كێشەی ویلایەتی موصل

كێشەی ویلایەتی موصل

كێشەی ویلایەتی موصل

كێشەی ویلایەتی موصل یەكێك بوو لەو كێشانەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی زۆر زەق بۆوە، بەڵام ئەوكێشەیە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی زوتر لە نێوان زلهێزەكان وەك (عوسمانی و سەفەوی)هەبوو ، بەشێوەیەكی فەرمی لە كۆتایی ساڵی (1924) وەكو كێشەیەكی نیودەولەتی هاتۆتە پێشەوە ومامەلەی لەگەل كراوە ، لەهەمان كاتدا كێشەكە كێشەیەكی هەرێمی بوو ، بەڵام لە بنجیەندا ئەم كێشەیە ئەوكاتە سەری هەلداوە لە دوای ئاگربەستی (مۆدرس) لە (30تشرینی یەكەمی ساڵی 1918)لەم كاتەدا بیانوی دەولەتی عوسمانی ئەوە بوو كەدەیگوت ویلایەتی موصل داگیركراوە لە لایەن دەولەتی بەریتانیا بەبێ‌ شەر ،چونكە ئەو كاتەی رێكەوتنی مۆدرس لەنێوان هاوپەیمانان مۆركرا نەگەیشتبوونە ویلایەتی موصل ، وە ویلایەتی موصل لە چوار چێوەی ئاگربەستی مودرس نەبوو وە بەریتانیا داگیری كردەوە ، وە بەپَی ئاگر بەستی مودرس ویلایەتی موصل ئەو كاتە سەر بە دەولەتی عوسمانی بوو نەك بەریتانیا، بۆیە بەریتانیا بیانووی هەبوو بۆ ئەمە كە دەیگوت لە برگەی(7) مادەی(14)ئاگر بەستی مودرس ریێ‌ بەسوپای هاوپەیمانان و بەریتانیا داوە وە بەریتانیا بۆی هەیە ئەم شوێنە دەست بەسەر دابگرێت كە مەترسی هەیە بۆ سەر وولاتانی هاوپەیمانان و بەریتانیا ، وەبەپێ‌ ئەم برگە و مادە ناوچەكانی ویلایەتی موصل دەبێتە ناوچەیەكی ژێردەستی بەریتانیا وە بەریتانیا شەرعیەتی داگیركردنی ئەم ناوچانەی بە خۆیدا،بەڵام دەبینین لە پەیماننامەی سیڤر كەدەولەتی عوسمانی دانی بەوە نا بوو ئەو ناوچانەی دەكەونە سنوری سوریا و عیراق بكەوێتە ژێر رژێمی سەرپەرشتی كردنی بەریتانیا ، وە انتیدابی بەریتانیا و فەرەنسا لە سیڤر لەلایەن دەولەتی عوسمانی دانی پێدانڕاوە، بەڵام دوای هاتنی حكومەتی كەمالیەكان دووبارە كێشەی ویلایەتی موصل سەری هەلداوە، توركیای نوێ‌ دووبارە داوای گەرانەوەی ویلایەتی موصلیان بۆسەر توركیا دەكرد،بەپێی بیروبۆچونی ئەوان چەند برگەیەك هەبوو كەئەوان بەرگری بكەن لە داواكاری خۆیان ، كەدەیانگوت باوەرمان بەدەنگدان هەیە و باراپرسی بكرێ‌ لەسەر ناوچەكە ،كەچۆن هەلوێستی خۆی یەكلای دەكاتەوە، بەشێك لە عیراق و توركیا پشتیان بەوە ئەستور بوو بەپیێ‌ زانیاری توركەكان نەك ویلایەتی موصل شوێنێكی عربی نییە بەلكو پێشیان وابوو كە(2 لەسەر3)ی پێكهاتەی ویلایەتی موصل عرب نین وە ژمارەی عرب كەمە،وە بەلای ئەوان ئەمە خالێكی بەهیزە بۆ گەرانەوەی ویلایەتی موصل بۆ سەر توركیا بەڵام ئەمە وانە بوو ،چونكە بەریتانیا پیلانی خۆی بۆ ئەمە دانابوو، وە بەریتانیا دوای وتوێژ لەگەل توركیا چەندبیانویەكی هەیە، وەك بەریتانیا بەلێنی دابوو بەعرب بەر لە هەلگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی كەجارێكی تر نایانخاتەوە ژیردەستی تورك ، وە بەریتانیا دەیگوت ئێمە بەلێنمان داوە بە مەلیك فیصل كە ویلایەتی موصل بە عیراقی عربی بڵكێنین، وە رێگە نادەین عیراق بەویلایەتی موصلیش دابەش بكرێ‌ ،وەبەریتانیا دەیگوت بریاری سەرپەرشتی كردنی عیراقمان داوە ، تەنانەت ئەمەمان چەسپاندووە بە بریار لەلایەن كۆمەلەی گەلان .

كێشەی ویلایەتی موصـل وەك پرسێكی گرنگ مامەلەی لەگەل دەكرا لەبەر چەند هۆكارێك:-

ویلایەتی موصل ئەوناوچەیە بوو تائەوكاتە نەكەوتبووە ژێردەسەڵاتی بەریتانیا .
لەبەر پێك هاتەی ئەوناوەچەیە كە كورد و عرب و توركی تێدا بوو.
پێكهاتەی ئاینی جیاواز هەبوو لەم ویلایەتە .
لایەنی ئابووری و سیاسی هۆكار بوو .
شوێنی جوگرافی هۆكارێكی گرنگ بوو كە ئەم كێشەیە بەم شێوەیە هەر بەردەوام بوو لە نێوان تورك و عرب و كورد لەو كات تائێستاش .
جۆرێك رارای هەبوو لەلایەن كوردەكان كەسەر بەخۆبن یان سەربە توركیایە .

بۆیە دوای زۆرێك لەوتووێژ و گفتوگۆ لەنێوان بەریتانیا و توركیا نەگەیشتنە چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موصل ، بۆیە بریاردرا كێشەكە وەكو برگەیەكی سەرەكی كۆنگرەی لۆزان لە 22/نیسانی 1923 بریاردرا لەوێ‌ داكۆكی بكرێت لەسەر پرسی موصل بەڵام لەو كۆنگرەیەشدا،بەریتانیا و توركیا نەیانتوانی بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە پرسەكە چارەسەر بكەن،بەڵام بریاریانداماوە بدرێت بە توركیا و بەریتانیا بۆ ماوەی (9)مانگ ئەگەر هەردوولا نەیانتوانی لەو ماوەیە چارەسەری پرسی موصل بكەن ،ئەوا پرسەكە دەدرێتەوە كۆمەلەی گەلان لە ماوەی دیاریكراوكە 9مانگ هەولدرا و دانیشتن كرا لە نێوان بەریتانیا و توركیا بۆ چارەسەركردنی ئەوكێشەیە ئەوە بوو لە 19/مایسی /1924 دانیشتن كرا لە نێوان بەریتانیا و توركیا وە هەولیاندا كێشەی ئاسوریەكانیش چارەسەر بكەن لە و كۆنگرەیە ،بەڵام نەیانتوانی لەو كۆنگرەیەدا كێشەی موصل چارەسەر بكەن بۆیە نێردرا بۆ كۆمەلەی گەلان،

لەكۆمەلەی گەلان كێشەكە بەكوێ‌ گەیشت چی لێهات :-

لە (6/ئابی/1924) بەریتانیا پێشنیار دەكات كەئەو پرسە لە ئایندەیەكی نزیكدا لەیەكەم دانیشتنی كۆمەلەی گەلان بكرێ‌ بەیەكەم كار لە دانیشتنەكە وە قسەی لەسەر ئەم كێشەیە بكرێ‌ وبریاری چارەسەركردنی بدرێ‌ ، بۆیە ئەنجومەن دوای دانیشتن هەلسا بەپێك هێنانی لیژنەیەك لە(3)كەس پێك هاتبوولە(سەرۆك وەزیرانی مەجەر ، وەزیری رێگەپێدراوە سوید لەخاكی رومانیا، وە ئەفسەریكی خانەنشینی بەلجیكی) وە (2 تا3)كەس ئەندام بوون لەم لیژنەیە، دوای پێكهێنانی لیژنەكە بریار درا لەیەكەم دانیشتنی كۆمەلەی گەلان لەبروكسل لە پایتەختی بەلجیكایە لە (27/تشرینی یەكەمی ساڵی 1924)ئەو دانیشتنە ئەنجامدرا بۆئەوەی سنوری توركیا و عیراق دیاری بكەن كەلە دوا رۆژبە (نەخشەی بروكسل)ناسرا وەبریاردرا لیژنەكە سەردانی عیراق بكات لە (16/كانوونی دووەم/1925)گەیشتە بەغدا و پێشوازی لەو شاندەكرا و مەلیك فیصل وتاری خوێندەوە ووتی((ئەگەر عیراق بریتی بێ‌ لەلاشەیەكی زیندوو ئەوا موصل سەریەتی،وەلاشەش بەبێ‌ سەر بەمردوو دادەنرێت وەرێگەنادرێت موصل لەعیراق جیابكرێتەوە)) دواتر لیژنەكەپێك هات لە (27/كانوونی دووەم /1925) لیژنەكە چووە موصل لێكۆلینەوەی تەواوی ئەنجام دا لەرووی ئابووری و سیاسی و كۆمەلایەتی بەگشتی،لە چەند شوێنیك راپرسی ئەنجام درا بەڵام سەركەوتنی كەم بوو،دواتر لە (16/3/1925) لیژنەكە گەرایەوە بۆ كۆمەلەی گەلان، یاداشتێكی پێشكەش كرد كە لە (113)لاپەرە و (11)نەخشە پێك هاتبوو كەنەخشەی ویلایەتی موصل بوو دواتر (16/تەمووز) پێشكەش بەكۆمەلەی گەلانی كرد دوای پێشكەش كردنی كۆمەلێك زانیاری تیدابوو لەرووی پێكهاتەی ،نەتەوەی و رەگەز ومێژوو وئابووری و سەربازی و سیاسی و كۆمەلێك زانیاری تری تیدا بوو وە كۆمەلێك پێشنیار كرا كەئەو پێشنیارانە بوون بەبناغەیەك بۆ یەكلای كردنەوەی كێشەی ویلایەتی موصل،لەوانە نابێ‌ بەهێچ شێوەیەك ویلایەتی موصل دابەش بكرێت وە بۆماوەی (25)ساڵ لەژێر رژێمی انتیدابی بەریتانیا دەبێت بمێنێتەوە،وەباسی كەمە نەتەوەییەكان بەگشتی و كورد بەتایبەتی تیدابوو رەچاو بكرێت بەتایبەتی لەرووی بەكارهێنانی زمان لە دام ودەزگاكان و خوێندن ونوسین وەمافی ئەوەیان پێبدرێت بەئازادی داب ونەریتی خۆیان بەشێوەیەكی ئاشكرا بپارێزن و كاری پێ‌ بكەن وەلە ژێرسایەی حكومەتی عیراقی دەمێنیتەوە،بەڵام بۆ ئەم مەبەستە جارێكی تر كۆمەلەی گەلان هەولی دا كۆبونەوەیەك بكات لەو كۆبونەوەیە رێك بكەون لەسەر چەندخالێك كەبوو بەهۆكار وسەرەتای یەكلای كردنەوەی كێشەكان .

گرینگترین خالەكانی ئەم كۆبوونەوەیە ئەمانە بوون:-

هێلی بروكسل ئەوپلانەی بۆی دانرا بوو بێتە باشترین هیل بۆ دەست نیشانكردنی سنوری نێوان هەردوولا و دەولەت كە(عیراق و توركیا)یە بوو .
بانگهێشتی حكومەتی بەریتانیا بكرێت بەمەبەستی بەستنی پەیمانێك لەگەل عیراق كە رژێمی سەرپەریشی كردن بەر دەوام بێ‌ بۆ ماوەی (25)ساڵ لەلایەن بەریتانیا .
بەحكومەتی بەریتانیا رابگەیەنرێت كە پێداویستیەكان ئامادەبكات بۆ ئەو مەبەستەی باسكرا .
بە بەریتانیا رابگەیەنرێت كەئەم بریارو پێشنیارانە جێ‌بەجێ‌ بكات لە ئایندەیەكی زوو و نزیك.

بۆیە دوای ئەوكارەی كۆمەلەی گەلان پێ‌ هەلسا بە پێشنیاركردنی ئەوخالانە توركیا دانی نا بە ویلایەتی موصل وەك بەشێك لە خاكی عیراق لە (5/حوزەیرانی/ 1926) رێكەوتن كرا لە نێوان هەردوو دەولەت بەپێ‌ی ئەو رێكەوتنە هیلی سنوری نیوان عیراق و توركیا دیاری كرا .

هۆكارەكانی لكاندنی ویلایەتی موصل بەعیراق:-

هۆكاری نیودەولەتی ، ولاتانی زلهیزئەو بەرژەوندی ئابووری و سیاسیانەی هەیانبوو وەكو نەوت یەكیك بوو لە هۆكارە لەپێشیەنەكان .
هەڵكەوتەی جوگرافی موصل ،چونكە لەرووی ئابووری و بازرگانی گرنگ بوو.
هۆكاری پەیوەست بەناو خۆی عیراق و ویلایەتی موصل ،چونكە ئەوفشارە گەورەی كە كورد هەیبوو لەسەر عیراق و بەریتانیا وەك بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد لەوانە شیخ محمود ئەو بارودۆخەی كەلە ناوچەكانی تری كوردستان هەبوو هۆكاری بەهیزبوو كە ویلایەتی موصل نەچێتەوە سەر توركیا .
ئەوبەلێنەی كە بەریتانیا بەمەلیك فیصلی دابوو كەجارێكی تر نایانخاتەوە ژێر دەسەلاتی توركیا .

ئایە توركیا دوای ئەوەی ئەم هەموو هەوڵ و كۆشیشەی دا بۆ ئەوەی موصل ببێتە بەشێك لە خاكی توركیا ئاوا بەئاسانی دەست لەم خاكە هەڵدەگرێت ، بیگومان هەر لە ساڵی(1926)كەبە بریار و پێشنیاری كۆمەلەی گەلان موصل بەخاكی عیراق لكا ، دەتوانین بڵێن توركیا دوو دل و نارازی بوو ، هەرچەندە لەبری ئەم رازی بوونەی چەندین ئیمتیازاتی لە حكومەتی عیراق وەرگرت ،ئایە دووبارە هاتەنەوەی توركیا مانای ئەوە نییە رێكەوتنی نێوان كۆمەلەی گەلان و توركیا و عیراق ،كۆتایی هاتووە ، هەرچەندە توركیا هەرگیز لە خاكی عیراق و وە بەتایبەتی كوردستان،نەچۆتەدەر هێچ كاتێك، وە هەژموونی هەبووە لە ناوچەكە جا بەهەر شێوەێك بێت ،بیگومان توركیا دووبارە هەول دەدات پێگەی خۆی بەهیز كات لە عیراق، وەئاواتی توركیا ئەوەیە دووبارە،پێگەی خۆی بەهیزبكات لە ناوچەكە وەك دەولەتی عوسمانی كۆن،

نـــوزاد عـەلــی سـولـێـمان

خــــوێــنــدكـاری بــەشی مێـــژووی گـشـتــی