دادوەوری ( التحكیم) نێوان ئیمامی عەلی و موعاویەی كوڕی ئەبوو سوفیان( ڕەزای خوایان لێبێت)

دادوەوری ( التحكیم) نێوان ئیمامی عەلی و موعاویەی كوڕی ئەبوو سوفیان( ڕەزای خوایان لێبێت)

نووسنی:پرۆفیسۆر دكتۆر عبدالشافی محمحد عبداللطیف

وەرگێڕانی : نهاد جلال حبیب الله

 

دادوەری (التحكیم)

خەڵك بەدەست جەنگ و زۆری كوژرانەوە بێزاربوون، ئەگەر لەوە زیاتر بەردەوام بووایە چی ڕوویدەدا؟ بۆیە لێرەوە بیرۆكەی بەرز كردنەوەی قورئانەكان و داوای بەدادوەركردنی قورئان هاتە كایە بەڵكووو ئەو موسڵمانانەی دیكە بمێننەوە، هەرچەندە دەربارەی ئەم بیرۆكەیە كە عەمری كوڕی عاص خاوەنی بوو وا دەڵێن فێڵێك بۆ ڕزگاركردنی سوپای موعاویە لە شكست،(1)بەڵام بە هەموو پێوەرێك لە بەردەوامی جەنگ باشتر بوو، بڕوام نیە بەوگێڕانەوەی كە دەڵێت عەلی حەزی بەو دادوەریە نەبووە و بە هاوەڵانی خۆی وتووە(ئەو قورئانانەیان بۆیە لە ڕوتاندا بەرزكردوونەتەوە تا فێڵ و خەڵەتاندنتان بێت) (2) پیًَم وایە ئەمە تەنها هەوڵێكە بۆ جەختكردنەوەی لەوەی ئەو بیرۆكەیە فێڵ بوو، لەبەر دوو هۆكار گومان لە ڕاستی ئەو دەقە دەكەم:

یەكەم: ئەبو موخنەف(3) گێڕەرەوەیەتی كە شیعەیەكی ناسراوەو جێ گومانە.

دووەم: ئەبو موخنەف باس دەكات وەلیدی كوڕی عوقبەو عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی سەرح تیایدا بون و وا باسیان دەكات لە جەنگی صفین دا بەشداربووین،(4) ئەمەش ڕاست نییە، چونكە دەزانین وەلیدی كوڕی عوقبەو عەبدوڵڵای كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی سەرح پاش كوژرانیعوسمان كەناریان گرتبوو، ئامادەی جەمەل و صفینیش نەبوون، وەلیدی كوڕی عوقبە وەك زەهەبی دەڵێتپاش كوژرانی عوسمان برای لە جەزیرە كنای گرت و لەگەڵ هیچ لایەكدا نەچوەتە شەڕەوە) (5).

دەربارەی عەبدوڵلاِی كوڕی سەعدیش دەڵێت:ئیبن لوهەیعە لەیەزیدی كوڕی ئەبی حەبیبەوە دەگێڕێتەوە كە وتویەتی:عەبدوڵڵای كوڕی سەعد لەدوای كوژرانی عوسمان لە عەسقەلان كەناری گرت و ئامادەنەبوو لەگەڵ موعاویە دابێت(6)،جا كەئەبو موخنەف باسی ئەوە دەكات وەلیدی كوڕی عوتبەو عەبدوڵڵای كوڕی سەعدلە صفیندا بەشداربوون بەڵگەی ناڕاستی گێڕانەوەكەیەتی، پاشان زۆر لە ڕاستی دورە عەلی ڕقی بێت لە دادوەری و ڕٍێككەوتن و وەستانتدنی خوێنڕێژی، لە كاتێكدا پێش جەنگەكە و لەكاتی جەنگەكەشدا چەندین وەفدی نارد بۆ لای ماوعیەی تا ڕێكەوتن بكەن، بۆیە پێمان وایە بیرۆكەی دادوەری بانگەوازێكی ڕاستگۆیانە بوو بۆ وەستاندنی خوێن ڕێژیی و ئاشتەوایی كردن، ئەمە یەكەمجار نەبووە كە موسڵمانان بۆ وەستاندنی جەنگ قورئان بەرز بكەنەوە، ئەمە داهێنانی عەمری كوڕی عاصیش نەبوو، بەڵكوو عائیشە (رضي الله عنها) لە ڕۆژی جەمەلدا قورئانی بەرز كردەوە، ئیبنولعەرەبی و ئیبنولعەسا كیریش دەگێڕنەوە- دەقەكە هی ئیبن عەساكیرە-عائیشە بەكەعبی كوڕی سوری وت: كەعب وشترەكە واز لێبێنە و كتێبی خوا ببە و بانگیان بكە بۆ لای قورئان، ئینجا قورئانێكی دایە دەست، ئەویش چوو بەرەو ڕوویان، لە پێشیانەوە سەبەئیەكان هەبوون، دەترسان ڕێكەوتن بێتە كایە، كەعبیش بەرەو ڕوویان چوون، عەلیش لە دوایەوە چوو تا دەیویست بووەستن، بەڵام ئەوان هەر پێشڕەوییان دەكرد، كاتێك كەعب بانگی كردن بۆ لای قورئان لێیان دا و كوشتیان،(7)ئەگەر سەبەئیەكان توانیان كەعبی كوڕی سور بكوژن و ڕێ نەدەن لە ڕۆژی جەمەلدا جەنگ بوەستێنن، ئەوا مێژوو نووسە سەبەئیەكان كاتێك كوژرانی عەمری كوڕی عاص و ئەوانەیان لەدەست چوو كە قورئانەكانیان لە ڕۆژی صەفیندا بەرزكردنەوە هاتن تا بەرەو بیری نیشاندانی تا بە فێڵباز بیكوژن، ئەگەر لە دیدی ئەوانەدا ئەو بیرۆكەیە فێڵ بێت وعەلی حەزی پێ نەكردبێت، كەواتە عەلی(رضي الله عنه) وانیشان دەدەن كە كەسێكی ئارەزوو مەندی جەنگ وتینوی خوێن ڕشتن بووبێت و حەز بكات لەناوچوونی موسڵمانان بە چاوانی خۆی ببینێت،(8)لە ڕاستیدا بیرۆكەی دادوەری لە بوونی خۆیدا بیرۆكەیەكی نایاب بوو ئەگەریش نایاب بووە ئەگەریش ئامانجی خوازراوی خۆی بەدیهێنابێت گەورەترین كار دەبوو، بەڵام ئەگەر خوێنی موسڵمانانیشی لە ڕشتن پاراستبێت و چەندین موسڵمانی لەناوچوون پاراستبێت، بەڵام ئەنجامە كۆتاییەكەی چاوەڕوان نەكراو بوو.

هەرچۆنێك بێت بیرۆكەكە قبوڵ كرا و جەنگ ڕاوەستێنرا و داوای لە عەلی و موعاویە كرا تاهەریەكە و نوێنەرێك بۆ دادوەری هەڵبژێرن، موعاویە عەمری كوڕی عاصی دانا، عەلیش وتی عەبدوڵڵای كوڕی عەبباسی ئامۆزای یان ئەشتەری نەخەعی دابنێت، بەڵام هەندێ لەهاودەمەكانی بەوە ڕازی نەبوون وپێیان وت:(مەگەر لەم دنیایەدا جگە لەئەشتەر كەس نیە) (9) واتە ئەو سەرەتا ئاشوبەكەی نایەوە، بۆیە موسای ئەشعەرییان هەڵبژارد، چونكە ئەو هەر لەسەرەتاوە هۆشیاری پێ دابوون لەو ئاشوبە، بۆیە لە دیدی ئەوانەوە پیاوی ئاشتی بوو، ئەوان بە عەلیان وت:(تەنها بەو ڕازین، چونكە ئەو لەسەر ئەوەی تێی كەوتین هۆشیاری پێ نادەین) (10) عەلیش ڕازی بوو، بەڵكووو بە ئەبو موسای وت(ئەگەر لەسەر پەڕاندنی ملی منیش بێت حوكمی خۆت بدە) (11).

 

نامەی دادوەری

هەردوولا لەسەر دادوەری ڕێككەوتن و نامەیەكیان نووسی تا دوو دادوەر بە پێی قورئان لەسەرەتاوە تا كۆتایی دادوەری بكەن و لە قورئان لابدەن و بەرەو ئارەزووی خۆیان نەچن، قورسترین پەیمان و بەڵێنیان لێوەرگرتن ئەگەر لە حوكمی قورئان لەسەرەتاوە تا كۆتایی لابدەن هیچ حوكمێكیان بۆ نەبێت.، (12)

تێبینیمان لەسەر نامەی دادوەرییەكە ئەوەیە ناڕوون و ئاڵۆز بوو، تیایدا لەسەر جۆرێك نەنوسرابوو كە تیایدا دادوەران بە پێی قورئان حوكم بدەن، جەنگەكە عەلی داوای گوێڕایەلی بەیعەت و چوونە ناو كۆمەڵی لە موعاویە كرد، ئەویش ڕازی نەبوو، عەلیش بڕیاری دا بە زۆر ئەوە بكات، موعاویەش مەرجی تۆڵە سەندنەوەی لە بكوژانی عوسماندا یان سەرەتا بدرێنە دەست ئەو، پاشان قسە لەسەر بەیعەت بكەن بۆیە دەكرێت لێرەوە قسە لەسەر ئەو ناكۆكیە بكرێت، ئایا موعاوی مافی هەیە سەرەتا بكوژانی عوسمان وەربگرێت؟ یان تۆڵە سەندنەوەی بكوژان پێش بەیعەت دانی بێت بەعەلی یان بە پێچەوانەوە؟

ئەو ئاماژەی لە كتێبەكەدا هاتبوو وای بەهەردوو دادوەر كرد لەخودی خیلافەت بدوێن و خەلیفەی شەرعی لابدەن و كە بەڕەزامەندی زۆرینەی هاوەڵان و كۆچەر و پشتیوانان بەیعەتی پێدرابوو كە خودی موعاویە كە لە بەیعەت دان بە عەلی دوا كەوت لەبەر ئەوە نەبوو كەڕەخنە و ناڕەزایی لە عەلی هەبێت، بەڵكوو كەسانی چاكتر لە موعاویە دواكەوتن:سەعدی كوڕی ئەبو وەقاص و سەعجی كوڕی عومەر و موحەممەدی موڕی مەسلەمە و چەندێكی دی. عەلیش لەگەڵیان نەجەنگا، دواكەوتنیشیان ڕەخنە گرتنیان نەبوو لە بەیعەت پێدانی، چونكە یەكدەنگی و ئیجماع پێویست نیەو هێندە بەسە زۆرینەی زۆری هاوەڵان بەیعەتی پێبدەن، بەمەش بەیعەت دانەكەی شەرعی بووگوێڕایەڵی كردنی لەسەر هەموو موسڵمانێك ئەرك و واجب بوو.

جەنگی عەلی لەگەڵ موعاویە تەنها لەبەر ئەوە نەبوو كە بەیعەتی پێنەدابوو، بەڵكووو لەبەر یاخی بوونی بوو لەو فەرمانەی كە بەسەریدا دابوو تا لە والیەتی شام لابچێت و پەیوەستی بێت، بۆیە عەلی بە لەڕێ دەرچووی دەزانی وپێی وابوو شەڕكردن لەگەڵی بۆ گێڕانەوەی بۆ خیلافەت واجبە، پاشان موعاویە لەسەر خیلافەت لەگەڵ عەلیدا ڕكەبەری نەكرد، بەڵكووو تەنها داوی كوشتنی بكوژانی عوسمان بوو، یان عەلی بیكات یان بیانداتە دەست موعاویە تا ئەو بیكات، ئەگەر شتی وا نەكرایە هیچ بەڵگەیەكی بەدەستەوە نەدەما، بۆیە ئێمە وامان دەبینی لەسەر ئەم خاڵە دیاری كراوە قسە بكەن، بەڵام هەردوو دادوەر –پێدەچێت بە ئیجتهادی خۆیان بێت-ئەو بابەتەیان وەلا ناو قسەیان لەسەر خیلافەت كرد، وەك ئەوەی خەلیفەیەكی شەرعی نەبێت كە زۆرینەی هاوەڵان دەنگیان پێدابێت-ئەو بابەتەیان وەلاناو قسەیان لەسەر خیلافەت كرد، وەك ئەوەی خەلیفەیەكی شەرعی نەبێت كە زۆرینەی هاوەڵان دەنگیان پێدابێت، هەریەكەو لە لایەن خۆیەوە چەند ناوێكی بۆ خیلافەت كاندیدكرد، عەمری كوڕی عاص ناوی عەبدوڵڵای كوڕی یان موعاویەی وت: بەڵام ئەبو موسا ڕازی نەبوو، ئەبو موسایش ناوی عەبدوڵڵای كوڕی عومەری كوڕی خەتتابی وت، عەمر ڕازی نەبوو، كاتێك لەسەر شتێك ڕێكنەكەوتن بڕیاریاندا عەلی و موعاویە بەیەكەوە لاببەن وكارەكە بدەنەوە دەست ئوممەت تا خەلیفەیەكدابنێین، ئەمە بە قسەی ئەبوموخنەف. (13)

راگەیاندنی ئەنجامی دادوەرییەكە

نامەی دادوەریەكە لە 13ی سەفەری ساڵی 37 كۆچیدا نوسرا و ماوەی شەش مانگ دیاریكرا تا دوای ئەوە هەردوو دادوەر ئەنجامێك كە پێی گەیشتبوون ڕایبگەیەنن، لە مانگی ڕەمەزانی ساڵی 37 كۆچیدا بەپێی بەڵێنی دیاریكراوەكان لە (دومە الجندل) كۆبوونەوە، هەریەكەیان چوارسەد كەسیان لەگەڵدا بوون، خەڵكی لەوپەڕی چاودێری و دودڵیدا بوون، چونكە هەمووان مەترسی ئەو مەترسیەیان دەزانی كە ڕادەگەیەنرێت، پیش كەمێك وتمان ئەو ڕووداوە دوورە ناكۆكی سەرەكییان وەلاناو قسەیان لەسەر خیلافەت كرد و ڕێكەوتن لەسەر لابردنی عەلی و موعاویە پێكەوە، ئەبو موسای ئەشعەری وەستا تا ئەنجام ڕابگەیەنێت، وتی(خەڵكینە ئێمە سەیری باری ئەم ئوممەتەمان كرد و چاكترین شتێك بۆمان بەدیكرد و ڕای من و عەمریش لەسەر كۆبوەتەوە، ئەوەیە عەلی و موعاویە لابدەین و ئەم كارە بدەینە دەست ئوممەت و بەدڵی خۆیان كەسێك دابنێن،، وا من عەلی و موعاویەم لابردن، ئێوەش بڕۆن بەدەم كاری خۆتانەوە و كەسێك دابنێن كە بە باشی دەزانن بۆئەو كارە، پاشان دابەزی وعەمری كوڕی عاص هات و چوویە شوێنی و سوپاس و ستایشی خوای كردو وتی ئێوە بیستان ئەبو موسا چی وت و ئەمیرەكەی خۆی لابرد، منیش ئەمیری ئەو لادەبەم وەك چۆن ئەو لایبرد، بەڵام موعاویەی ئەمیرم دەهێڵمەوە، چونكە جێگیری عەسمانی كوڕی عەفان و داخوازی خوێنیەتی بۆ شوێَنی عوسمان لە هەموو كەس شیاوترە)

ئەمە گێڕانەوەی ئەبی موخنەفە و مەسعودیش گێڕانەوەیەكی دیكە دێنێت و تیایدا باس لەوە دەكات ئەبو موسا و عەمر لەسەر دانانی عەبدوڵڵای كوڕی عومەری كوڕی خەتتاب ڕێكەوتن و كاتێك ئەبو موسا وتی(خەڵكینە ئیًمە ڕوانیمانە ئەم كارە و باشترین شتێك بۆئاسایش و ئاشتی و نەڕشتنی خوێن و كۆكردنەوەی هەواداری و تەبایی بە باشمان زانی لابردنی عەلی و موعاویە بوو، بۆیە چۆن ئەم مێزەرەی سەر مەلا دەبەم عەلیم لابردو …كەسێكمان دانا كە خۆی هاودەمی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)بووەو باوكیشی هاودەمی پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)بووە و پێشینەی هەبووە، ئەویش عەبدوڵڵای كوڕی عومەرە، ئینجا خەڵكی لەسەر هانداو دوایی دابەزی)

هەرچۆنێك بێت ئەبو موسا عەلی لابرد و عەمریش ڕازی بوو، پاشان بەپێی گێڕانەوەی ئەبو موخنەف هێشتنەوەی موعاویەی ڕاگەیاند، لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە ڕێمان، ئەویش ئەوەیە: هێشتنەوەی موعاویە لەلایەن عەمرەوە بۆچی بووە؟ ئەگەر بۆ خیلافەت بێت ڕاست نییە لە دوڕووەوە:

یەكەم: خۆ موعاویە خەلیفە نەبوو تا تیایدا بمێنێتەوە.

دووەم:عەمر ئەگەر مەبەستی هێشتنەوە بووبێت لە خیلافەتدا بیهێڵێتەوە، ئەوا بەو كارەی پێچەوانەی ئەو بڕبارە بووە كەلەگەڵ ئەبو موسا ڕێكەوتوون، بەوە حوكمەكەی پوچەڵ دەبێت، چونكە نامەی دادوەریەكە دەڵێت:دەبێت هەردوولا ڕازی بن، بۆیە ئەگەر یەكێكیان بە تەنهابڕیار بدات ئەمە واتە پێچەوانە بوونی دەقی نامەكە بۆیە هەندێ لێكۆلًَەر پێیان وایە مەبەستی موعاویە چەسپاندنی نەبووە لە خیلافەتدا، بەڵكووو لە كارگێڕی دەسەڵاتی لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتیدا تا كاتێك ئوممەت لەسەر پێشەوایەكی نوێ ڕێكدەكەون، مامۆستا موحیبەدین خەتیب دەڵێت:(كاتێك دادوەری لەسەر پێشەوای موسڵمانان كراو هەردوو داوەر ڕێكەوتن لەسەر بەجێهێشتنی بۆ گەورە هاوەڵان دادوەریەكە یەك شتی لەخۆ دەگرت، ئەویش ئیمامەت و پێشەوایەتی بوو، سەبارەت بە كردەیی ناو كردەیی وڵات هەركامیان لە بەشێك لە وڵاتیان لە ژێر دەستدا بوو وەك خۆی مایەوە، هەركامەو ناوچەی ژێر دەسەلاًتی خۆی بۆ مایەوە، جا دادوەریەكە هیچ فێڵ و تەڵەكەیەكی تێدا نەبوو و بَی ئاگایی و نەفامی نەیشێواند). (14)

سوێند بە خوا ئەوە ڕاستترین وتەیەكە دڵی ڵێكۆڵەر دڵنیا دەكات، چونكە لەگەلً ئاكار و ئایینی هاوەڵاندا یەك دەگرێت و ناكەوێتە لێدانی هیچكامیان، ئەگەر ئەبو موسا و عەمر مەسەلەی كوشتنی عوسمانیان وەلا نابێت كە بنەڕەتی ناكۆكی نێوان عەلی و موعاویە بوو، لە جیاتی ئەوە لەسەر خیلافەت دوابن، پێدەچێت ئەوە ئیجتهادێكی هەردووكیان بوبێت و وایان بەباش زانیبێت و لە چاكترین ڕێگا چارەیان دانابێت یۆ یەكدەنگی ئوممەت، چونكە ئێمە ناتوانین هیچكامیان تۆمەتبار بكەین بەناپاكی و لەكاروباری ئایینی دا بەتایبەت ئەو گێڕانەوەی باس لەوە دەكەن عەمر موعاویەی لەسەر خیلافەت داناوە لە ئەبی موخنەفەوە هاتوون، ئەویش مێژوو نووسێكی شیعەیە، هەڵوێستی شیعەش بەرامبەر بە ئەبو موساو عەمر هیچ ویژدان و ئینسافێكی تیا نییە.

 

هەڵوێستی عەلی بۆ ئەنجامی دادوەرییەكە

هەردوو دادوەر لەو ئەركەی پێیان سپێردرابوو تا گەیشتنە ئەو ئەنجامەی پێشوو، لێرەشدا ئێمە بەرامبەر بەوە ناتوانین هیچ بكەین جگەلەوەی بڵێین: ئەگەر ئیجتیهادەكەیان ڕاست بووبێت دوو پاداشتیان بۆ هەیە، ئەگەریش هەڵە بووبێت یەك پاداشتیان بۆ هەیە، بەڵام عەلی (رضي الله عنه) بەو ئەنجامە ڕازی نەبوو، بۆیە بارەكە گەڕایەوە بۆ جارانی پێش دادوەری واتە باری جەنگی نێوان عەلی و موعاویە، پشتیوانەكانی سەر لە نوێ بانگەوازیان بۆ ئەوە دەكرد لەگەڵ موعاویە بجەنگن بگێڕنەوە بۆ گوێڕایەڵی، بەڵام هاوەڵانی لە جەنگ بێزار ببوون و ئامادەنەبوون بۆی بجەنگن، هەروەك سەرەتای سەرقاڵبوونی بە جەنگی ئەو خەواریجانە ڵێی یاخی ببوون.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 

 

1. المسعود:مروج الزهب(2/400).

2. الطبري(5/49).

3. خوێنەری بەڕێزپێویستە ئاگاداری ئەو كەسایەتییە بیت، چونكە شیعەیەكی كینە لە دڵی خاوەن ئەركی ساختەكاری بووە، نەوەك تەنها موسڵمانان بەڵكوو ناحەزانی ئیسلامیش قسەیان لەسەری هەیە، بۆیە زانیاری پێویستی لەسەر وەربگرن تا نەكەونە داوای ساختەكاریە مێژوویەكانەوە.وەرگێڕ.

4. الطبري (5/48).

5. سير اعلام النبلاء(3/414)، ابن كثير:البداية والنهاية (8/214).

6. ابن الاثير،اسد الغابة(3/260).

7. العواصم من القواصم(158)

8. ئیبن خەیات لەمێژووەكەیدا (ص194)لەبارەی چیرۆكی بەرزكردنەوەی قورئانەكەوە دەڵێت(ڕۆژی چوارشەممە و پێنج شەممە و هەینی و شەوی شەممەش جەنگان، دوایی قورئان بەرزكرایەوە و بانگەوازیان بۆ ئاشتی كرد) ئاماژە بەوە نادات كە پیلان بووبێت.

9. الطبري(5/51)، ابن الاثير:الكامل في التاريخ(3/319).

10. البري(5/51)،الكاملفي التاريخ(3/318).

11. سير اعلام النبلاء(2/395).

12. بۆ دەقی نامەی دادوەریەكە بڕوانە:تاريخ اليعقوبي(2/189،190)، الطبري(5/53،54)، الكامل في التاريخ(3/319،320).

13. الطبري(5/70،71).

14. ابن العرب، للعواصم من القواصم(ص175).