Home / په‌رتووكخانه‌ / فێمێنیزم و ئافرەت لە مێژووی فەلسەفەدا

فێمێنیزم و ئافرەت لە مێژووی فەلسەفەدا

فێمێنیزم و ئافرەت لە مێژووی فەلسەفەدا1458590397061

نوسینی:هاوار بازیان

فێمینسیتە فەیلەسووفەكان سەرقاڵی خوێندنەوە و داڕشتنەوەی دووبارەی فەلسەفەن و بۆ ئەو كارە رەچاوی 2 پرسی سەرەكی دەكەن. یەكەمیان دابڕان و دوورخستنەوەی فەلسەفەیە لە مێژوو كە تێیدا هەوڵ دەدرێ پێوەندیی نێوان مێژوو و فەلسەفە بێتە بڕان. فێمینیستە فەیلەسووفەكان تووشی ئەو بۆچوون و بڕوا كۆنە دەبنەوە كە گوایە هیچ ئافرەتێكی فێمینیست لە مێژوودا بوونی نییە و ئەگەر ئافرەتێكی لەو شێوەیە هەبووبێ، ئەوە لاوەكییە و جێگەی بایەخ نییە. بێگومان لە مێژووی فەلسەفەدا بۆشایییەكەی لەوشێوەیە بۆ بوونی ئافرەت نییە. ئەوەیان تووشی شتێكی ترمان دەكات كە مایەی سەڕسڕمانە و دەكرێ بەدووەم ئارێشە بێتە دانان، ئەوەی كە فەیلەسووفەكانی سەر بەكڵێسا و فەیلەسووفی ئاینی زۆر باسی ئافرەتیان كردووە و زیاتر لە پێویست گرینگییان بەو پرسە داوە، بەشێوەیەك كە بەپێی حەز و خواستی ئێمەیە.

بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، لە هەردووی ئەو كێشانەی باس كران، ئێمە دەبینین كە بەرامبەر ئافرەت و رەگەزی مێ پێناسە بۆ هەردوو پێكهاتەی سەرەكی لە ناخی بۆچوونە فەلسەفییەكاندا واتە “هۆكار” و “بابەتیبوون” دژبەرە و بەپێی پرسەكە گۆڕانكاریی دژبەرانەی بەسەردا هاتووە. نەریتەكانمان ئەوەمان پێ دەڵێن كە هەریەك لەو دیمەنە راستەقینە یان ئەو هێمایەی لە نووسینە فەلسەفییەكاندا بۆ ئافرەت هاتووە، بەشێوەیەكی روون نووسراوە كەچی راستەوخۆ هەست بەبوونی ئافرەت لە دەقدا ناكەیت، بێ ئەوەی فەلسەفە لە رێگەی زمانی هێما و بەكارهێنانی تەكنیكی ئەدەبیەوە هێمای خوازراو هەوڵی حەشاردانی ئافرەت بدات و بەوشێوەیە هەوڵی پەراوێزخستنی ئافرەت لە دەقی فەلسەفی دراوە.
لە بەرامبەردا، فێمینیستە فەیلەسووفەكان رەخنە لە هەردوو پەراوێزخستنەكەی ئافرەت لە مێژووی فەلسەفەدا دەگرن كە وەك نەریتێكی دیرۆكی دێتە دانان، هەروەها سەركۆنەی ئەو رۆڵە نەرێنییە دەكەن كە لە دەقە فەلسەفییەكاندا بەكەسایەتیی ئافرەت و مێینە بەگشتیی بەخشراوە. مێژوونووسە فێمینیستەكان لەو بڕوایەدان كە تۆماركردنی رووداوگەلی دیرۆكی بەشێوەیەكی رێكوپێك تۆمار نەكراوە و ناتەواوە، چونكە ئافرەتە فەیلەسووفەكانی لە نووسین خستووە و ناویان نابات، هەروەها بەهای ئەو ژمارە لە مێژوونووسە فێمینیستەكان كەم دەكاتەوە كە باسیان لە فەلسەفە بۆ ئافرەت كردووە و بەكەمبایەخ ناویان دەبات، زۆرجار وەك پرسێكی پشتگوێخراو مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات.

فەیلەسووفە فێمینیستەكان هەروەها جەخت دەكەنەوە لەوەی وەرگرتنی مانا و ماناداركردنی داوونەریتە فەلسەفییەكانی خۆیان زۆرجار هەڵەیان تێ كەوتووەتە و ناتەواون. چونكە بۆچوونێكی بناژوخواز لە فەلسەفەدا هەیە كە تەنیا پشت بە هۆكار و بابەتیبوون دەبەستێ و ئەو دوو هۆكارە سەرەكییە كە هەموو فەلسەفەی لەسەر بینات نراوە، هەردووك لە رەگەزی نێرن.

بەلەبەرچاوگرتنی ئەو رەخنەیە، فەیلەسووفە فێمینستەكان بەوردی سەرنجی بوونی ئافرەت لە فەلسەفەدا دەدەن و هەوڵی دووبارە پێناسەكردن و هەڵسەنگاندنی فەلسەفە دەدرێ. مەبەست لەو كارە هەوڵی بەشداریپێكردنی ئافرەت لە فەلسەفەیەكدا دەدرێ كە هەركەس باسی دەكات بە “فەلسەفەی ئێمە” ناوی دەبات. لێرەدا كە 4 بەشی سەرەكی لەخۆ گرتووە، هەموویان باس لە خوێندنەوەی نوێ بۆ ئافرەت لە فەلسەفەدا دەكەن و تایبەتمەندییەكانی ئافرەت لەو پرسەدا لەبەرچاو دەگرێ. بزووتنەوەی فێمینیستی و روانینی بۆ ئافرەت لە فەلسەفەدا گرفتێكی كولتوورییە كە بنج و بناوانی لە كۆمەڵگەدایە و بەشێوەی جیاجیا دێنە بەرباس:

1. بێزاریی پیاوان لە ئافرەت، خاڵی سەرەكیی رەخنەی فێمینیستەكان
یەكێكی وەك هیگڵ /ساڵی 1973/ بەو شێوەیە لەسەر ئافرەت دەنووسێ “ئافرەتان دەتوانن لە پەروەردە و پێگەیشتندا سەركەوتوو بن، بەڵام ئەوان بۆ ئەو بەشە لە چالاكییەكان دروست نەكراون كە پێوەندیی بەزانستە سەرەكی و پێشكەوتووەكان و فەلسەفەوە هەیە، هەروەها ئەوان ناتوان لە بەشێكی زۆر لە كارەكانی بەرهەمهێنان و ئەفراندنی هونەریدا سەركەوتوو بن. … ئافرەتان كار و چالاكییەكانیان رێك دەخەن، بەڵام نەك لەسەر بنەمای سروشت و رەوتی سروشتیی دنیا، بگرە ئەوان هەرچی ئەنجامی دەدەن تەنیا لەسەر حەزە تایبەتەكانی خۆیانە و تەنیا بەپێی بۆچوونەكانی خۆیان كار دەكەن”.
لەو بۆچوونەی (هیگڵ)دا كە جۆری رەگەز لە خودی فەلسەفەكە گرینگترە و رەگەزی مێ بایەخی پێ نەدراوە، هەست بەخۆبەزلزانی فەلسەفە دەكەیت. واتە، زۆر بەڕوونی دیارە كە چۆن فەیلەسووفە فێمینیستەكان ئەو خاڵەی مێژووی فەلسەفەیان دۆزیوەتەوە و وەك پرسێك بەكاری دەبەن تا بزانن “رەگەز” لە مێژووی فەلسەفەدا چەندە گرینگە.
ئێمە لەو نێوەندەدا دەتوانین 2 خوێندنەوە بەرچاو بكەین كە زۆرجار ئەو دوو خوێندنەوەیە یەك دەگرن و لە پڕۆژەیەكدا بەشێوەی هاوبەش دەردەكەون. لە خوێندنەوەی یەكەمدا ئاماژە بەگرینگیی رەگەز دەكرێ و بەڕوونی باس لە دیاردەی “دژە ئافرەتی” دەكرێ كە پێوەندیی راستەوخۆی بەبۆچوونی رەگەزی نێر بەرامبەر مێ هەیە. لە خوێندنەوەی دووەمدا، بەدواداچوون بۆ ئەو بیرۆكە و تیئۆرییانە دەكرێ، ئامانج تێیدا ئاشكراكردنی ئەو نیاز و مەبەستانەیە كە بۆچی ئافرەت لە فەلسەفەدا دێتە حەشاردان، چونكە فەلسەفە وەك دیاردەیەكی دنیایی مافی ئافرەتی پێوەیە و پێویستە رەگەزی بەرامبەر تێیدا بەشدار بێ. لە خوێندنەوەی دووەمدا كە باس لەو تەوەرە دەكرێ، كۆمەڵێك پرسیار لەسەر كاریگەریی رەگەز بۆ ئاراستەی مێژووی فەلسەفە دەكرێ، رێگە بدەن بەگەڕانەوە بۆ ئەرستۆ ئەو پرسە شی بكەینەوە.

2. گوتارە ئاشكراكانی دژە ئافرەت لە دەقە فەلسەفییەكاندا
هیچ گومانێك نییە لەوەی دەقەكانی فەلسەفیی ئەرستۆ دژی ئافرەت نووسراون، بەو هزرەی ئەرستۆ كە پێی وابووە ئافرەتان لە پیاوان كەمترن و ئەو بۆچوونە بەئاشكرایی باس كراوە. بۆ نموونە، ئەرستۆ دەڵێ “درۆكردن بۆ پیاو لە كاتی دەسەڵاتداری و فەرمانرۆیەتیدا مایەی بوێرییە، بەڵام درۆكردن بۆ ئافرەت مانای خۆبەدەستەوەدانە”، هەروەها دەڵێ “كێشەكانی بەردەوام حەزیان لە خۆدەرخستنە، هەروەك چۆن ئافرەت حەز دەكات خۆی بۆ پیاو دەربخات و ناشیرینی رێگە لە جوانیی بگرێ”. “ددانی ئافرەت لە ددانی پیاو كەمترە، واتە ئافرەت پیاوێكی ناتەواوە یا رەگەزێكی بێ سەروبەرەیە كە دروست كراوە كە ئیش و كاری تەنیا بڵاوكردنەوەی كێشەیە لەجیاتی ئەوەی بیر لەو نەوەیەك بكاتەوە كە هەرخۆی بەرهەمی هێناوە”.
وەك دیارە، لە دەقەكانی ئەرستۆدا تایبەتمەندیی كارەساتبار بەئافرەت دراوە كە ئەگەر بتوانن بەبوێری و زیرەكانە باسی بكەن. ئەوە بووەتە خاڵی ئازار و ئەو ئافرەتە تووشی دڵگرانی دەكات كە بەنیازە لەسەر بۆچوونەكانی ئەرستۆ كار بكات یان وانەكانی ئەرستۆ بڵێتەوە و ئافرەتەكە تووشی كێشە دەبێت. دەكرێ بەئاسانی بڵێن كە ئەرستۆ بەرامبەر ئافرەت و تواناكانی هەڵە بووە، بەڵام ئەگەر ئەوە راست بێ، ئەوە سەرجەم یان بەشێكی زۆر لە بۆچوونەكانی ئەرستۆ هەروەك خۆیان دەمێننەوە و كاریگەریی نابێ و ئێمە تەنیا دەتوانین بایەخ بەو بەشە لە هزرەكانی ئەرستۆ بەرامبەر ئافرەت نەدەین.
لێرەدا ئەرستۆ وەك نموونەیەك هاتووەتە، ئەگینا فەیلەسووفەكانی تری وەك ئەفلاتوون و كانت لەڕووی پرسی ئافرەتەوەی رەخنەیان لەسەرە و بۆچوونی دژی ئافرەتیان هەیە. رەخنەی فێمینیستی لە ئەفلاتوون زیاتر پێوەندیی بەو قسە و لێدوانانەوە هەیە كە بەناوی ئافرەتانەوە لەناو نووسینەكانی ئەفلاتووندا هاتوون. لە نووسینەكانی ئەو فەیلەسووفەدا، ئافرەت هاتووەتە ئاخاوتن و كەسایەتیی ئافرەت بەخوارووتر لە پیاو و لە سەرووی یەكسانی هاتووە، بەشێوەیەك كە لە كتێبەكەی “كۆمار”ی ئەفلاتووندا مافی یەكسانیی كۆمەڵایەتی كەمتر بەئافرەت دراوە، بەتایبەت كە رەچاوی نووسینەكانی ئەفلاتوون لەو كتێبەدا و پێناسەی ئافرەت لە روانگەی ئەو فەیلەسووفەوە دەكەی، دەبینی جۆری كەسایەتییەكان جیاوازن.
هەروەها فەیلەسووف كانت لە نووسینەكەكانیدا هاوەشێوەی ئەرەستۆ فێمینیستەكانی كردووەتە ئامانج، چونكە هەردووكیان لەسەر پرسی رەگەزگەری و نەژاد بۆچوونی هاوبەشیان هەیە و كۆكن، دیاردەیەك كە بەسەرجەم نووسینەكانی ئەو دوو فەیلەسووفەوە دیارە.

3. شیكاریی رەگەز لە چمكە فەلسەفییەكاندا
ئەگەر سەرنج بەتیئۆریی “پێكهاتە مادییەكان”ی ئەرستۆ بدەین كە تێیدا گرینگیی بەمایەكی دراوە، لە نێوان پیاو و پێكهاتەی باڵادەستیی رەگەزیدا پێوەندییەك دەدۆزینەوە و لە ئەنجامدا ئەوەی بۆ ئافرەت و رەگەزی مێ دەمێنێتەوە، تەنیا كێشە و گرفتەكانن. لە نووسینەكانی ئەرستۆدا دەبینین شێوەی كەس و كێشە دوو پێكهاتەی جیاوازن كە هەریەكەوە ئاماژە بەجۆرێك لە رەگەز دەكەن.
مەبەست لە بۆچوونی رەگەزییانە ئەوەیە كە لە پرسەكاندا بەپێی جۆری رەگەز شتەكان ئاشكرا یان بەنهێنی نووسراون، ئەوەی پێوەندیی بەرەگەزی نێرەوە هەیە بەئاشكرا هاتووەتە بەرباس و ئەوەی بۆ رەگەزی مێینە دەگەڕێتەوە بەنادیار و ئاڵۆز باسی كراوە و تەنانەت حەشار دراوە و بەزمانی هێما باس لە رەگەزی مێ كراوە. لەگەڵ ئەوەدا، كێشە وەك هێمای ئافرەت و كەس وەك هێمایەك بۆ پیاو لە هزری ئەرستۆدا یەكسان نین و هەركامەیان ئاراستەیەكیان هەیە، بەشێوەیەك كە پیاو وەك پێكهاتەیەك لە ئافرەت وەك كێشەیەك باشتر بووە.
لەو نێوەندەدا هەوڵ دراوە مانای هزرەكانی ئەرستۆ لە زمانی هێماوە بۆ زمانی ئەدەب بگۆڕێ تا ئەگەر ئەرستۆ بەروانینێكی نەرێنییەوە باسی ئافرەتی كردووە و تایبەمەندیی خراپی خستووەتە پاڵ كەسایەتیی ئافرەت، ئەوە بەجۆرێكی تر لێك بدرێتەوە. هەرچەندە لە تیئۆرییەكانی ئەرستۆ هەر لە بنەڕەتدا لەسەر رەگەز بنیات نراون و بەڕاستی چۆن دەكرێ ئەو تایبەتمەندییە لە بۆچوونەكانی ئەرستۆ بسڕیتەوە و باس لە هزرێكی ئەو فەیلەسووفە بكەی بێ ئەوەی لایەنی سەرەكیی دەقەكان پشتگوێ بخەی؟ ژمارەیەكی زۆر فەیلەسووفی فێمینیست كاریان لەسەر ئەو پرسە كردووە، بۆ نموونە لیندا لانگ لە كتێبی “ئافرەت ئاژەڵێكی بڕیاردەر نییە” جەخت دەكاتەوە لەوەی “رەگەز و سێكس” لە سەرجەم نووسینەكانی ئەرستۆدا بەشێوەی جۆرەوجۆر هەیە، هەرچەندە هەوڵی زۆر دراوە ئەو لایەنە بشاردرێتەوە و ژمارەیەك فەیلەسووف بەشێوەی جۆرەوجۆر باس لەو دیاردەیە لە دەقەكانی ئەرستۆدا دەكەن.
ئەگەر بۆچوونی ئەو سكۆلارانەی سەرەوە راست بێ كە لەبارەی ئەرستۆوە دەدوێن، ئەوە تیئۆرییەكانی ئەرەستۆ لەسەر دژایەتییكردنی ئافرەت بنیات نراون و بەوشێوەیە فێمینیستەكانی دەتوانن لە پڕۆژەیەكدا سەرجەم ئەو بێ بایەخییانە ئاشكرا بكەن كە لە دەقەكانی ئەرستۆدا و وەك نەریتێكی نووسین بەرامبەر ئافرەت كراوە. هەندێكجار لە بۆچوونەكانی دیكارت (فەیلەسووف و زانای بیركاری لە فرەنسا) دا هاتووە كە بەستنەوەی فێمینیستی بەتیئۆرییەكی رەگەزییانە كارێكی ناتەواوە، بەپێچەوانەی ئەوەی ئەرستۆ هەریەك لە كەسایەتیی ئافرەت و هزری خۆی تێكەڵ بەیەكتری دەكات تا لەبارەی ئافرەت بدوێ. هەرچەندە ناكرێ بۆچوونەكانی ئەرستۆ و دەقەكانی ئەو فەیلەسووفە پۆلینی سەر رەگەزە جۆرەوجۆر بكرێ، بەڵام هێشتا هەندێك فێمینیست جەخت دەكەنەوە لەوەی هزرەكانی ئەرستۆ باس لە دوو جۆرە مێشك و ئەقڵی مرۆڤەكان دەكات و بۆ ئەو مەبەستە پەنای بۆ هۆكاری جیاوازیی رەگەزەكان لە نێر بۆ مێ بردووە، بەشێوەیەك كە ئافرەتان كەسایەتییەكن پڕ لە هەست و سۆزداری.

4. كورتەباسێك لەسەر وردبوونە فەلسەفییەكان
دەكرێ لە رێگەی رەخنەی فێمینیستی و وردبوونەوەی فەلسەفییەوە گومان بخرێتە سەر بەشێك لە پاكی و بێگەردیی فەلسەفە و لێكدانەوەی جۆرەوجۆری بۆ بكرێ. ئەو بەشە لە فێمینیستە توندڕۆ و بناژوخوازەكان كە رەخنەگرن، كۆكن لەسەر ئەوەی پێكهاتەی سەرەكیی فەلسەفە و بەهاكانی ئەو زانستە وەك هۆكار و بابەت لەسەر رەگەز بنیات نراوە. لە داوونەریتەكانی رۆئاوایی كە وەك بەشێك لە هەموو فەلسەفە دێنە دانان وا لێك دەدرێتەوە كە رەگەزی مێ پێكهاتەی سەرەكیی فەلسەفەیە.
ئەوانەی بەوردی سەرنجی فەلسەفە دەدەن، بەرەوڕووی چەند پێكهاتەیەكی سەرەكی لە فەلسەفەدا دەبنەوە، وەك ئەوەی “جێنیڤیڤ لایۆد” لە كتێبی “پیاوی هۆكارەكەكان”دا جەخت لەسەر هۆكار و بابەتیبوون لە مێژووی فەلسەفەدا دەكاتەوە كە لەسەر رەگەزی مێ بنیات نراوە. بەكارهێنانی ئافرەت وەك بەشێكی سەرەكیی لە مێژووی فەلسەفەدا قۆناخێكی تایبەت بووە، بەڵام لە هەمووی ئەو مێژووەدا رەگەز ئامادەییی بەرچاو و هەمیشەیی هەبووە، واتە هیچ كات رەگەز لە فەلسەفە دانەبڕاوە و هەر لە ئەرەستۆوە تا دەیڤد هیوم (گەورە فەیلەسووفی سكۆتلەندی) و لە ئەفلاتونەوە تا سارتەر بەردەوامی هەبووە، لە هەموویاندا هۆكارەكان وێنایەكی ئافرەتانەیان هەیە و لە گەیاندنی هۆكارەكاندا پەنا بۆ رەگەزی مێ چووە. هەر پێوەست بەو باسەوە، سوسەن بۆردۆ لە كتێبەكەی خۆیدا “فڕین بەرەو بابەتیبوون”دا ئاماژە دەكات كە سەردەمی نوێی فەلەسەفە هەمان بۆچوونەكانی دیكارتە كە سەرچاوەی هەموو هزر، هۆكار و پرسە بابەتییەكان لەسەر بناخەی رەگەی نێر دانراون. بەواتەیەكی تر لێرەدا پێگەیشتنی فەلسەفەی سەردەمییانە و خۆگونجاندنی لەگەڵ زانستی سەردەمی دەبینین كە تێیدا رەگەز ناوەندی هۆكار و بناخەكانی تری فەلسەفەیە و هەموویان تەواو نەیار و دژ بەئافرەتان و فێمینیزم وەستاوە.
بەپێی رێبازی دیكارت و روانینی ئەو فەیلەسووفە بۆ پێڕۆییكردن لە ئەقڵ و جێبەجێكردنی زانستی سەردەمییانە لەگەڵ داوونەریتی راستەقینەی فەلسەفی و كولتووری ناگونجێ، چونكە لەو قۆناخەی فەلسەفەدا هەست دەكەی دەقەكان زیاتر هاوڕێی ئافرەت و كەسایەتی و هێزەكانی رەگەزی مێیە. پێویستە ئاماژە بەوە بكرێ كە هەندێك فەیلەسووفی وەك لیۆد و بۆردر سەرەڕای ئەوەی جیاوازییان لە جۆری رەگەزەكان كردووە، بەڵام زیاتر رەچاوی رەگەزی نێر واتە پیاویان كردووە. لە ڕوانگەی فەیلەسووف “لیۆد”ەوە، رەگەزی نێر و نێرگەرایی لە هێنانەوەی بەڵگەدا بۆ سەلماندنی بۆچوونەكان، وەك هێمایەكی لێ هاتووە، بەشێوەیەك كە لە واتەسازی دەرچووە و بازنە كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆجییەكانی بەزاندووە. خاتوو لیۆد رەگەزی نێری وەك پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی هێناوە كە هاوكات نوێنەری هەردوو رەگەزەكەیە و دەكرێ وەك نێر سەیری مێ بكەی. لێرەدا مەبەستی نووسینەكە و خوێندنەوەی ئێمە راستەوخۆ باسی رەگەزناسی نییە، تەنیا باس لە پێگەی هەردوو رەگەزی نێر و مێ لە دەقە فەلسەفییەكان دەكەین و بەنیازین ئاگەدار بین لەوەی ئاخۆ رەگەز چۆن لە دەقدا شوێنی بۆ كراوەتەوە و لە هێنانەوەی بەڵگەدا چۆن پەنا بۆ رەگەزی مێ و نێر بردراوە. خاتوو لیۆد لەگەڵ ئەوەشدا خۆی دەپارێزێ كە پێناسەیەكی دیاری دەروونی بۆ جیاوازییەكانی هەردوو رەگەز بێنێ و هیچ جۆرە ئەرك و پێناسێكی كۆمەڵایەتی بەڕەگەزەكان نادات. ئەو ئافرەتە فەیلەسووفە فێمینیستە سوودی لە گونجاندنی رەگەزەكان لەگەڵ یەكتریدا بینیوە، بۆیە لە دەقەكانیدا رەگەزی نێر و مێ دیار نییە و زۆر ئەستەمە لە رێگەی هێماكانەوە بزانین مەبەست لە كام رەگەزە، چونكە بۆ هەر دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی رووی لە رەگەزێك كردووە و هێمایەكی بەكار هێناوە. فەیلەسووفە فێمینیستەكانی تر هەوڵیان داوە لە ساخكردنەوەی رەگەز بۆ نووسین و هێماكانی نووسینەكانیاندا هێمای دیار بۆ رەگەزەكان بەكار بێنن، بەشێوەیەك كە دیار بێ كام هێما ئاماژە بۆ كام رەگەز دەكات و لە هەموو دەقەكاندا پێڕۆ بكرێ.

فەیلەسووف خاتوو سوسەن بۆردۆ كە بەفێمینیستێكی سەردەمییانە ناسراوە پێی وایە، شكانەوەی بۆچوونەكانی دیكارت بەلای رەگەزی نێر لە نووسینەكانیدا پێوەستن بەهەردوو هۆكاری كۆمەڵایەتی و دەروونی و رەچاوی ئەو 2 تایبەتمەندییەی كردووە. یەكەمیان لەبارەی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكانی رەگەزی نێر كە بۆ سەدەی حەوتەم و زۆر پێش خۆی دەگەڕێتەوە كە رەنگدانەوەی بۆچوونی ئەوكاتی خۆی و ژینگەكەیەتی. دیكارت بەگرینگەوە باسی لە ژیانەوەی دووبارە و بنیاتنانەوەی زانیاری لە ئاستی دنیادا كردووە و ئەو كردارە بەپڕۆسەیەكی “پیاوانە و نێرانە” ناو دەبات. ئەو خوێندنەوە كۆمەڵایەتییەی دیكارت لەسەر بنەمای لایەنە دەروونییەكانی رەگەزی نێر بووە. گەورەترین نیگەرانییەكانی دیكارت كاتێك ئاشكرا دەبێ كە لە نووسینەكانیدا باسی بوون و ژیان دەكات و تێیدا خۆی لە هەرجۆرە بۆچوون و بیرۆكەیەك دوور دەكاتەوە كە پێی وایە سەرەتای بوونیەتی مرۆڤەكان هەمان رەگەزی مێ و ئافرەتن. خاتوو بۆردۆ لە بۆچوونەكانی تایبەتی خۆیدا گرینگییەكی زۆری بەلایەنی كۆمەڵایەتی و دەروونیی رەگەزی نێر داوە كە رەخنەیەكی زۆری لەلایەن رەخنەگرانەوە لێ كەوتووەتەوە، چونكە ئەو دۆخە تەنیا پێوەست نییە بەو فەیلەسووفە، بگرە پرسێكی مێژوویییە و پێوەندیی بەپرسی ماڵباتەوە هەیە.
خاتوو لویس ئیریگەرای كە فێمینیستێكی بەلجیكییە بەشێوەیەك بناژووخواز و توندڕۆیانە باس لە مێژووی فەلسەفە دەكات و هەوڵی داوە سەرجەم لایەنە شاراوانەكانی دەقە فەلسەفییەكان ئاشكرا بكات كە ئاماژە بۆ باڵادەستیی رەگەزی نێر دەكات. نووسینەكانی ئەو خاتوونە، هاوشێوەی خاتوو بۆردۆیە و تێیدا سوودی لە زانستی دەروونناسی بینیوە تا دەروونناسیی دەقەكان بكاتەوە، هەروەك چۆن لیۆد پێشتر كارێكی لەوشێوەیەی ئەنجام دا. ئەوانە هێماكانی پێوەست بەڕەگەزی نێر لەناو دەقە فەلسەفییەكان بەرجەستە دەكەن و مانا و چمكەكان لەسەر بنەمای رەگەزی لێك دەدەنەوە، بەڵام لەو نێوەندەدا، خاتوو ئیریگەرای بەپێچەوانەی بۆردۆ و لیۆد لە ئاستێكی بەرزدا داوونەریتەكانی پێش خۆی شكاندووە و كەمتر لای لە شیكردنەوەی دەقە فەلسەفییەكانی پێشووتری بردووە، بۆ نموونە خۆی پاراستووە لەو شیكارییەی فەیلەسووفەكانی تر و تەنانەت هەریەك لە بۆردۆ و لیۆد بۆ رەگەز كردوویانە و هەوڵیان داوە دەق لەسەر رەگەز بنیات بنێن. بۆ نموونە، خاتوو ئیریگەرای هەڵسوكەوتی مرۆڤی زیاتر لەسەر بنەمای “حەز و لاسایی” لێك داوەتەوە تا “راستی و دروستی”ی مرۆڤەكان. هەروەها باس لە دیاردەی “یاخیگەری و هەڵگەڕانەوە” لە دەقە فەلسەفییەكاندا دەكات و وەك هێمایەك بۆ حەزی دەسەڵاتداری و باڵادەستیی رەگەزی نێر ناوی دەبات.

بەپێی بۆچوونەكانی ئیریگەرای “باڵادەستیی پیاو” (پیاوسالاری) پێوەندیی بەجیاوازیی رەگەزییەوە هەیە، بەڵام زۆرجار لە دەقی فەلسەفیدا ئەو چمكە بەهەڵە لێك دراوەتەوە و ئەو دەسەڵاتە بەڕەگەزێكی جگە نێر بەخشراوە، لەكاتێكدا بنەمای دەستەواژەكە بۆ دەسەڵاتی نێرینە دەگەڕێتەوە. ئەو خاتوونە لەوبڕوایە دایە رەگەز لە دەقە فەلسەفییەكاندا هێندەی جێگەی بایەخ نییە بەوشێوەی ئەرستۆ وەك پرسێكی سەرەكی لە نووسینەكانیدا گرینگیی بەڕەگەز داوە. لەگەڵ ئەو جیاوازییە مێژوویییەی كەوتووەتە نێوان فەیلەسووف و فێمێنیستەكان و ناكۆكیی دیار لە خوێندنەوە و بۆچوون لەسەر رەگەزیبوونی “هۆكار” لە فەلسەفەدا هەیە كە وەك نێر پێناسەی بۆ كراوە، هەموو روانینەكان لەسەر رەوشتی مرۆڤـ هاوشێوەن و سەرجەمیان كۆكن لەوەی ئەمڕۆكەی سەرجەم لایەنەكانی پێوەست بەفەلسەفە هەرلە كولتووری ئێمەوە بناخەیەكی رەگەزییانەی هەیە و ئەویش سەر بەڕەگەزی نێرە.

لێرەدا، ئەو گێڕانەوە و باسانە لەسەر داوونەریتە فەلسەفییەكان پاساوێكی مێژوویی بۆ فەیلەسووفە فێمینیستەكان دێنێتەئاراوە بۆ ئەوەی رەخنە لە رەگەزی “بەڵگە و هۆكار” لە فەلسەفەدا بگرن كە بەپێی رەگەزی نێر و دوور لە رەگەزی مێ دابەش كراوە. ئەگەر فێمینیستەكان سەركەوتوو بن لەوەی رەخنەكانی خۆیان لەسەر رەگەزیبوونی فەلسەفە بەلای نێردا پێشان بدەن و بتوانن ئاشكرای بكەن كە “هۆكار و بابەت” لە فەلسەفەدا هەردووكیان نێرن، ئەوە ناتوانێ پاساوێك بێ بۆ رەتكردنەوەی خێرای هەموو دەقە فەلسەفییەكان، هەرچەندە ئەو پرسە نیشانەیەكە بۆ جیاوازیی رەگەزی لە فەلسەفەدا. لە راستیدا نكۆلی ناكرێ لەوەی پێویستە لە خستنەڕووی كێشە و گرفتەكاندا بەدەق روو لە رەگەز بكەی، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك رەتی بكاتەوە لە باسكردنی كێشە و ئارێشەكاندا سوود لە رەگەز وەربگرێ و تەنانەت ئاماژە بەو گرفتانە نەكات، ئەوە ناتوانێ دەقێكی رەسەن بەرهەڤـ بكات، لە بەرامبەردا پێویست ناكات سەرجەم هۆكارەكانی دەقێك بەڕەگەز ببەسترێتەوە. ئەگەر سەپاندنی رەگەزی نێر بەسەر مژارێكی فەلسەفی زۆر پێویست نییە تا چمكی مانای دەق بێتەكایەوە، ئەوە پێویست ناكات فێمینیستەكان هەڵوێستی توند وەربگرن و بەوهۆیەوە هەموو فەلسەفە رەت بكەنەوە. لەلایەكی ترەوە، دەكرێ “هۆكار” لە فەلسەفەدا لە رەگەزی نێر بێ تا گرینگیی زیاتری پێ بدرێ، بەڵام ناكرێ فێمینیستەكان بەوهۆیە هەر لە بنەڕەتدا “هۆكار و بەڵگە” لە دەقە فەلسەفییەكاندا رەت بكەنەوە. هەروەها ئەگەر جۆرێك “نێربوون” بەهۆكاری “بەڵگە”وە لە فەلسەفەدا دیارە، پێویستە پاساوی بۆ بدۆزرێتەوە و نەبێتە جێگەی رەخنە و مشتومڕ. چونكە “بەڵگە و هۆكار” دەكرێ لە یەكتری جیا بكرێنەتەوە و تایبەت نەكرێن بەڕەگەزێكی تایبەتی وەك نێر و مێ، دەكرێ دوور لە نێر و مێ رەگەزێكی سروشتییانە بەو 2 پێكهاتە سەرەكییەی فەلسەفە بدرێ، بەڵام ئەگەر فەیلەسووفە فێمینیستەكان پەسەندی ئەوە بكەن بەڵگە و هۆكار دابەشی سەر 2 رەگەزی نێر و مێ بكرێ و واز لە رەتكردنەوە بێنن.

پێداچوونەوەی فێمینیستەكان بەمێژووی فەلسەفەدا
مامۆستایەكی زانكۆ بۆ بواری فەلسەفە لە ئەمەریكا دەڵێ “ئەو ئافرەتانە ئافرەت نین كە لە پەراوێزی فەلسەفەدان، چونكە فەیلەسووفەكان خۆیان لە پەراوێزی مێژوودان”. فێمینیستەكان لە هەڵبژاردنی پرسە مێژوویییەكاندا زۆر هەستیار و وردبینن و زۆربەیان بناژووخواز و توندڕۆیانە بیر دەكەنەوە و بەو روانینەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئافرەت لە فەلسەفەدا دەكەن كە پڕۆسەیەكی مەبەستدارە و ناكرێ تەنیا لەرێگەی بزووتنەوە نوێیەكانی فەلسەفی وەڵامی بدرێتەوە. ئەوە پڕۆژەیەكی هەستیار و بناژوویییە، چونكە ئەگەر مێژووی ئافرەتە فەیلەسووفەكان دیسان پێناسە نەكرێتەوە، ئەوە رێچكەی فەلسەفە تێك دەدات و مەترسیی رەگەزی نێری هەر لەسەر دەبێ. پڕۆژەی خوێندنەوەی دووبارە بۆ فەیلەسووفە ژنەكان بەپێچەوانەوەی هزر و بۆچوونی ئەم سەردەمەی فێمینیزمە.
بەهەرحاڵ، لە لایەكەوە فێمینیستەكان پڕۆژەیەكیان بەدەستەوەیە تا بیسەلمێنن كە هەر بەدرێژاییی مێژوو ئافرەت لە فەلسەفەدا بوونی هەبووە و فەیلەسووفی دیاری لێ هەڵكەوتووە، بەڵام هاوكات پێوەندیی ئافرەت و فەلسەفە لەسەر 3 خاڵی دیار چڕ كراوەتەوە، یەكەمیان فەیلەسووفی ئافرەت، دووەم فەیلەسووفەكانی چالاكی بواری رەگەزی مێ و سێیەم فێمینسیتە فەیلوسوفەكان خۆیان.
بەپێی زۆربەی سەرچاوە نوێیەكان، فەیلەسووفە ئافرەتەكان وەك فێمینیست بیریان نەكردووەتەوە و لەسەر دەنگی فێمینیست باسیان لە فەلسەفە نەكردووە، بەپێچەوانەی رەگەزی بەرامبەریان واتە پیاوان كە رەگەزی نێرینە بەدەقە فەلسەفییەكانیانەوە دیارە.
لە بەرهەمی “مێژوویەك لە فەیلەسووفە ئافرەتەكان”دا نووسیار “مێری ئێلیین” پێی وایە كە “ئەگەر ئێمە چاوەڕوانی كەسانێكی وەك ڤیساغۆرسی یۆنانی لە ئافرەتان بكەین، ئەوە جیاوازییەكی كەم لە خوێندنەوەی فەلسەفە بۆ هەردوو رەگەزی پیاو و ئافرەتدا دەبینین، لە هەردووكیاندا فەلسەفە گرینگیی بەشتی هاوبەش دەدات. هەر لەوبارەیەوە، نووسیار “مێری وارنۆك” پێی وایە “سەرەنجام بۆچوونێكی هاوبەش و یەكدەنگم لەناو ئافرەتە فەیلەسووفەكاندا نەبینی، ئەوان بۆچوونی جیاجیایان هەیە و كۆك نین”.
هەرچۆنێك بێ، ئەوەی ئێستە لە فەلسەفەدا بووەتە راستییەك ئەوەیە كە فەلسەفەی ئەمڕۆ جیاوازە، بەڵام ئەوەی دیارە باس لە فەلسەفە لەسەر رەگەزی نێر دەكات، باسكردنی فەیلەسووف لە خۆی بووەتە رێچكەیەك لە مێژووی فەلسەفە و ئافرەتانی فەیلەسووف لە ناخی دڵەوە حەز دەكەن وەك تاكەكەسی باس لە فەلسەفە بكەن و لە دەقەكانیاندا لەسەر زاری “من” بنووسن.
كاتێك هەوڵ دەدەین خوێندنەوەی دووبارە بۆ فەیلەسووفە ئافرەتەكان بكەین، تووشی پرسیارێكی سەرەكی دەبینەوە كە ئاخۆ چۆن دەكرێ دیسان فەیلەسووفە ئافرەتەكان لەناو دەقە مێژوویییەكاندا تۆمار بكەینەوە لە كاتێكدا ئەوان خۆیان بەشێكی دانەبڕاوی ئەو دیرۆكەن؟ لیزا شاپیرۆ پرۆفیسۆر و نووسیاری ناودار ساڵی 1994 لە گۆتارێكدا تیشكی خستە سەر دۆخی فەیلەسووفە ئافرتەكانی ئەم سەردەمە و لەو بڕوایەدا بوو كە “زیادكردنی ناوی یەك یاخۆ دوو ئافرەتی فەیلەسووف بەلیستی ناوی فەیلەسووفەكان تەواو نییە”، هەروەها پێی وابوو “ئێمە لە پێدانی پشكی ئافرەت لە مێژووی فەلسەفەدا، زیاتر پێویستییمان بەهێنانەوەی هۆكاری دەروونی هەیە تاوەكو ئەوەی پەنا بۆ رەگەزی جیاواز ببەین و تەنیا رەگەز بەسەرچاوەی دابەشكردنی فەلسەفە بزانین، وەك ئەوەی بڵێن فێمینیستێك، نووسیارێك یاخۆ هەركەسێكی تر لە بەرژەوەندیی ئافرەتدا دەنووسێ.
فەلسەفە، چیڕۆكێكە پێویستە ئێمە تێیدا بەدوای پرسی نوێتردا بگەڕێن و یەكێك لەو گەڕانانە دۆزینەوەی كەسایەتیی رەگەزی مێ بێ”.

هێرشكردنەسەر و دەستبەسەرداگرتنی فەیلەسووفە دیارەكان لەلایەن فێمینیستەوە
فێمینیستە فەیلەسووفەكان لە گۆڕینی مێژوودا رۆڵیان هەبووە، بەتایبەت لە سەرخستنی بۆچوونەكانیان كە زیاتر بۆ باڵادەستكردنی رەگەزی مێ و ناوەڕۆكی رێبازی فێمینیستی دەگەڕێتەوە. ئەگەر بەڕەشبینی سەیری مێژووی فەلسەفە بكەین، دەتوانین تەنیا رەچاوی هزری ئەو بیرمەند و فەیلەسووفانە بكەین كە بەهەڵە باسی ئافرەتیان كردووە، هەروەك چۆن بەشێك لە فێمێنیستەكان دەقی ئەوجۆرە فەیلەسووفانە زەق دەكەنەوە و بەسەرچاوە وەریدەگرن. دەستیان لە چەند چمكی ناو دەقەكانی فەیلوسوفەكان ئەرستۆ و دیكارت توند كردووە و بۆچوونی نەرێنیی ئەو دوو گەورە فەیلەسووفەیان بەرامبەر ئافرەت وەك هەموو مێژووی فەلسەفە وەرگرتووە. هەر بۆیە  زۆرجار فێمینیستە فەیلەسووفەكان لەناو خۆیاندا تووشی ناكۆكیی بۆچوون دەبن و تەنانەت هەندێكجار مێژووی فەلسەفە بەچەند شێوازی دژبەر و بەپێچەوانەی یەكتری لێك دەدەنەوە، بەشێوەیەك كە شرۆڤەی فێمێنیستەكان لە رابردووی فەلسەفە و پێگەی ئافرەتدا جیاوازە. بۆیە ناكۆكی لە خوێندنەوەی فێمێنیستەكان بۆ مێژووی ئافرەت لە فەلسەفەدا رەنگدانەوەی هەبووە لەسەر فێمێنیزمی سەردەمییانە و وای لێ هاتووە كە ئێستە فێنێنیستەكان لە دەقەكانیاندا سوود لە “ئێمە” وەربگرن، واتە بەنیازن بەناوی هەمووان بنووسن. ئەو دۆخە وای كردووە كە لەم سەردەمەدا فێمینستەكان كەمتر وەك تاك قسە بكەن. (بەپێچەوانەی ئەوەی پێشتر باسی لێ كرا).

رەنگدانەوەكانی شێوازی كاری فێمێنیست لە شرۆڤەی مێژووی فەلسەفەدا
ناكۆكی لەبارەی بەها و بایەخی مێژووی فەلسەفە بەرامبەر هزری فێمێنیستی زۆرجار جیاوازیی بۆچوون لەبارەی لێكدانەوەی مێژووی فەلسەفە خۆی لێ دەكەوێتەوە، بەشێوەیەك بەهۆی نرخاندنی رەگەزی مێ لە فەلسەفەدا، شرۆڤەی فەلسەفە خۆی دەخاتە بەركۆمەڵێك پرسیار. ئایا بەڕاستی فێمێنیستەكان دەتوانن لە بەكارهێنانی مێژووی فەلسەفە وەك سەرچاوەیەك هاوشێوەی بزووتنەوەكانی تری فەلسەفی مامەڵە لەگەڵ ئەو ژێدەرەدا بكەن؟ ئەو پرسیارە وامان لێ دەكات ئێمە بەپێی حەز و ویستی خۆمان مێژووی فەلسەفە لێك بدەینەوە.
فەیلەسووف خاتوو ساینتیا فریلەند (2000) رەخنەی لەو بۆچوونە گرت كە فێمینیستەكان بتوانن مێژووی فەلسەفە وەك هۆكار و سەرچاوەیەك بەكار ببەن لەوەی بۆ بزووتنەوەكانی تری فەلسەفی كاری سوودبەخش ئەنجام بدەن. ئەو خاتوونە پێی وایە فێمینیستەكان تەنیا مۆڵەتی ئەوەیان هەیە وەك هزرێك لەگەڵ مێژووی فەلسەفەدا بڕۆن و هاوڕێی بن و مافی ئەوەیان نییە لەو مێژووە هەڵبێنجن.
فریلەند چمكی فەلسەفە لە مێژوودا وەك ئایدیۆلۆجیا یاخۆ روانینێك پێناسە دەكات كە لە روانگەی سیاسییەوە چەوسێنەرە و لە روانگەی ناوەڕۆك و شوناسەوە ئاڵۆزە و فێمینیستەكان بەمەبەستی تایبەتی خۆیان سوود لە سەرچاوە مێژوویییەكانی فەلسەفە وەردەگرن. دەردەكەوێ كە سەرجەم مێژوونووسانی ستاندەدری فەلسەفە گوناهبارن لەوەی بۆیان نەكراوە لە بۆچوونە رەخنەئامێزاكانیاندا بۆ مێژووی فەلسەفە باسی ئەو ئاڵۆزییە بكەن كە لە سەرەوە باس كران. (1)

گەورە فەیلەسووفە ئافرەتەكان: بیری ژنان بۆ ژنان
لە بەشی هەرەزۆری مێژوودا، پیاوان لە ریزی پێشەوەی فەیلەسووفەكاندا هاتوون و فەلسەفە هەمیشە سەر بەڕەگەزی نێر بووە. ئافرەتان بۆیان نەكراوە لە كەرتی پەروەردەدا چالاك بن و بیری خۆیان بخەنە خزمەت ژیان. لە سەردەمی ئێستەدا و بەتایبەت لەماوەی 200 ساڵی رابردوودا ئافرەتان بەشداریی كارا و چالاكییان لە بواری كولتووریدا هەبووە، بەڵام زۆربەیان روویان لە ئەدەبیات و هونەرەكان كردووە نەك فەلسەفە.
بەگشتیی ئافرەتان كەمتر لە پیاوان هەست بەئاسوودەییی دەروونی دەكەن و سارد و سڕتر لە رەگەزی بەرامبەر دەڕواننە پرسەكان و ئەو تایبەتمەندییە رۆڵی ئەوانی لە فەلسەفەدا كەمتر كردووە. ئافرەتان جیاوازیی بەرچاویان تێدا بەدی دەكرێ و لەلایەنی كەسێتییەوە تەواو هەست بەولایەنە كراوە، بەڵام هاوكات ئەوان كەمتر لە پیاوان حەز بەئەنجامدانی بەشێكی زۆر لەو كارانە دەكەن كە پێوەندییان بەسروشت و زانستە مرۆیییەكانەوە هەیە.
بەڕەچاوكردنی ئەوەی ئافرەتانە دەتوانن باڵاترین ئاستەكانی خوێندن بەسەر بكەنەوە و لە زۆربەی بوارەكاندا باڵادەست بن، دەبێ بزانین بەڕاستی ئەوان كاتێك دەگەڕێنەوە ناو كۆمەڵگە و لەلایەن پیاوانەوە تووشی هەڵاواردن دەبنەوە، هەڵسوكەوتیان چۆن دەبێ و لە فەلسەفەشدا ئەو جیاوازییە بخەینە روو. لە هەمان كاتدا، رەگەز لە فەلسەفەدا بەرەو پەرەسەندن نییە و چیتر وەك جاران هێنانەوەی بەڵگەی دانسقە و سیستماتیك و بەها كولتوورییەكان بایەخیان نییە، چونكە رێگەكانی لەدەستخستنی دنیا گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. فەلسەفە رژدە لەسەر ئەوەی بەدوای رێگەیەكدا دەگەڕێ تا مانای ژیان بدۆزێتەوە كە ئەوەیان لەڕاستیدا ئەركی ئاینێكی دۆگما و داخراوە. بەڵام بەپێی لێتوێژینەوەیەكی ئەكادیمی ئێستە، لە وڵاتانی ئەوروپایی و باكوری ئەمەریكادا پەروەردەی ئاینیی باوی نەماوە و شێوازە ئەقڵانییەكان لە گەیشتن بەوەڵامە سەرەكییەكانی ژیان، خواستەكانی مرۆڤیان پشتگوێ خستووە. فەیلەسووفەكان پەراوێز خراون و بەها و پایەیان لە دابەزینە. دوا بزووتنەوەی گرینگیی دنیایی بواری فەلسەفە هەمان رێچكەی “بوونگەرایی” بوو كە پاش شەڕی پاریس لە (1952 فرەنسا) لە نووسینەكانی “ژان پۆل سارتەر”، “ئەلبێر كامۆ” و “سیمۆن بیوڤـ”دا هەستی پێ دەكرێ. لەو قۆناخەدا زیاتر گرینگیی بەزمانەوانی لە فەلسەفەدا درا تا فەلسەفە خۆی. ئەوان روویان لە قۆناخی پاش دووبارە بنیاتنانەوە و مۆدێرنیتە كرد و بەشێك لە چمك و ماناكانی پێشووتری فەلسەفەیان شكاند. هیچ كەس ئاگەداریی بەهای فەیلەسووفەكان نەبوو و لایەنی كولتووریی فەلسەفە خرایە بەرڕەخنە.
مانا و بەهای دەستەواژەی “فەیلەسووفی ئافرەت” كاڵ بووەوە، كەسێكی وەك خاتوو سیمۆن بیوڤـ زیاتر وەك بیرمەندێك سەیر دەكرا تاوەكو فەیلەسووف. پێناسەی گشتی بۆ فەیلەسووف ئەوە بوو كە “هەركەس واز لە پرسگەلەكانی رۆژانە بێنێ و خۆی لە هەموو شتەكانی دنیایی رەها بكات و لە ژوورێكی تاكەكەسیدا خۆی بدزێتەوە، فەیلەسووفە”. هەریەك لە خاتوو سیمۆن بیوڤـ و ئاین راند كە لە لیستی گەورە فەیلەسووفەكاندان لەژێر ئەو پێناسەیەدا خۆیان دەبینییەوە.
بۆچوونی ئاین راند لەبارەی هاندانی مرۆڤەكان بۆ روانینێكی كۆمەڵایەتی بەنرخ بوو و لە نووسینە خەیاڵئاوییەكانیدا هەست بەو هزرەی دەكەین كە لەسەر بنەمایەكی فەلسەفی هاتووەتە دامەزراندن. هەروەها سیمۆن بیوڤـ لە بەرهەمی “رەگەزی دووەم”دا بەوردی باس لە ئاوێتەبوونی رەگەزیی دەكات و تێكەڵبوونی رەگەزەكان بۆ لایەنی مێژوویی دەگێڕێتەوە تا فەلسەفە و بەبەڵگەیەكی راستەقینە ناوی دەبات. لە نووسینەكانی هەردوو ئەو خاتوونانە كێشەیەك بەناوی رەگەزی مێ نییە و بەلایدا نەچوونە.
ئەو دیاردەیە بێزاریی و رەخنەی هەموو لایەكی لێ دەكەوێتەوە كە هەمیشە ئافرەت وەك خاڵی جیاوازی و هەڵاواردن لەگەڵ پیاوان پێشان دەدات، بەتایبەت كە ئەو جیاوازی و هەڵاواردنە رەگەزییانەی ئافرەتان لەلایەن پیاوان خۆیانەوە بێتە باسكردن. كەمیی فەیلەسووفی ئافرەت بۆ نەبوونی توانا و بەرهەی رەگەزی مێ ناگەڕێتەوە، بگرە پێوەندیی بەڕووخانی فەلسەفە خۆیەوە هەیە. فەلسەفە خۆی بووەتە پرسێكی مردوو، چونكە ئێستە سەردەمی لێشاوی زانستەكانی وەكو ئینتەرنێت و بەرهەمە تەكنەلۆجیایییەكانە.  هەموو كەس دەتوانێ لەرێگەی كۆمپیوتەرێكەوە شوناسێكی جیاواز بۆ خۆی دەستەبەر بكات و لەسەر رەگەز و ناوەڕۆكی خۆی بڕیار بدات، ئەو دۆخە گۆڕانكارییەكانی بنەڕەتی لە هزر و بۆچوونی گەنجاندا پێك هێناوە و پێناسەی جیاجیا بۆ شتە باش و خراپەكان دەكرێ. فەلسەفە بۆ سەردەمێكی لەناوچوو دەگەڕێتەوە كە تێیدا پرسگەلەكان بەسڕی وەڵام دەدرانەوە و پرسیارەكانی مرۆڤـ وەڵامی خێرا و شیاوی متمانەیان پێ نەدەدراوە، بۆیە لە دنیای ئەمڕۆدا فەلسەفە وەك شوێنەوارێكی دێرینە سەیر دەكرێ.

نای 10 گەورە ئافرەتی فەیلەسووف لە مێژوودا

هانا ئارێنت (Hannah Arendt) 1906-1975
فەیلەسووفی جوو بەڕەگەز ئەڵمانیایی كە قوتابیی فەیلەسووف هیدگەر و تاڕادەیەك خزمی بووە، پێش ئەوەی ساڵی 1933 لەلایەن پۆلیسی نهێنیی ئەڵمانیا نازییەوە (گشتاپۆ) بەتۆمەتی پروپاگەندە لەبارەی سیاسەتەكانی دژی جوو ناسراو بە “ئەنتی سامی” بێتە گرتن، خاتوو هانا بەرەو پاریس رای كرد و 7 ساڵ دواتر پاش رووخانی فرەنسا بەرەو وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا رۆیشت. لە سەرەتادا حەزی لە چمكی “بوونگەرایی” دەكرد و دواتر بەرەو پیلی بۆچوونەكانی ئۆگستان (كەسایەتیی ئاینیی كریستیانەكان) هەنگاوی نا و تا رادەیەكی زۆر لایەنێكی سیاسی بەخۆیەوە بینی. كتێبی “ناخی تاكڕەوی” باشترین بەرهەمی ئەو خاتوونەیە كە ساڵی 1951 هاتە بڵاوكردنەوە و تا ساڵی 1963 چەند بەرهەمێكی تری لە ئەمەریكا و ئیسرائیل چاپ كردوون. لێكدانەوەی هانا باس لە پشكداریی جووەكان لە گۆی زەویدا دەكات و رەخنە دەگرێ لەوەی بۆچی جووەكان ناتوانن لەسەر گۆی زەوی بەشیان پێ بدرێ. دەتوانین بڵێین بۆچوونەكانی هانا كەوتوونەتە بەركاریگەریی فەلسەفە سیاسییەكانی كانت.

هیپاتیای ئەسكەندەرونایی Hypatia of Alexandria (370-415)
شوێنكەوتووی فەیلەسووف ئەفلاتوونە كە پەرەی بەچمكی “ئەفلاتوونگەراییی نوێ” لە ئەسكەندەرونا (میسر) دا، بەتایبەت لە دوا ساڵەكانی تەمەنی كە شیمانە دەكرێ بۆ ساڵانی 400 تا 415ی زاینی بگەڕێتەوە. هیپاتیا خاتوونێكی ناودار بوو و ئەوەی دیارە تەنیا بەرهەمێكی لێ بەجێ ماوە بەناوی “فەیلەسووف”.  هەروەها زانایەكی بواری بیركاری و ئەستێرەناسی بوو و كۆمەڵێك بۆچوون و روانگەی سەیر و سەمەرەی تری هەبوو كە ئاماژەیان بە راستییەكانی پێوەست بەراستییەكان و تواناكانی مرۆیی دەكرد و تێگەیشتنیان ئەستەمە.

سیمۆن بیوڤـ 1908-1986
خۆشەویستەكەی ژان پۆل سارتەر بوو، ئەو رێچەكەیەكی نوێی خستە ناو نەریتی فەلسەفی و بەنووسینی كتێبێك لەسەر “لێیب نیتز” گەورە فەیلەسووفی ئەڵمانیایی پەرەی بەبناژووخوازی لەناو چمكی فێمینیزم و بوونگەرایی دا. هزرەكانی باس لە ئازادیی مرۆڤـ دەكەن و هەڵگری دروشمی “مافی شتەكان بدە و لەناو شتەكاندابە”. لە كتێبە ناسراوەكەیدا “فەلسەفەی دوولایەنە” لە ساڵی 1948 بەرەو ئاستێكی بەرزی فێمینیستی هەنگاوی نا. خاتوو سیمۆن دواتر بەنووسینی كتێبی “رەگەزی دووەم” ئەو بۆچوونەی خۆی خستە روو كە ئافرەتان هەمیشە شیمانەی نەرێنییان لەسەر بووە، هەربۆیە لە مێژوودا كەمتر لەسەر رەگەزیان نووسراوە و ئەوەی ئێستە هەیە مێژووی فەلسەفەیەكی نێرانەیە.

ئێلیزابێت ئەنسۆمبڵ Elizabeth Anscombe   1919-2001
خوێندنی ئەكادیمی لە هەردوو زانكۆی ئۆكسفۆرد و كێمبریج تەواو كردووە و بەشێوەیەكەی بنەڕەتی پێناسەی هەریەك لە مێشك و رەوشتی كردووە و بەگەورە فەیلەسووفی ئافرەتی بەریتانیا لە سەدەی بیستەم دێتە ناسین. “كاسۆلیزیمی رۆمیایی” بەناسراوترین بەرهەمی دادەنرێ و بەگشتیی هەڵگری ئەو دروشمەیە كە “ئەگەر تۆ بەخێرایی قسە نەكەی و لە قسەكردندا پەلە نەكەی، خەڵكی پێی وایە تۆ زیرەك بوویە”، كەچی دواتر فەیلەسووفەكانی تری وەڵامیان داوە و بۆچوونی تریان لەسەر دانا كە “ئەگەر تۆ زۆر بەهێمنی قسە نەكەی و لە قسەكردندا لەسەرخۆ نەبێ، خەڵك پێی وایە تۆ كەسێكی پڕ ناوەڕۆك و قورس بوویە”.

خاتوو ئاننی كانوەی Anne, Lady Conway  1631-1679
ئەو فەیلەسووفەی شوێنكەوتووی بۆچوونەكانی دیكارت بوو و دواتر بەرەو كویكاریزم Quakerism (كۆمەڵێك بۆچوونی ئاینی سەر بەپرۆتستانەكان) هەنگاوی نا. هەرچەندە لە تەمەنی 47 ساڵ كۆچی دوایی كرد، بەڵام زیاتر لە تەمەنی خۆی ژیا. ئەو ئافرەتە گومانی لە بەشێكی بوون هەبوو و پەرەی بەڕۆڵی خوا لە سروشت دا و سروشتی بەهۆكارێك لە پێگەیشتنی دنیای دەرەوە ناو برد تەنیا بۆ ئەوەی دەریبخات كە “ژیان و پێكهاتەكانی سەر بەیەك شوێنن”. تاكە كتێبەكەی “بنەماكانی زۆرینەی فەلسەفە كۆن و نوێیەكان”ە كە 11 ساڵ پاش نەمانی خۆی لە ساڵی 1690 بڵاو كرایەوە.

سارا مارگرێت فوللەر Sarah Margaret Fuller 1810-1850
لەدایكبووی ئەمەریكایە و لە ئاستێكی بەرزدا بڕوای بەئایدیالیزم هەبوو هەروەك زۆربەی ئافرەتانی سەدەی 19ەمی ئەمەریكایی كە جیلی یەكەمی فێمینیستەكان بوون. ساڵی 1846 چووە ئەوروپا و لەگەڵ ئەرستۆكراتێكی ئیتاڵیایی ژیانی هاوسەری پێك هێنا.

سوسەن هاك Susan Haack 1945- تا ئێستە
لەدایكبووی بەریتانیا كە پرۆفیسۆری فەلسەفە و یاسا لە زانكۆی میامی بوو. بانگەشەی بۆ چمكی “دۆزینەوە و دووبارە داڕشتنەوە” دەكرد و لە بەرهەمەكەیدا بەناوی “رێگەی سێیەم”دا باس لەو چمكە و بیری لێكبەستنەوەی پرسەكان دەكات، هەروەها ژمارەیەك بەرهەمی تری هەیە.

مێری وۆڵ ستۆن كرافت Mary Wollstonecraft 1759-1797
فێمینیستی بەریتانیایی و خاوەن بڕوای تەواو بەمافە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی مرۆڤـ. لە بەرهەمەكانی وەك “سەلماندنێكی مافەكانی پیاو” (1790) دژی كڕین و فرۆشتنی كۆیلە و كۆیلەداری وەستا. دواتر لە ساڵی 1792 بەبەرهەمی “سەلماندێكی مافەكانی ئافرەت” باسی لە مافەكانی رەگەزی مێ كرد و وای لێك داوە كە پێكهێنانی ژیانی هاوبەش بۆ ئافرەت “لەشفرۆشییەكی یاسایییە”.

ئاین رەند Ayn Rand 1905-1982
فەیلەسووف و رۆماننووسی رووسیایی كە مشتومڕێكی زۆری خستەوە، بڕوایەكی پتەوی بە “سەرمایەداری” هەبوو، لە ساڵی 1924 بەرەو ئەمەریكا رۆیشت و پەرەی بەفەلسەفەی “تاكەكەسی” دا و ناوی “بابەتیبوون”ی لەسەر دانا كە بۆ فەلسەفەی “ژیان لەسەر زەوی” دەگەڕێتەوە. دیارترین بەرهەمەكانی بەناوی “سەرچاوەی سەرەكی” لە ساڵی 1935 و “قارەمان خۆی دەدزێتەوە” لە ساڵی 1957 بوو.

دەیم مێری وارنەك Dame Mary Warnock 1924 تا ئێستە
خاتوو وارنەك زۆربەی بۆچوونەكانی لەسەر كۆمەڵگەی بەریتانیایی بوو و وەك فەیلەسووفێكی رەگەزی مێ لەناو پێكهاتەی بەریتانیادا پرسەكانی لێك دەداوە. وەك داكۆكیكارێك لە مافەكانی ئافرەت لەناو فەلسەفە دێتە ناسین و لەسەر ئەو رێچكەیە كۆمەڵێك بەرهەم و نووسینی هەیە. بۆ نموونە هەردوو بەرهەمی دیاری وەك “بەكارهێنانی فەلسەفە” لە ساڵی 1992 و “ئافرەتە فەیلەسووفەكان” لە 1996. (2)

سەرچاوەكان:
1. لێكۆڵینەوەیەكی زانكۆی ستانفۆرد/ئەمەریكاhttp://plato.stanford.edu/entries/feminism-femhist/
2. بەدواداچوونێكی ئەكادیمی لە بەریتانیا
http://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/ten-great-female-philosophers-the-thinking-womans-women-498733.html

About زريان احمد

Check Also

گرفتی داروین

هه‌ڵكه‌وت محمد پشده‌ری بیردۆزەکەی داروین بۆ دەرکەوتن و پەرەسەندنی زیندەوەران بەردی بناغەی زانستی زیندەوەرزانییە. بەشێکی …