباپیرانمان مەزنبوون, (جەمالەدینی ئەفغانی) دەبێژێ‌: (موسوڵمانان كاتێك پێیاندەڵێ‌ مرۆڤ هەمووی نەوەی ئادەمە, وەڵامدەدەنەوە بەوەی كە باوباپیرانمان ئاوا و ئاوەها بوون, هاوكات لەو خەیاڵەدا دەژین كە باوباپیرانیان ئەنجامیانداوە, بەڵام بیرناكەنەوە لەوەی كە لەسەریان پێویستە درێژە بەو مەزنێتی و گەورەییەی باوباپیرانیان بدەن و ناكرێ‌ دەستەوەسان بوەستن, خۆرهەڵاتییەكان كاتێك بیانەوێ‌ پۆزش بۆ ئەو تەمەڵییەی ئێستایان بهێننەوە دەڵێن: ئایا نابینن باوباپیرانمان چۆن بوون.؟ بەڵێ‌ باوباپیرانتان پیاوبوون, بەڵام ئێوە منداڵی ئەوانەن گەر بتانەوێ‌, ناكرێ‌ تەنها باسی شانازی باوباپیرانتان بكەن, مەگەر ئەوە نەبێ‌ كە ئەو كاروكردەوانە ئەنجامبدەن كە باوباپیرانتان كردوویانە.

لێرەوە دەڵێین: لایەنی هێرشی پراكتیكی گاڵتەجاڕی لە بەرهەمی خۆرهەڵاتناساندا بە نیسبەت ئێمەوە چاكترە لەلایەنی پیاهەڵدان, هەروەك ئەو پەندە ناودارەی دەڵێ‌: (لەوانەیە شتێكی زیانبەخش بەكەڵك بێت) ئەم گاڵتەكردنەش بوو بە پاڵنەرێك بۆمان بۆ ئەوەی لە حاڵەتی راوەستانی فیكری دەربچین كە پێشتر پێیگەیشتبووین و سەرلەنوێ‌ دەربچینەوە لێی و رێنیسانسێك بەرپابكەین بۆ ئەوەی بیروبۆ چوونەكانمان سەرلەنوێ‌ بوونیان بنێینەوە و رۆشنبیریمان بە شێوەیەكی رێكوپێك بگێڕینەوە, بەوەش پێشوازی لەو مەیدانبازییە دەكەین و وەڵامی دەدەینەوە و لەو خەفەكردنە هەستینەوە, ئەمەش بەسەر راڤەكردنی (توینبی) بۆ شارستانییەت پراكتیكدەبێت كەپێیوایە, وەڵامدانەوەی مەیدانبازی بە مانای ئەوەدێ‌ كە بەرپەرچدانەوەیەكی دیاریكراوی پێدەبێتەوە, ئەم بەرپەرچدانەوەیەش تەنها بە جێبەجێكردنی وزە و تواناكان نییە لە بەرپەرچدانەوەی هێرشەكەدا, بەڵكو بریتییە لە بەرپەرچدانەوەیەكی كارا كە دەگوێزرێتەوە بۆ هەڵوێستێكی بەهێز.

نابێت هەمیشە لە هەڵوێستی دەستدرێژیكراوەسەردا راوەستین, چوونكە هەمیشە دەستدرێژیكراوەسەر لاوازە بۆیە پێویستە بارودۆخمان بگۆڕین, ئەوەش نایەتەدی تەنها بە گۆڕینی بیروبۆچوونمان نەبێت, ئێمەش دواكەوتوونین بە هۆی كەمی شتمانەوە، بەڵكو دواكەوتووین بە هۆی كەمی بیروبۆچوونمانەوە، كۆششەكانمان دەستپێدەكەین, بێگومان بارودۆخمان ناگۆڕێ‌ تەنها بە گۆڕانی دەروونی خۆمان نەبێت (إن اللە لا یغیر مایقوم حتی یغیر و مابأنفسهم) .

بێگومان دەبێ‌ دان بەوەدا بنێین كە خۆرهەڵاتناسی بە لاوازی ئێمە,بەهێز دەبێ‌, ئامادەگیش پەیوەستە بە تێكشكانی راوەستاوی مەعریفەی جیهانی ئیسلامییەوە, خۆرهەڵاتناسی لە سنووری خۆیدا بەڵگەیەكی گرنگی ئامۆژگاری فیكرییە هەر رۆژێك كە جیهانی ئیسلامی هۆشیاربوویەوە و هەستایەوە لەو راوەستاوییەی كە تووشی دواكەوتنی فیكری و شارستانی كردووە, ئەوا هەر لەو رۆژە خۆیدا, خۆرهەڵاتناسی خۆی لە قەیراندا دەبینێتەوە, بەتایبەت خۆرهەڵاتناسی سەرقاڵ بە ئیسلامەوە, هەر ئەو رۆژەش هیچ هەوادار و هاندەرێكی نابینێ‌ كە موخاتەبەی بكات نە لە ئەوروپا و نە لە جیهانی ئیسلامیشدا,بەڵام بۆ ئەوەی زۆر بە روونی و زۆر بە دیاریكراوی هەستین بە رووبەڕووبونەوەی خۆرهەڵاتناسی پێویستە باسی هەندێ‌ خاڵ بكەین كە بڕوامانواییە لەم بوارەدا كارێكی بنەڕەتین:

١- لەسەرمان پێویستە بە شێوەیەكی جیدی بڕوانینە بزاڤی خۆرهەڵاتناسی و والێكبدەینەوە كە كاریگەری گەورە و مەزنی لەسەر بەشێكی فراوانی رۆشنبیران هەیە لە جیهانی ئیسلامی و لە جیهانی خۆرئاواشدا, بۆیە دەبێ‌ توێژینەوەیەكی خۆرهەڵاتناسی بكەین نابێ‌ بەوەش وازبهێنین و بڵێین ئەو شتانەی كە نووسیویانە قسەی بۆشن و ئەم قسە بۆشانە بەسەرجەم زمانە زیندووەكان نووسراونەتەوە و لەسەر ئاستی جیهانی رووبەڕوویان ببینەوە.

٢- لەسەرمان پێویستە ئێمەی موسوڵمان هەستین بەدەركردنی ئەنسكۆلۆپیدیایەكی ئیسلامی بە زمانی عەرەبی و بە زمانە سەرەكییە ئەوروپییەكان كە بە لای كەمەوە لە رووی پلاندانان و رێكخستنەوە بەرامبەر ئەنسكلۆپیدیای خۆرهەڵاتناسان بوەستێتەوە و لە رووی زانستییەوە بەسەریداسەربكەوێت, خۆرهەڵاتناسان لە پێش جەنگی دووەمی جیهانیدا هەستان بە دەركردنی ئەم ئەنسكلۆپیدیایە و بە ماوەی چەند ساڵێك هەستان بە دەركردن و بڵاوكردنەوەی, هەروەك پێویستە لەسەرمان تێڕوانینی ئیسلامی لە سەرجەم لقەكانی توێژینەوە ئیسلامییەكاندا بۆ موسوڵمانان و ناموسوڵمانان بگوازینەوە.

٣- لەسەرمان پێویستە هەموو كۆششەكانمان یەكبخەین لە جیهانی ئیسلامیدا بۆ دامەزراندنی دامەزراوەیەكی زانستی ئیسلامی جیهانی كە ئینتیمای دۆستایەتی بۆ وڵاتێكی ئیسلامی دیاریكراو نەبێت,بەڵكو دۆستایەتی یەكەم و كۆتایی بۆ خودا و پێغەمبەرەكەی (درودی خوای لێبێت) هەبێ‌ بەمەش دەتوانێ‌ سەرتاپا لێهاتوویی زانستی ئیسلامی لە سەراپای جیهاندا كۆبكاتەوە و هاوشانی بزاڤی خۆرهەڵاتناسی بە یەكسانی راوەستێ‌ بەوەش پێویستی بە بڵاوكراوەی خولیی و گۆڤاری زانستی پلەبەرز هەیە كە توێژینەوەكانی بە زمانی جۆراوجۆر بڵاوبكاتەوە, هەروەك كاربكات لەسەر گێڕانەوەی رەسەنایەتی فیكری و سەربەخۆیی لە گۆڕەپانی فیكری سەرەكیدا, ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە كە ئێمە لە جیهانی ئیسلامیدا دەژین كە دانیشتوانەكەی لە هەزار ملیۆن زیاترە, هەموو توانایەكی دارایی و ئیمكانیاتی هەیە, بەڵام خاوەنی دامەزراوەیەكی زانستی نێودەوڵەتی نییە, كە هەمان توانای زانستی و ماددی دامەزراوە خۆرهەڵاتناسییەكانی هەبێت, ئایا ئەمە كارێك نییە كە بانگمانبكات بۆ داخ و حەسرەتكێشان.؟

٤- پێویستمان بە دامەزراوەیەكی تەبشیریی جیهانی هەیە, مەبەستمان پێی بریتییە لە: بوونی جیهازێك بۆ بانگەوازی ئیسلامی لە دەرەوە لەلایەك بانگەواز بۆ ئیسلام بكات و لەلایەكیترەوە چاودێری موسوڵمانان بكات, هەروەك دەبێ‌ پارێزگاری لەپشتاوپشتی موسوڵمانان بكات, جگەلەوەی دەبێ‌ كتێبی ئیسلامی, بە زمانی جیهانە زیندووەكان دەربكات و بیروبۆچوونە هەڵەكان دەربارەی ئیسلام لە مێشكی خەڵكیدا راستبكاتەوە و ئاینی ئیسلامیش بە شێوەیەكی زانستی بخاتەڕوو كە بگونجێ‌ لەگەڵ عەقڵییەتی هاوچەرخدا, پێویستە چارەسەری ئیسلامی بۆ كێشە هاوچەرخەكانی مسوڵمانان پێشكەشبكات.

٥- هەروەها پێویستمان بە وەرگێڕانی وەرگیراو دەبێت كە ئامادەیبكەین بۆ ماناكانی قورئان بە زمانە زیندووەكان, تا بە هۆیەوە رێگەدابخەین لەسەر دەیەها وەرگێڕان و بڵاوكراوە, كە ئێستا بە سەرجەم زمانەكان بڵاوكراونەتەوە و خۆرهەڵاتناسان پێیهەستاون, لە زۆربەی كاتدا بە شێوەیەك دەركراون كە پێشەكییەكانیان پڕن لە تانەوتەشەر لە ئیسلام, هەروەك دیسان دەبێ‌ كۆمەڵێكی گونجاو لە فەرموودە راستەكان هەڵبژێرین و وەریبگرین بۆ ئەوەی لەگەڵ وەرگێڕانی ماناكانی قورئاندا لای ئەو موسوڵمانانەی كە بە عەرەبی نادوێن و لای ئەو ناموسوڵمانانەی كە دەیانەوێ‌ لە سەرچاوە رەسەنەكانی ئیسلامەوە تێیبگەن هەبێت.

٦- كاركردن لەسەر پاككردنەوەی كلتوری ئیسلامی, تاوەكو دەبێتە خواردنێكی چاكی فیكری بۆ موسوڵمانان بە كلتوری ئیسلامی شتی بە نرخی تێدایە, لەگەڵ ئەوەدا كە ئیسلام تەحەمولی خورافیات و وەهم و ئیسرائیلییات ناكات, كە هەندێ‌ كتێبی كلتوری ئیسلامی گرتووەتەوە و خۆرهەڵاتناسان هەموو ئەو شتانەیان بەكارهێناوە كە لەم كلتورەدا هەیە, لەمبارەیەوە ئەوەندە بەسە ئاماژە بەنموونەیەك بكەین, ئەویش بریتییە لە چیرۆكی (غەرانیق)ی باسكراو لە كتێبەكەیاندا, كە خۆرهەڵاتناسان جەختی لەسەردەكەنەوە, ئەگەر تاوانباریان بكەین بەوەی ئەوان شێت بوون كەچی ئەوان ئەم تاوارباركردنەوە بەرپەرچدەدەنەوە و دەڵێن: (( ئێمە هیچ شتێكمان لای خۆمانەوە دانەهێناوە, ئایا چیرۆكەكە لە سەرچاوە پشتپێبەسراوەكانی خۆتاندا نەهاتووە))؟.

٧- هەوڵدان بۆ دەستێوەردان لە بوارەكانی توێژینەوەی زانستی عەرەبی و ئیسلامییەكان لە دەرەوە و لە رێگەی رێككەوتننامەی رۆشنبیرییەوە كە لە نێوان وڵاتانی جیهانی ئیسلامی و دەوڵەتانی ئەوروپا و ئەكریكا گرێدەدرێ‌, ئەوەش بە ناردنی مامۆستای لێهاتوو لە بەشەكانی جیهانی ئیسلامییەوە بۆ ناوەندە خۆرهەڵاتناسییەكان و وانەوتنەوە تیایدا, بەوەش دەكرێ‌ بە شێوەیەكی پلەبەندی بیروبۆچوونە ئەوروپییەكان دەربارەی ئیسلام لە رێگەی كاری زانستییەوە راستبكرێنەوە, نەك تەنها لە رێگەی دروشمەوە, بڕواموایە كە ئێستا زانكۆكانی ئەوروپا ئامادەی وەڵامدانەوەی ئەم پێشنیازەیان هەیە.

سەرچاوە:

گۆڤاری ( المسلم المعاصر )

ژمارە : ٦٥ – ٦٦