خوێنەری بەڕێز، ئەمە كۆمەڵە نامەیەكی تری «میس بێڵ»ە كەوا كەم و زۆر پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە لە كۆی 633 نامە دەرهێنراون كە لە ساڵانی 1917 ــ 1926 دا ناردوویەتی بۆ باوكی و باوەژنی: كە هەردوكیان كەسایەتیی دەستڕۆی بەریتانیا بوون لەو سەردەمەدا وداوای راوێژی لێكردوون لە سەر كاروباری عێراق و كورد. پێشتر وەك ئاماژەم بۆ كردووە چەند نامەیەكم لە كتێبی «العراق فی رسائل المس بیل» كە لە لایەن جەعفەر خەیاتەوە ساڵانی حەفتاكان وەرگێڕدراوە، گواستەوە بەڵام پاش وردەكاریی بەراورد كردنی بە دەقە ئینگلیزییە بنەڕەتییەكەی بۆم دەركەوت هیچ ئەمانەتێكی وەرگێڕانی تێدا نەپاراستووە و بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندیدار بووە بە كوردەوە ئەوەی لە دیدی شۆڤێنیزمی عەرەبیی خۆیەوە بۆ كورد بە دڵی نەبووە خۆیی لێبواردووە و منیش لێرەدا پێمباشە دیسان ئەو چەند نامە كەمە بە رەچاوكردنی ئەمانەتی وەرگێڕانەوە بڵاوبكەمەوە، بێجگە لە كۆمەڵە نامەیەكی تازەی تریش، كە تێكڕا ڕاوبۆچوونی ئەم خاتوونە بڕیار بەدەستەی ئەو دەمەی بەریتانیا و سیاسەتی كۆڵۆنیالیزمی ئەو دەوڵەتە زلهێزەی ئەو كات و سەردەمە دەخاتە ڕوو سەبارەت بە گەلانی بندەست و لە نێویاندا گەلی كوردیش كە زەرەرمەندی سەرەكی و كاریگەری ئەو سیاسەتە بوو. بەهیوام لە دەرفەتێكی نزیكدا سەرجەمی ئەم نامانە لە كتێبێكدا بە چاپ بگەیەنم، لە گەڵ رێزم.
13
•19ی كانوونی دووەمی1922
…هەموو شتەكانی تر زۆر بەئاسایی دەڕۆن، بێجگە لە سنوورەكانی باكووری رۆژهەڵات كەوا توركەكان زیاتر مایەی سەرئێشە و ماندوێتین. لە ئێستادا ئێمە دوو هێرشی بچووكمان لە لایەن كوردەكانەوە كراوەتە سەر بە فیت و پلانی كەمالییەكان و بۆ بەدبەختیی هەردوولا زیانی گیانییان لە ئەفسەرە بەریتانییەكانی لێڤی داوە. دوا هێرشیان لە نزیك هەڵەبجە بووە و من بە ئاستەم باوەڕ بەوە دەكەم كاتێ كە بیری لێدەكەمەوە چۆن بە سواری لە نۆڤەمبەردا(1921ـ و)بەوپەڕی ئاسوودەیی و بێباكییەوە بە چیاكانی هەوراماندا گوزەرم كردووە. ئەم كارە بە هۆیپیلان و پیاوخراپیی كوردێكەوە سازكرابوو لە دیوی ئێرانی پشتی سنوورمانەوە و بوو بە هۆی كوژرانی ئەفسەری فەرماندەی لێڤی، كاپتن فیتزجیبۆن، كە یەكێك بوو لەوانەی لە ئاهەنگی نانخواردنی شێواندا لە كەركووك لە گەڵمان بەشدار بوو كاتێ كە من بەوێدا تیپەڕیم لە گەڕانەوەمدا لە سلێمانییەوە بۆ بەغدا.
چەند پڕ بوو لە
پەرۆشیی بۆ ژیان و چەند رۆشنبیر بوو
من بە زەحمەت دەتوانم خۆڕابگرم كاتێ كە بیر لەو پیاوە دەكەمەوە كە چەند پڕ بوو لە پەرۆشیی بۆ ژیان و چەند رۆشنبیر بوو و ئێستاش لە گۆڕێكی دوورەدەستدا لەهەڵەبجە راكشاوە. یادت بەخێر ئازیزم، لە پێناوی نیشتماندا خۆت بەخت كرد.باوكی ئازیزم، كەواتە ئێستا باش تێدەگەیت كە بە چ پەرۆشییەكەوە ئێمە ئاواتەخوازی ئاشتین لە گەڵ توركیادا و بەفیرۆچوونی دڵڕەقانەی ژیانی كەسێكی ئاوا چەند سەخت و تاڵە.
14
•31 ی كانوونی دووەمی 1922
… شتێكی هێند بایەخدار نیە بۆ ئێمە كە چی لە ئێراندا ڕوودەدات بە ئەندازەی ئەوەی كە ئێمە ئاشتی بەرقەرار بكەین لە سنووری باكوورمان لە گەڵ توركیادا. لە ئێستادا دۆخەكە خامۆش و بێدەنگە و كوردەكانی ئێران لە دەوروپشتی سلێمانی بۆمباران كراون لەگەڵ نیوەی هێزە توركیەكە، كە تەنها دەگاتە سەد و بیست كەسێك و لە رەواندوز پاشەكشەی كردووە. بەڵام كەمالییەكان هێزی خۆیان كۆكردووەتەوە و گریمانەی ئەوە هەیە كە لە بەهاردا هێرش بكرێت و ئێمە هیچ هێزێكمان نیە بەرەنگاریان ببینەوە بێجگە لە لێڤی و سوپای عەرەبی، كە هەردوكیان تەواو لاوازن و ئەمەش نیگەرانی و دڵەڕاوكێی ڕاستەقینەمانە و ئەگەر چارەسەر كرا ئەوە بە ئاسانی كارەكە دەچێتە پێشەوە.
15
•6 ی تەمووزی 1922
… ئەنجام دەكرێ بڵێم كەوا خەریكە هەور لە باكوور كۆدەبێتەوە و توركەكان هێز لە وان كۆدەكەنەوە و لە رەواندزیش خۆ قایم دەكەن و ژمارەیەك ئەفسەری تازەشیان بۆ ناردووە. حاڵی حازر واتەواتێكی زۆر لە ناو خێڵە كوردەكاندا بڵاوە و دەستەی ئەركانیشمان بارودۆخەكە بە مەترسیدار دەزانن. ئێمە تا ئێستا لە سلێمانی بكوژانی كاپتن بۆند و كاپتن ماكانتمان دەسگیر نەكردووە و ئەمانە پەیوەندیی راستەوخۆیان بە توركەكانەوە هەیە لە رەواندز. هێزی ئاسمانیی شاهانە بۆردمانێكی چاكی گوندە یاخییەكانی كردووە لە وڵات و شوێنگەلێكی ئەوپەڕی سەخت و هەڵەتدا و بەڵام هەموو كاتی بردوون بۆ ئەوەی بڕێكی تەواوی چەك و تەقەمەنیی فڕۆكە بە خەسار نەدەن و ئەگەر ئێستا بمانەوێت بە خەستی رەواندز بۆمباران بكەین ئەوە چەك و جبەخانەمان بە تەواوی كورت دەهێنێت و تووشی كێشە و زەحمەت دەبین.
16
به‌شی یه‌که‌م له نامه‌ی شانزده‌یه‌م
•16 ی تەمووزی 1922
باوكی ئازیزم، دەبێ بە سەرنجی بەرچاوی كەشوهەوا دەستپێبكەم. ئەوان هەندێ شتیان چاككردووەتەوە كە بەكارەبا كار دەكات و هەر خەریكی كارەكەن و بەو پێیە تا ئێستا كە سەعات یەكی پاشنیوەرۆیە كارەبا نیە و پانكە ئیش ناكات. هەرچۆنێك بێت من ئەم بەیانییەی یەكشەممەی ناوەڕاستی تەمووز لە ژوورەوە دانیشتووم و بە تەواوی فێنكە و خەریكی نامەنووسینم بۆ تۆ. پلەی گەرما ناچێتە سەروو سەدی فەهرنهایت و وابزانم ئەمساڵ لە 110 ی فەهرەنهایت تێنەپەڕیوە و بەگشتی وەك ئەمڕۆ هەر بایەكی شەماڵی خۆشی هاتووە. بۆ بەدبەختی ئۆفیسەكەی من كەوتووەتە خراپترین شوێنی بەغداوە چونكە هیچ شنەبایەكی ناگاتێ و بەردەوامیش بەبەرخۆرەوەیە، كەچی ماڵەكەی من بە شێوەیەكی سەیر فێنكە.
پیرێ سێر پێرسی مەلیكی بینی و باسوخواسێكی دوورو درێژی لە گەڵ كردەوە. مەلیك تائێستاش هەر هەست بە بێزاری و ماندوێتی دەكات سەبارەت بە پەیماننامەكە ئێستا ئەو راستەوخۆ هەموو ئەو چارەسەرە مەحاڵانە دەنێرێ بۆ سێر پێرسی كە هیوای وایە لە ئەنجومەن دەرچێت و بەم پێیە وەزیرەكان پێش ئەوەی پەیامی مەلیكیان پێبگات زانیاریی تەواویان لایەكە لە لایەن كۆمیسیاری باڵاوە دەركراون. پاشان ئەنجومەنیش وەلایان دەنێت و مەلیك بیر لە شتی تر دەكاتەوە! هەفتەی رابردوو سێر پێرسی ڕەزامەندیی دەربڕی لەسەر ناردنی دوا دەستكاری بۆ وڵات،كە دەستكارییەكی زۆر ئەكادیمییانە بوو. وەزارەتی دەرەوە ڕەەتیكردەوە و ڕێك واكەوتەوە كە من بۆی چووم و دوێنێ ئەنجومەن هەرچۆنێك بوو ڕەتكردنەوەكەی پێ قوت چوو و داوای لە مەلیك كرد كە دەخوازێت چیبكات و سبەینێ وەڵامی ئەویان پێدەگات.
هەرلەم ماوەیەدا خاوەن شكۆ چاوپێكەوتنێكی لە گەڵ ڕۆژنامەكانی ناوخۆدا سازكرد و تێیدا تەواوی بایەخی پەیماننامەی ماندێتی ڕوونكردەوە و دڵنیایی دا بە پرسیاركەران كەوا لە هەموو حاڵەتێكدا هیچ بێگانەیەك ناكرێ فەرمان بۆ ڕسەنزادەیەكی عەرەب دەربكات.بەڵام سێر پێرسی ئاماژە بەوە دەكات كەوا ئەندازیارێكی ئاودێریی بەریتانی كە لە لایەنحكوومەتی عێراقەوە دامەزراوە بە توندی فەرمان بە پیاوماقووڵە عەرەبەكان دەكات و دەبێ جێبەجێیشی بكەن. ئەندامانی ئەنجومەنیش لەمە ئاگادار كراون و بەتەواوی ناڕازین لەسەر بابەتەكە.
ئەوان دەتوانن بڕیار
لەسەر هیچ ڕێككەوتنامەیەك نەدەن
وەك دەبینی كارەكە بەم شێوەیە: مەلیك و نەقیب بە ئاشكرا دەڵێن كەوا هەرگیز ماندێت قبووڵ ناكەن وحكوومەتی خاوەن شكۆش لەوەڵامدا دەڵێ كەوا ئەوان دەتوانن بڕیار لەسەر هیچ ڕێككەوتنامەیەك نەدەن بە پێی ئەو مافەی كە لە لایەن كۆمەڵەی گەلانەوە پێیاندراوە لە سەر مەسەلەی ماندێت. بەم رەنگە ئەو دوو بەڕێزە كەوتونەتە بارێكی نارێكەوە كەوایان دەبێ پەیماننامەكە ڕەتبكەنەوە یان ماندێتەكە قبووڵ بكەن. لە كێشەی یەكەمدا مەلیك تاج و تەختەكەشی لەدەست دەدات و ئەوەش باش دەزانێت، مستەر كۆكسیشزۆر چاك دەزانێت ئەو بە ئاسانی مەملەكەتی سێهەمی بۆ نادۆزرێتەوە. با ئەوەش بڵێم كە سێر پێرسی پێشنیازی كردووە هیچ شتێك لە بارەی ماندێتەكەوە باس نەكرێت، چونكە تەنها بە چەند وشەیەك لە پەیماننامەكەدا باسیكراوە، بەڵام لە ئەنجومەندا، كە ئێستا گفتوگۆی لەسەرە، دەبێ روونیبكەنەوە كەوا دان بە پەیماننامەكەدا دەنێن وەك تاقە پەیوەندییەكی نێوان هەردوو حكوومەتی بەریتانیا و عێراق.
بەم پێیە گەمەكە
بەردەوام دەبێت
ئەگەر ئەوان بیانەوێ مەسەلەكەڕۆژێك زووتر كۆتایی بێت ئەوە ئێمە یارمەتییان دەدەین بۆ قەناعەت هێنان بەم و بەووابكەن لە گەڵ سیستەمی ماندێتدا بگونجێن، بەڵام نەقیب حەز بەوە ناكات و بەئاشكرا دان بە بوونی ماندێتدا دەنێت لە حاڵی حازردا. بەڵام مەلیك هەمیشە دەیەوێ مەسەلەكە بەو بارەدا بشكێنێتەوە كە چارەسەرێك لەخۆ بگرێت و ماندێتی تێدا تووڕ بدرێت، وەلێ كۆمیسیاری باڵا تەیرێكی سركە و ناگیرێت و بەم پێیە گەمەكە بەردەوام دەبێت و ئەگەر لێرەدا گەمەیەك هەبێت ئەوە لەسەر فورات سازش هەڵناگریت و لەوێ كاربەدەستانی عەرەب شێوازی كارگێرییان بە تەواوی دژی ماندێتە.
هەڵـگیرسانی
شۆڕشێك لە ئان و ساتدایە
شێخە گەورەكان هەموو تا ڕادەیەك مەیلیان بەلای ماندێتەوەیە و بە تەواوی تووڕەن لە ناعەدالەتی و توندڕەویی كاربەدەستە عەرەبەكانی كارگێڕی و ئۆقرەیان لەبەربڕاوە و هەڵـگیرسانی شۆڕشێك لە ئان و ساتدایە و حاڵی حازر دوو كەس كوژراون كە لە لایەن شێخەكانی دژە ماندێتەوە ئەنجامدراوە و تەنها لەبەر هۆكاری سیاسی بووە. لە هەردوو حاڵەتەكەدا سەلمان ئەلزاهیری شێخی گەورەی خەزاعیل خۆی بەوە دەزانێت كەوا شكۆ و شەرەفی لەكەدار بووە و دەڵێ موتەسەڕیف لەسەر بنەمای عەشایەری داد بەرقەرار نەكات ئەولای خۆیەوە یاسا جێبەجێ دەكات. مستەر كۆرنوالیس تا ئێستا توانیوێتی دۆخەكە رابگرێت و ئەو پیاوە هێور بكاتەوە.
History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
