History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
10 ترسناكترین كۆمەڵكوژی لە مێژووی جیهاندا
نووار فه‌قێ
هەر چەند لە پێناسەكردنی كۆمەڵكوژی بیر و بۆچوونی جیاواز هەیە؛ بەڵام بە شێوەیەكی گشتی بە لەناوبردنی بە ئەنقەست و دوور لە رەوشتی مرۆڤایەتی لە دژی نەژادێك یا خود نەتەوەیەك وەسفكراوە كە لە كۆمەڵگەی كۆن و مۆدێڕندا بە شێوازی جیاواز كراوە و نەتەوەی كوردیش بەشێكی هەرە بەرچاوی ئەو كۆمەڵكوژییانەی جیهانی بەركەوتووە. بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ كۆمەڵكوژییەكان لەسەر ئاستی جیهان لە مێژوودا بەم شێوەیەن:
1. كۆمەڵكوژیی هۆلوكۆست: لە سەردەمی كۆنەوە؛ جولەكەكان لەلایەن مسرییەكانەوە تووشی ئازار و ئەشكەنجە هاتن؛ بەڵام كۆمەڵكوژیی هۆلوكۆستەكان لە سەردەمی ئەدۆلف هیتلەرەوە روویدا. رەوشی ئابووری و كۆمەڵایەتیی ئەڵمانیا لە ساڵەكانی دوای جەنگی جیهانیی یەكەم ئاڵۆزتر بوو و هیتلەریش پەیامی نەفرەت ئامێزی خۆی ئاراستەی جولەكەكان دەكرد و دەیوت؛ بەڵای لەدەستدانی شۆكی ئەڵمانیان. جولەكەكان گروپ گروپ رەوانەی ناوچەكانی گەمارۆدراوی “گتو” دەكران و دواتریش لە رێگەی شەمەندەفرەوە رەوانەی كۆمەڵگەكانی بە زۆرە مڵی دەكران و تووشی ئەشكەنجە و كوشتن دەهاتن. تا لە ساڵی 1945 كاتێك كۆمەڵگەكان ئازاد بون؛ بەلانی كەم 6 ملیۆن جولەكە كوژران .
2. كۆمەڵكوژیی بوسنییەكان: رووخانی یەكێتی سۆڤیەت؛ كاردانەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتیی زۆری لێكەوتەوە؛ بەڵام هیچ كامیان وەك ئەوەی لە یوگسلاڤیای پێشوو روویدا دەنگی نەدایەوە. لە دەستپێكی ساڵی 1990؛ وڵات دابەش بوون بۆ چەند كۆمارییەك و ناكۆكییەكانی مەزهەبی و نەتەوەیی ئاڵۆزتر بوون. ترسناكترین تاوان كە لە بۆسنیا روویدا؛ بە سەرپەرشتیی ژەنەرال راتكو ملادیچ؛ هەزاران موسلمانی بۆسنی و سربی لەبەرامبەر پاكسازیی نەتەوەیی؛ كۆمەڵكوژ كران.
3. كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان: ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەرپرسیاری ژمارەیەكی یەكجار زۆر پێشێڵكردنی مافەكانی مرۆڤە؛ بەڵام هیچ كامیان لە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان ترسناكتر نییە؛ لە دەستپێكی ساڵی 1915 لە كاتێكدا كە هەموو جیهان خەریكی جەنگی جیهانیی یەكەمە؛ عوسمانییەكان؛ ئەرمەنییەكانیان كردە ئامانج. ئەم كۆمەڵكوژییە هەر چەند بە ئەندازەی هۆلۆكۆستەكان نەناسێنرا؛ بەڵام زۆر ترسناك بوو چونكە هەزاران كەس كوژران و ملیۆنانان ئاوارە كران و هەزاران گوندیش بە تەواوی دانیشتووانییەوە سووتێنران و دەیان كەشتیی ئەرمەنەكان لە دەریای رەش دا نغرۆ كران.
4. كۆمەڵكوژیی ئەمەریكییەكانی بومی: دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەمەریكییە بومییەكان بەر لە هاتنی كریستۆڤەر كلمبوس ئەستەمە؛ بەلام لە ساڵەكانی دوای 1492ی زایینی ئەورووپییەكان بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانیان روویان لە ناوچەكانی بومییەكان كرد. لە ئەمەریكای باكوور؛ فرانسیسكۆ پیزارو ؛ خەڵكی ئینكا قەتلوعام كران؛ بەڵام وێرانترینیان بۆ خەڵكی بومی؛ نەخۆشی بوو بە تایبەت پەتای سوریكە بوو كە هیچ چارەسەرییەكی لەو كاتەدا نەبوو. ملیۆنان بومی شوێن بزر بوون و بوونە خۆراكی گۆرگەكان و بەو شێوەیەك بۆ هەمیشە ئەو نەژادە لەناوچوو.
5. كۆمەڵكوژیی كەشتیی پیگمی: هۆزەكانی پێگمی لە ئەفریقای ناوەندی سەریان هەڵدا؛ بەهۆی ئەوەی زۆربەیان بەدەوی و دارستان نشین بوون؛ لە شەڕەكانی ناوخۆی كۆنگۆ لە ناوچەكەدا تووشی زیانی زۆر هاتن. نوێنەرانی پیگمی پەیوەندییان بە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە كرد و رایانگەیاند كە لایەنەكانی شۆڕشگێڕیی وەك بزووتنەوەی ئازادیی كۆنگۆ؛ پەلاماری خەڵكی دەدەن و بە كۆمەڵ دەكوژرێن و تەنیا 500 هەزار پیگمی ماون و ژمارەیان بە هۆی كۆمەڵكوژییان بەرەو نەمان چووە.
6. قاتوقوڕی پەتاتەی ئیرلەندا: لە كاتێكدا كە بەریتانیا نەیتوانی راستەوخۆی بەرپرسیاریەتی قاتوقوڕیی پەتاتە كە ئیرلەندا توشی ببوو؛ بناسێنێت؛ بەڵام مورخانەكان وتوویانە كە كەمتەرخەمیی بەریتانیا وەك كۆمەڵوژی وەسف دەكرێت. بۆ ماوەیەكی زۆر خوێنڕشتن لە نێوان بەریتانیەكانی پرۆتستان و ئیلەندییەكانی كاتۆلیكی روویدا و تا ئەمرۆ لە نیوان جوداخوازەكانی وەك سوپای كۆماریخوازانی ئیرلەندا بەردەوامە. لە نێوان ساڵانی 1846–1852 هەزار كەس بە هۆی نەخۆشی و برسیەتی گیانیان لەدەستدا و سەرمایەدارانی بەریتانیا ئامادەی هاوكاریی جوتیارانی ئیرلەندی نەبوو و لە ناوچەكانیان دوورخرانەوە لە ئەنجامدا؛ یەك ملیۆن ئیرلەندی مردن و یەك ملیۆنی دیكەش ئاوارە بوون.
7. كۆمەڵكوژیی رواندا: وەك مائوری و موریورییەكان؛ هۆتووەكان و توتسییەكان كە نەژادی هاوبەشیان هەیە؛ تا بەر لە هاتنی ئیمپریالیستەكانی بەلژیكی و ئەڵمانی؛ ناكۆكیی زۆر نەبوو و ئەورووپییەكان ئەو دوو گروپەیان لەسەر شێوازی ئابووری دابەشیان كرد و توتسییەكانیان دەوڵەمەند كرد. توتیسیەكان كە دەسەڵاتدارانی رواندا بوون؛ هوتوییەكانیان سەركوت دەكرد و لە دەستپێكی دەیەی 1990 شۆڕش دەستیپێكرد و هوتوییەكان توشی كۆمەڵكوژیی توتسییەكان هاتن و سەدان كەسیان لە سێدارە دران.
8. كۆمەڵكوژیی موریوری: مائۆرییەكان هاووڵاتیی بومیی جەزائیر پلینزی نیوزلەندان؛ كە نزیكەی 800 ساڵ لەو ناوچەكە ژیان. نزیكەی 500 ساڵ بەر لە ئێستە؛ گروپێكی مائورییەكان ئاوارەی جەزائیر چاتام بوون و كۆمەڵگەیەكی ئاشتیخوازییان بە ناوی :موریوری” دامەزراند. لە دەستپێكی ساڵی 1835 ژمارەیەكی زۆر مائورییەكان چەكیان هەڵگرت و دەستیان بە كوشتن و بڕینی هاووڵاتیانی بێ تاوانی خۆیان كرد كە ئەوانەی بە زۆر هاوسەرگێرییان لەگەڵ دا نەدەكرد دەیان كوشت و ئەوانی دیكەشیان وەك بەندە خرانە خزمەتی خۆیانەوە . لە كەمتر لە 30 ساڵ تەنیا 101 موریوری لە ژیان دا مان؛ دوایین كەس لە موریورییەكان لە ساڵی 1935 كۆچی دوایی كرد.
9. ئەنفالی گەلی كورد: لە 22ی شوباتی ساڵی 1988 یەكەم قۆناغی ئەنفالكردنی گەلی كوردستان لە ناوچەكانی دۆڵی جاڤایەتی دەستیپێكرد و هێزە ئەمنییەكانی رژێمی سەدام حوسێن؛ بە بێ گوێ دانە بەها مرۆییەكان هەزاران كوڕ و كچ و پیر و منداڵی كوردستانی عێراقی ئەنفال كرد و پرۆسەی بە 8 قۆناغ بەرێوەچوو و تێدا 182 هەزار كەس بێ سەر و شوێن كران.
10. كۆمەڵكوژیی كوردانی ئێزدی: دوای ئەوەی هێزی سوپای عێراق نەیتوانی پارێزگاری لە موسل بكات و ئەو شارەی رادەستی تیرۆریستانی داعش كرد، تیرۆستانی داعش هەوڵی ئەوەیان دا كە تەواوی پارێزگای نەینەوا داگیر بكەن و لەو چوارچێوەیەشدا لە 4ی ئابی 2014 دەڤەری شنگالیان داگیر كرد و زیاتر لە 5 هەزار كوردی ئێزیدیان شەهید كرد. بەشێكی دیكەی دانیشتوانی شنگال روویان لە چیای شنگال كرد و بۆ ماوەیەك لە لایەن تیرۆریستانی داعش گەمارۆ دران و چەندین رۆژ بێ خواردن و خۆراك مانەوە و بەشێك لە مندالان و بە سالاچووان بەو هۆیەوە گیانیان لە دەستدا.
