سەردەمی خیلافەتی عەبدورەحمان ناصر

سەردەمی خیلافەتی عەبدورەحمان ناصر

نووسينى: نياز نجيب محمد

عەبدوڕەحمانی سێ‌ یەم ڕەچەڵەكی دەگەڕێتەوە سەر بنەماڵەی بەنی ئومیە لە ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی، بەم جۆرە عەبدوڕەحمانی كوڕی عەبدوڵای كوڕی محمدی كوڕی عەبدوڕەحمانی كوڕی حەكەمی كوڕی هیشامی كوڕی عبدوڕەحمانی داخلی كوڕی معاوییەی كوڕی هیشامی كوڕی عەبدولمەلیكی كوڕی مەروانە.(1)

دایكی عەبدوڕەحمان ناسر كەنیزەكێكی ئیسپانی بووە بەناوی (ماریا) یان مزیە (2), سەرەتای هاتنیان بۆ ئەندەلوس ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتەی كە دەوڵەتی ئومەوی لە ڕۆژهەڵات لە ساڵی (132ك/750ز), لەلایەن عەباسیەكانەوە لەناو چوو, ودەوڵەتی عەباسی دامەزرا و بە هەموو شێوەیەك دەستیان كرد بە لەناو بردن‌و ڕاونانی ئومەوییەكان, ئومەوییەكانیش بەرە وشوێنە دورە دەستەكان ڕایانكرد(3) , یەكێك لەوانەی ڕایكرد عەبدڕەحمانی داخل بوو, كە لە دەست عەباسیەكان هەڵهات و چویە مەغریب, لە مەغریب عەبدوڕەحمان بڕیاری دامەزراندنی دەوڵەتێكی دا, بەڵام ڕووبەڕووی بەرهەڵستكاری عەبدوڕەحمانی كوڕی حەبیبی قەهری والی ئەفریقا بوویەوە, بۆیە بڕیاری دا ڕووبكاتە ئەندەلوس, كە ئەو كاتە گیرۆدەی بارگرژی و پشێوی ناوخۆی بوو بوویەوە, عەبدوڕەحمان ئەوێی بە دەرفەتێكی باشتر لە مەغریب دانا,(4) بەهۆی كارە درە وشاوەكانیەوە نازناوی(هەڵۆی قوڕەیشی) وەرگرت ‌وتوانی دەوڵەتێكی بەهێز دابمە زرێنیت.(5)

فەرمانڕەوای ئەو كاتەی ئەندەلوس یوسفی كوڕی عبدوڕەحمانی فەهری بوو, كاتێك عەبدوڕحمان لەساڵی(138/750ز) چوویە ئەندەلوس ناكۆكی لە نێوان یەمەنی و مزورییەكان بەردەوام بوو. ئەوە بوو یەمەنیەكان یارمەتی عەبدوڕەحمانیاندا دژی یوسفی فەهری كەسەركردەی مزور ییەكان بوو, دوای چەند جەنگێك عبدوڕەحمان سەركەوت و ئەندەلوسی گرتەدەست و دەوڵەتی ئەندەلوسی دامەزراند ,(6) باپیری عبدوڕەحمان ناسر ناوی (عبداللّەی كوڕی محمد), لەنێوان ساڵانی (275/300ك) فەرمانڕەوایەتی كردووە .(7) باوكی عبدوڕحمان ناوی (محمدی كوڕی میر عبداللّە) بووە, بە چەند هەفتەیەك پێش لە دایك بوونی عەبدوڕەحمان ناسر, لەلایەن مگرفی برایەوە دەكوژریت بۆ ئەوەی خۆی بێتە فەرمان ڕەوای ئەندەلوس چونكە محمدی برای كوڕی گەورەی میرعەبدوڵا بوو .(8)

عبدڕەحمان ناسر لە ڕۆژی 22ی ڕەمەزانی ساڵی (277ك/كانونی یەكەمی ساڵی890ز) لە قرگبە لە دایك بووە , لەبەر ئەوەی عەبدوڕەحمان بە هەتیوی لە دایك بووە(9) میرعبداللّەی باپیری عەبدوڕەحمانی كوڕەزای لە ژێر چاودێری خۆیدا پەروەردەی دەكرد و زۆری خۆشی ویستوە, بۆ ئەوەی جێگەی باوكی بگرێتەوە, عبدوڕحمان ناسر هەر لە منداڵییەوە قورئان و فەرموودە و زانستەكانی تری ئەو سەردەمەی خوێندوە, هەروەها لە بواری شیعر ومێژوودا شارەزابوە و بەهرەو لێهاتوی پێوە دیار بووە, زۆر حەزی بە زانست و زانیاری كردوە .(10)

عبدوڕەحمان ناسر خاوەنی لەش ولارێكی ڕێك وپێك و ڕنگ سپی بووە , میرعبداللّەی باپیری زۆری خۆش ویستوە و متمانەی پێكردوە. هەندێك كاری گەورەی پێ سپاردووە, لە كۆڕ و چەژنەكاندا لە جێگای خۆیدا دایناوە ,(11) لەبەر ئەوە كارێكی ئاسای بووە كە دوای خۆی بیكاتە جێ نشینی خۆی, و فەرمان ڕەوای ئەندەلوسی پێ‌ ببەخشێت هەستی بە زیرەكی و لێهاتوی عبدوڕحمان ناسر كردووە, بۆیە ئەو پلەو پایە گڕنگەی پێ بەخشیوە .(12)

میر عەبدوڵا پێش ئەوەی كۆچی دوای بكات فەرمانڕەوای بە عەبدوڕەحمانی كوڕەزای بەخشیوە, ئەمەش لە ڕۆژی پێنج شەممەی ربیع لاولی ساڵی (300ك/مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 912ز ) دا بووە لە كۆشكی قرگبە, یەكەم جار لەلایەن مامەكانیەوە بەیعەتی پێدرا پاش ئەوان براكانی باپیری بەیعەتیان پێ داووە .(13)

میر عەبدوڕەحمان ناسر لە تەمەنی بست و یەك ساڵیدا دەسەڵاتی گرتە دەست, لە بار ودۆخێكی سەخت و تەنگ و ئالۆزدا هەڵبژێرا, چونكە مامەكانی لە گرتنەدەستی دەسەڵاتدا شیاوتر بوون , بەڵام بە هۆی شلۆقی ووڵات خۆیان لەو دەسەڵات وەرگرتنە بە دوورگرت ئەوان خۆیان وادەبینییەوە كە ناتوانن سنورێك بۆ بارودۆخی دەوڵەت دابنێن لەلایەكی ترەوە عەبدوڕەحمان گەنج بوو بزاوت و چالاكی و زیندوێتی و هەوڵ وخواستی لێ‌ دەڕژا, ئیتر هیوای سەربازان بەو بوو, مامەكانی هانیاندا تا دەسەڵات وەربگرێت فەزڵی ئەویاندا بەسەر خۆیاندا تا بارە داڕماوەكە ڕزگاربكات, بەو جۆرە میر عەبدوڕەحمانی سێ‌ یەم بەبێ بوونی هیچ ڕكابەرێك دەسەڵاتی وەگرت, ئەمەش هەلی جموجوڵ و ڕووبەڕوو بونەوەی ئەو گرفتانەی پێدا كە ووڵات بە دەستیەوە دەی ناڵاند .(14)

عبدوڕەحمانی سێ‌یەم كە دەستەڵاتی گرتەدەست ئەندەلوس بەدەست شەڕو دابەشكارییەوە دەی ناڵاند, ئەو ئامانجی بوو كە هەموو دەستە و تاقمەكانی كۆمەڵگەی ئەندەلوس بداتە پاڵ یەك و بیان كات بە ئومەتێكی تەواو یەكگرتوو, سەردەمەكەی بە هەنگاوێكی گرنگ لە چوارچێوەی چارەسەری باری ناوخۆییدا دەستی پێكرد سیاسەتێكی نوێی دەركرد تیایدا بانگەوازی بۆ هاتنەناوەوەی شۆڕشگێراِن لە هەموو بەشەكانی ووڵاتدا دەركرد, تاوتووێژ و دانوستانیان پێكەوە هەبێت و بگەڕێنەوە بۆ كۆمەڵ و یەك بوون, لە هەمانكاتدا هەڕەشە و گوڕەشەی سزادانی لە خۆگرت وچەند نوێنەرێكی بۆ هەرێمە پەڕاوێز خراوەكان نارد تا وتووێژ بكەن, ئەو هەنگاوە لە كاتێكی لە باردابوو, چونكە خەڵكی بەدەست ئەو جەنگە درێژ خایەنانەوە بێزار بوون و ووڵات كەوتبووە پەشێویەكی تەواوەوە, بەم كارەی توانی هەواداری زۆرینەی شۆڕشگێڕان بە تایبەت لە هەرێمی حیان وبیرە* بە دەست بهێنێ‌ , (15) لە كاتێكدا كەمینەیەكی وەك بەنی حەفسون ئەوەیان پێ باشتر بوو لە دەرەوەی قەڵەمڕەوی ئومەوی دابمێننەوە, جا دەبوو عەبدوڕەحمان بۆ ملكەچ كردنی ئەو هێزە هەڵگەڕاوانە بجەنگێت .(16)

هەرێمی (رییە)*ی عمری كوڕی حەفسون و دەروازەی چالاكی سەربازی لەلایەن عەبدوڕەحمان ناسرەوە دەستی بەسەردا گیرا و توانی بچێتە ناوی, عمر لە دوای سەركەوتنی لە جەنگی دورودرێژی لەگەڵ دەسەڵاتی عەبدوڕەحمان وئەوداڕمانە ئابورییەی توشی بوو بوو ناچار بوو لەگەڵ نیزامی نوێدا ڕێكەوتن ببەستێت ودانی نا بە دەسەڵاتی عەبدوڕەحماندا و پشتیوانی خۆی بۆ دەسەڵاتی مەركەزی نیشاندا, پاشان لە ساڵی (303ك/916ز) سەردانی قورگوبەی كرد تاملكەچی خۆی بۆ سەركردەی ئومەوی نیشانبدات, بە لەناو بردنی شۆڕشەكەی عمری كوڕی حەفسون عەبدوڕەحمان دڵنیای بارو دۆخەكە بوو هەستی كرد قۆناغەكانی ڕێگری لە پێناو یەكبوونی سیاسی تێپەڕاندووە.

هەروەها ژیانی ئابووری لە سەردەمی ناسردا گەشەی سەندو خەزێنەی دەوڵەت پڕ بوو لەو ماڵ وسامانەی كە لە بازرگان و پیشەگەر وجوتیارانەوە دەستی دەكەوت و گەشە سەندنی ئابوری ڕەنگی لەسەر خۆشگوزەرانی قورتوبە دایەوە و گەشتە ئەو پەڕی گەشەسەندن و پێش كەوتن ,(17) عەبدوڕەحمان ناسر باج وسەرانەی لەسەر خاوەن زەوییەكان كەم كردەوە ئەمەش بۆ بەرەو پێش چوونی لایەنی كشتوكاڵ وئابوری .(18)

لە سەردەمی عبدوڕەحمان ناسردا ئەندەلوسیەكان سامانی سروشتی جۆر بە جۆریان بە كارهێناوە وەك زێر ِو زیوو قوڕقوشم و چەندان كانزای تریش كە لە ناوچە جۆر بە جۆرە كانی وەك قرطبە و سرقسطە* و تاجە و چەندان ناوچەی ترەوە دەریان هێناون , (19)لەلایەنی بازرگانیشەوە ئەندەلوس كەوتبووە سەر ڕێگای بازرگانی گرنگ وەك پردیًك ڕۆژئاوای بە ڕۆژهەڵاتەوە بەست بوویەوە ,(20)

لەسەردەمی عەبدوڕەحمان ناسردا كۆمەڵێك شار دروست كراوە وەك شاری (الزاهراْ ) لە ساڵی(325ك/936ز) سەبارەت بە ناوی شارەكە دەڵێن عەبدورەحمان كەنیزەكیكی هەبووە زور جوان وخوشەویست بووە بەلایەوە ناوی (الزهراْ ) بووە, ئەمەش وای كردوە شارەكە بە ناوی ئەوەوە ناوبنێت ,(21) هەروەها دروست كردنی شاری مریەوشاری سالم ودروست كردنەوەی شورا بەدەوری ئیشبیلیەدا و ئاوەدان كردنەوە و فروانكردنی مزگەوتی گەورەی قرطبە .(22)

 

لەپاڵ گەشەسەندنی ئابوری وبیناسازی قورگوبە لەلایەنی ڕۆشنبیری و ژیاری و كتێبخانەكانی بە هەزاران دەستنوسی گران بەها ڕازێنرایەوە و مزگەوت و كۆشكەكانی پر لە هەڵبژاردەی زانایان و شاعیران وڕۆشنبیران بوون و ڕاپەڕینی زانستی لە سەردەمی ناسردا گەیشتە قۆناغی پێ‌ گەیشتن و بەخشین .(23)

 

عەبدوڕەحمان لە سەردەمی دا زۆرگڕنگی بەلایەنی زانست وهونەر و ڕۆشنبیری داوە بە جۆرێك هانی زانایان و بیرمەندانی داوە لە پێناو برەو دان بەولایەنە ,(24) ناسر لەگەڵ بەهێزی و گەورەی دەسەڵاتیدا ڕێزێكی وای لە زانایان دەگرت كە هەستیان بە گەورەی ئەو كارەی خۆیان دەكرد كە بریتی بوو لە زیندوكردنەوەی دەروونە مردووەكان بە بڵاوكردنەوەی نوور و ڕوناكی زانست زانایان هەركات هەستیان بەو ڕێزە بكردایە هەوڵی خۆیان لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیاندا بە گەڕدەخست بەمەش ئوممەت پێش دەكەوت ,(25)

عبدوڕەحمان لە ساڵی (300ك/912ز)دەسەڵاتی گرتەدەست و لە دووی ڕەمەزانی ساڵی (350ك/961ز) لە كۆشكی زەهراْ كۆچی دوای كرد و حەكەم موستەنسیربیلای كوڕی بە بەڵێنی باوكی شوێنی گرتەوە, بە مردنی ناسر گەشاوەترین سەردەمەكانی مێژووی ئەندەلوس پێچرایەوە و كۆتای هات .(26)

عەبدورەحمان ناسر پەیوەندی دیبلوماسی لەگەل هەندێك دەوڵەتدا هەبووە, و لەو سەردەمەدا قرگوبەی پایتەختی ئەندەلوس لە كۆتاییەكانی سەردەمی فەرمانڕوای ئەودا وەك بنكەیەكی سیاسی لێهاتبوو, لەوشاندانەی سەردانی ئەندەلوسیان كرد, لە ساڵی(334ك/945ز) نوێنەری ‌و ئیمپراتوری بیزەنتی قوستەنتینی حەوتەم بوو .(27)

 

لەبەر ئەوەی دەوڵەتی بیزەنتی لەو كاتەدا بەرەو ڕووی هەڵمەتی موسوڵمانان لە ڕۆژهەڵات دەبویەوە وناكۆكی و ڕكابەری ئاینی وسیاسی لە نێوان ئومەوییەكان لە ئەندەلوس لەلایەك و نێوان فاگمی و عەباسیەكان لەلایەكی ترەوە هەبوو, ئەمە بویە هۆی لێك نزیك بونەوەی نێوان قورگوبە و قوستەنسینیە عەبدوڕەحمان ناسر وقوستەنتینی حەوتەم, لە ساڵی (338ك/949ز) دا ئاڵوگۆڕی باڵوێزیان كرد.

 

ئیمپراتۆری بیزەنتی لە پشت ئەم نزیكبونەوەوە ئامانجی بە دەستهێنانی یارمەتی خەلیفەی ئومەوی بۆ ئامادەسازی هەڵمەتێكی گەورەی دژ بە دوورگەی كریت یان بە لایەنی كەمەوە زامنی بێلایەن وەستانی هەبوو, وێڕای ئەوەیش قوستەنتینی حەوتەم زۆر ئالودەی زانست ومێژوو وهونەرەكان بوو, جا لە سەردەمی ئەودا بزوتنەوەی زانستی بوژایەوە, پەیوەندی ئەو لەگەڵ خیلافەتی ئومەوی لە ئەندەلوس لەو چوارچێوە ڕۆشنبیریەدا ڕووی دا, ئەو دیارییەی كە ناردی بۆ خەلیفە دوو كتێبی گران بەها بوو یەكێكیان زانستی ڕۆك و ئەوی تریان لە ژیان و مێژووی پاشایانی پێشو دا بوو.

 

هەروەها لەو شاندانەی تر كە سەردانی ئەندەلوسیان كردووە, شاندێك بووە لەلایەن ئۆتۆی گەورەی ئیمپراتۆری ڕۆمانی پیرۆزە وە نێردراوە, لەساڵی (338ك/950ز) نامەیەكی گلەی بۆ عەبدوڕەحمان نوسی و ناسریش بە هەمان شێوە وەڵامی دایەوە .(28)

 

هەروەها لە ساڵی (330ك/944ز) شاندێك لە لایەن حاكمی (سردینیا) وە ڕووی كردوەتە ئەندەلوس و دیارییەكی زۆری لەگەڵ خۆیدا هێناوە, ئەم شاندە مەبەستی سیاسی و بازرگانی لەسەر دانەكەی دا هەبووە .(29)

هەروەها لە ساڵی(347ك/950ز) شاندێكی گەورەی مەملەكەتی ناڤار كەپێك هاتبوو لە (طوطو)ی شاژنی مەملەكەتی ناڤار و كوڕەكەی غرسیە و شانجۆی پاشای لیۆن و ژمارەیەك لە گەورەپیاوانی ئاینی مەسیحی، ڕودەكەنە قورگوبە ‌وعەبدوڕەحمان ناسر لە كۆشكی زەهرادا بە گەرمی پێشوازیان لێدەكات و ڕێكەوتنی ئاشتیان لەگەڵ دەبەستێت.

 

هەروەها شاندێكی دەوڵەتی فەڕەنجە بە مەبەستی بە هێزكردنی پەیوەندی دۆستایەتی نێوانیان سەردانی ئەندەلوسیان كردووە .(30)

 

لەهەمانكاتدا یوحەننای دوازدەهەمی پاپای كاپۆلیكی وەڤدێكی ناردووە بۆ لای عەبدوڕەحمان ناسر و داوای ئاشتی و خۆشەویستی نێوان ئیسلام و مەسیحیەتی لێكردووە, عبدوڕەحمانیش بە شێوەیەكی زۆرجوان وەڵامی دایەوە .(31)

 

…

[1]- إبن حزم: جمهزة انساب العرب,دارالمعارف, (مصر:1962)، ص89-90.

[2]- د.سافية مصطفى مسعد: العلاقات بين المغرب والاندلس فى عصر الخلافة الاموية، دارووتابرينت للطباعة, الطبعة الاَولى, 2000, ص19.

[3]- إبن عذارى: البيان المغرب فى الاَخبار الاّندلس ولمغرب، تحقيق: خ-س كولان وليفن بروفشنال، (بيروت:1967), ج2, ص43-44.

 

[4]- د.محمدسوهيل طقوش: ثوختةى ميَذووى ئيسلام, و/نهادجلال حبيب اللّة, دارالفكرة, بيروت, 2009, لا255.

 

[5]- د.على إبرهيم حسن: التاّريخ السلامى العام، مكتبة النهضة المصرية, القاهرة, ص366.

 

[6] محمد خضرى بك: چەندوانەیەك لەمێژووی ئیسلام، و,نهاد جلال حبیب الله، بیروت، 2008، لا117.

 

[7] إبن خلدون: تأريخ إبن خلدون، بيروت، 1979، ج4، ص135-136.

 

]8 أبو الفداء: المعتصر في أخبار البشر، دار الكتب العلمية، (بيروت:1997)، ج1، ص393

[9] د.عبدالمجيد نعنعى: الدولة الأموية في الأندس، دار النهظة العربية، بيروت، ص315.

[10] إبن حزم: م.س, ص100.

[11] خليل إبراهيم السامرائى: تاْريخ العرب وحضارةتهم فى الاْندلس, (بغداد:1981), ص148.

 

[12] محمد الله عنان: دولةالاْسلام فى الاْندلس, طبع خاصة, (مصر:2003), ج2/ص368.

[13] كارل بروكلمان: تاْريخ الشعوب الاسلامية, نبية امين فارس-منيرةالبعلبكى, دارالعلم اللملاين, الطبعة الثامنة, 1979, ص293.

[14] د.على حسن الشطشاط: تاْريخ الاْسلام فى الاْندلس , دارالقباءللطباعة, القاهرة, 2001, ص151.

 

[15]- د.محمد سوهيل طقوش: سەرچاوەی پێشوو، لا275.

 

[16]- د.خاليد الضوفى: التاريخ العرب فى الاندلس، الطبعةالثامنة، منشورات جامعة قاريونس، 1980، ص291.

 

[17]- د.محمد سوهيل طقوش: سەرچاوەی پێشوو، لا282.

 

[18]- إبن حيان: المقتبس فى تاريخ رجال الاندلس، المطبعة بوس كثر، (ثاريس:1937)، ج5/ص391.

[19]- المقرى: نفع الطيب من الاندلس الرطيب، تحقيق، احسان عباس، دارارصاد، (بيروت:1968)، ج1/ص186.

 

[20]- إبن حوقل: صورة الارض,منشورات دارالمكتبةالحيات، (بيروت:1979)، ج1/ ص109.

[21]- د.محمد سوهيل طقوش:سەرچاوەی پێشوو، لا282.

[22]- كارل بروكلمان: م.س، ص296-300.

[23] -د.محمد سوهيل طقوش: سەرچاوەی پێشوو، لا282.

[24]- إبن الفرضى: تاريخ علماء الاندلس، (القاهرة:1966)، ج1/ص366.م.

[25]- محمد خضرى بك: سەرچاوەی پێشوو، لا84.

[26]- د.محمد سوهيل طقوش:سەرچاوەی پێشوو، لا284.

[27]- السيد عبدالعزيزسالم: تاريخ المسلمين وأثارهم فى الاندلس، دارالنهضة العربية، (بيروت:1981)، ص290.

[28]- د.محمد سوهيل طقوش: سەرچاوەی پێشوو، لا280-281.

[29] -عبدالمجيد النعنى: م.س، ص374.

[30]- د.رجب محمدعبدالحليم: العلاقات بين الاندلس الاسلامية وإسبانيا النصرانية، دارالكتب المصرى ودارالكتاب اللبنانى، (القاهرة-بيروت)، ص240-256.

[31]- محمد عبدالله عنان: م.س، ج2/ ص459,