گەڕانەوەیەكی مێژوویی بۆ دۆزینەوەی ئەمریكا

لەم وتارەدا ئاماژە بۆ ژمارەیەك نەخشە كراوە،كە توێژەر ئەم نەخشانەی لە پاڵ وتارەكەدا دانەناوە.
ئەوان توانیان بەم ریزبەندیە كیشوەری ئەمریكا بدۆزنەوە تائێستا لێكڵۆڵینەوەیەكی چەندان لەبارەی نەخشەكانی ئیسلام كە زانیاری یەكی كەمیان لەبەر دەستدایە ساز نەدراوە وە ئەوەی كە هەمانە بەپێی زانیاریەكانمانە لە مێژووی جوگرافیاو التروگرافی یەوەیە .ئێمە قەرزاری ئیسپانی وپوتوگالیەكانین كە لە گوێڕایەڵی و ئەمری پادشاكانیان تێكۆشەر بوون،  چونكە ئارەزووی زۆریان بە دەریاوانیەوە هەبوو وە بۆ گەیشتن بە كیشوەرەكان ودەریاكانی جیهان كە لە لایەن نەخشەو هەواڵەكان كە لە  جیهانی ئیسلام دەگەیشتە دەستیان گرنگی زۆریان پێدەدا، وە دەریاوانەكان خۆیان پاڵپشتی یان دەكرد.دووەم: لیفیو سانۆتۆ جوگرافی ناسی گەورەی ئیتالی لە كتێبەكەیدا لە ساڵی 1588 ی زاینیی لە بارەی جوگرافیای ئەفریقاوە دەڵێت: عەرەبەكان لە زنگبارەوە تا كیشوەری باشوری دەریاوانی یان دەكرد.یەكەم: راهیب و وتەبێژی دومنیكی گیوم ئادەم كە چەند ساڵێك لەسەدەی هەژدەیەم لە جیهانی ئیسلامدا ژیاوە وە 20 مانگ لە تەمەنی خۆی لە ئەوپەڕی زەریای هنددا تێپەڕاندووە (بە سەربردووە) هەواڵی دابەشوێنی نیشتەجێ‌ بوونی خۆی لە 24پلەی ، باشور یان هێڵی یەكسانیكە دەریاوانەكان گەیشتبونە 54پلەی باشوری . لێرەدا گواستنەوەی دوو هەواڵ بە گونجاو دەزانم :لەسەرسوڕهێنەرەكانی ئەم نەخشەیە ئەمەیە كە لەباشوری یەوە كیشوەرێكی گەورە كێشراوە كە لەراستیدا وەك جەمسەری باشور وایە. لەگەڵ ئەم هەموو بارودۆخەدا ئێمە تەنها دەتوانین بڵێین لەوانەیە موسڵمانەكان بە بوونی وەها نەخشەگەلێكی وردكارو ناسینی درێژی وپانی جوگرافیایی یەكەمین كەسانێك بوون كە كیشوەری ئەمریكایان دۆزیوەتەوە، بە هاوكاری ئەو نەخشانەی خۆیان بەرەو باشور دەڕۆیشتن، وە تەنها دەڕۆیشتن تا بگەنە جێگایەك، وەك لە زۆرێك لە گەشتەكانیان وردبین (كنجكاو) بوون تا بزانن كۆتایی زەریاكان دەگاتە كوێ‌.بەلام دەتوانرێت ئەوخاڵە بوترێت،نەخشەیەك كەبەشێوەیوكی ورد تیایدا درێژی و پانی جوگرافیایی پێوێنراو بێت،وە كیشوەرەكانی بەپێی ئەوە  كێشرابن، یەكەمین جار لەلایەن موسڵمانەكانەوە كێشراوە وە ئەمە تەنها موسڵمانەكان بوون كە دەیانتوانی وەها نەخشەیەكی ورد بكێشن.ئەگەر چی ئەبێت یەكەم جار لەگەڵ نەخشە ئەسلیەكدابەراوردی بكەین وەدوای لە بارەیەوە دادوەری بكەینئەونەخشەیەی كە(بیری) دەریاوانی عوسمانی سودی ڵی وەرگرتووە ،وە(ئانفا)ش لەبارەیەوە دواوە،بەگومانی من دەگەرێتەوە بۆسەدەی پازەی زاینی،وەهەرئەوەیە كەلەدەستی(كریستف كلمب)دابووە پێش ئەوەی گەشتەكەی ئەنجام بدات.ئەم نەخشەیە پێش پشكنینی پورتوگالیەكان لەو ناوچەیە كێشراوە،من هیچ گومانیكم نیە كەئەم نەخشەیە لە بنەرەتدا لە نەخشەیەكی ئەسلیەوە نوسخەی لێ‌ گیرابێتەوە.3: كۆتا نەخئشەیەك كە لێرەدا دەیناسێنم بەشێكە لە كۆنترین نەخشەكان خشەیەكە كە ئالبرتو كانتینوی ئیتالی كێشاویەتی وە دوای گەڕانەوەی (فاسكۆ داجاما) بەخێرایی بڵاَوبویەوە،لەم نەخشەی ئەفریقا،كەنارەكانی باشوری امریكا وكیشوەرەكانی ترلەكۆتایی وردبونەوەیەكی بەرامبەربە درێژی وپانی جوگرافیای كێشراوە.لەم نەخشەیەدا وێنەی بەرازیل هەر بەو جۆرەی كە بیری باسیدەكات هاتووە، ئەوان هەموو كاتێك هیوایان وابووە، كەوێنەی بەرازیل هەر بەو جۆرە بێت كەلە نەخشەكەدا هاتووە واتە لەسەرەوەی گەرووی ماجەلان پێش گەیشتنی پێوانكاری پوتوگالیەكان هەبوبێت هەروەها بوونی درێژی وپانیە جوگرافیەكان یەكێكە لەبەشە گرنگەكانی ئەم نەخشەیە، وەها پێوانەیەك پێویستی بە كاتێكی دوورو درێژ هەیە وە دەبێت بە شێوەیەكی وردەكاری دەربهێنرێت، بەپێی ئەمە بێگومان لە شوێنانیتر وەرگیراوە، هەروەها ناوی دەریاكانی ئەمریكای باشور لەم نەخشەیەدا لە شوێنانیتر وەرگیراوە.2: نەخشەی خوێن (دولا كوسا) كەلە ساڵی 1500 ی زاینیی كێشراوە خاوەنی ئەم نەخشەیە بەشێك بووە لەو كەسانەی كە لەگەڵ كلمب خەریكی دەریاوانی بووە.

ئەم شوێنە هەر ئەو شوێنەیە كەئێستا پێی دەوترێت مالیزیا. ئەم نەخشەیە بۆ 26 بەش دابەش و وەرگێڕاوە و لەگەڵ سەر سوڕهێنەرێكی زۆر كە پورتوگالیەكان جوانی ئەو شوێنە سەرنجی راكێشابوون، نێردرا بۆ پورتوگال لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم نەخشەیە زۆر سەرنج راكێشە بەشێوەیەك كە مرۆڤ بۆ سەر سوڕهێنەرێك ڕادەكێشێت كە جێی وەسف كردن نیە (ناتوانرێت وەسف بكرێت). ئەم نەخشەیە بەشێك لە بەرازیلی تێدایە كەلەگەڵ راستی یەكەیدا وەك یەكن. 1: نەخشەی جاوایی: ئەم نەخشەیە بەشێك لە ناوچەی جاوا نیشان دەدات كەلە ساڵی 1511 زاینیی بە دەستی پوتوگالیەكان ڕووخا:لێرەدا  ژمارەیەك نەخشەتان پێ‌ دەناسێنم:

لێرەدا گرنگی ئەو نەخشانەی كە بوونی ئەمریكای باشور لەو رۆژگارە نیشاندەدات، بە ئاشكرا دەبینرێت، لەو نەخشەدا بەشی باشوری كیشوەری ئەمریكا كۆتا سنوری نەخشەكانی موسڵمانان بوو. هەروەها ناتوانین ئاماژە بە ئەسڵی ناسراویان بكەین، ئەو نەخشە ناسراوانەی تر كە هەروەك ئەم نەخشە ناسراون، نی یە، لەم رووەوە ئەم نەخشە دەتوانێت بە یەكەمین نەخشەی ورد بژمێردرێت، كەتائێستا دۆزراوەتەوە، لە قۆناغەكانی ترەوەیە كە نەخشەكانی ئەسپانیەكان، پوتوگالیەكان و ئیتالیەكان دەگونجێنرێت.دووەم: ئانتونیو بیگافیتا كە خۆی گەشتی كردووە بۆ گەرووی ماجەلان و دەربارەی ئەو نەخشە گەلێكی كێشاوە، دەڵێت ئەو (ماجەلان) ی لەگەڵ پشت بەستن بە نەخشەی ساڵی 1507 كە تیایدا گەروی ماجەلان نیشاندراوە، كێشراوە.یەكەم: جالوائو مێژوو نووسی پورتوگالی (كۆچكردوی ساڵی1555 زاینیی) لە مێژووی دۆزینەوەكان دەڵێت پاشای دووەم (بیدر)  زۆرترین كوڕی هەبووە لەناو پاشاكانی پوتوگالیدا، وە گەشتە دوورو درێژەكانی بۆ ئەوروپاو قودس ئەنجامداوە لەساڵی 1428 ی زاینیی، نەخشەیەكی پێبوە كە تیایدا لێوارەكانی صاڵح وگەرووی ئەمریكای باشوری تیادا بووە، كە دواتر بە (ماجەلان) دەخوێنرایەوە.لێرەدا بە پێویستی دەزانین كە ئاماژە بەخالێك بكەین، وە  ئەمەش ئەوەیە كەنیوە گۆی باكوری ئەم نەخشەیە كە وەرگیراوە عوسمانیەكەی ئەو نوسخەی كلمب بەوە كە هەیە، نیشانی دەدات كە نیوە گۆی باكوری كیشوەری ئەمریكا لەپێش كلمب دۆزراوەتەوە، بەڵام لەوانەیە بەشەكانی باشوری كیشوەرەكە لەلایەن پوتوگالیەكانەوە دۆزرابێتەوە. من ناتوانم لێرەدا دەربارەی تیۆرەكانی (كالە) لێكۆڵینەوە بكەم مەگەر ئەوەی كە بڵێم باشوری ئەمریكا بەشێكی گەورەی جەزایری ئەمریكای ناوەندی لە پێش (كلمب)ەوەیش ناسراو بووە، وە دوای ئەوە پورتوگالیەكان هەستان بە گەشتكردن بۆ ئەوێ‌. لە ساڵی 1933 لە حاڵێكدا كە هیچ زانیاریەك لەبارەی نەخشەی عەرەب وموسڵمانان لە مێژووی زانستی نەخشەكانی جیهان نەبوو، (پاول كالە) بە پشتبەستن لەسەر وتەكانی (بیری) لێكۆڵینەوەیەكی فراوانی لەسەر بنەمای چۆنیەتی گەیشتنی (كلمب) بە نەخشەی جیهان ودەرئەنجامی گەشتە دەریاییەكانی دەستپێكرد بۆ مەبەستی گەیشتن بە جەزیرە تایبەتەكان، گرنگترین ئەم جەزیرانە كوبا، ئەنتیلا، هاییتی، پورتوریكو وجەزیرەی (نسا‌و) بووە دۆزیەوە كە ئەو نەخشەیەی لەدەستی (كلمب) بووە نەخشەی بنەڕەتی بووە لەسەر بنەمای درێژی وپانی جوگرافیایی كێشراوە بەپێی ئەم نەخشەیەی (كلمب) گەشتە سیانییە دەریاییەكانی خۆی دستپێكرد، هەروەها ئەم نەخشەیە هەر ئەو نەخشەیە بووە كەلە هەموو گەشتەكانی سودی لێوەرگرتووە هەروەها (كالە) توانی بیدۆزێتەوە كە ئەم نەخشەیە لە لایەن كەسێكەوە بە ناوی (پائول توسكانلی) گەیشتووە بە (كریستف كلمب). پرسیارێك كە بۆ ئەم رۆژهەڵاتناسە ئەڵمانیە بەجێماوە ئەوەبوو كە چۆن (پائول توسكانلی) ئەم نەخشەیەی بەدەست هێناوە و ئەسڵی ئەو (نەخشە) چ كەسێك كێشاویەتی وە ئایا كەسێك پێش ئەو گەشتی بۆ ئەم ناوچانە كردووە یان نا؟ (بیری) دەریاوانی عوسمانی دەڵێت: (كریستف كلمب) بیری گەیشتنی بۆ ئەو كانزاو دورگانەیی كە لەنەخشە و كەناراویەكانی ڕۆژئاوای ئەتڵسی تۆمار (درج) بوو بوو مەبەستی گەشتەكەی بۆ زەریای ئەتڵەسی كرد، هەروەها دەوترێت لە زەمانی (كریستف كلمب) شتێكی بەناوبانگ هەبوو كە (كلمب) بۆ گەیشتن پێی گەشتی بۆ كرد.لەم نەخشەیەدا زانیاریەكی چەندان دەربارەی ئەمریكای باشور نایەتە بەرچاو مەگەر زانیاریەكی كەم لە باكوریەوە، وە لەم ڕووەوە ناتوانرێت بوترێت ئەو یەكێكە لە داهێنەرە بنەڕەتیەكانی ئەم نەخشەیە لە رشاستیدا ئەو لێكۆڵینەوانەی كە كراوە لەسەر نەخشەكانی (كریستف كلمب) هەموویان لە نەخشەكانی موسڵمانانەوە وەرگیراون، شتێك كە لێرەدا گرنگە وتەیەكە كە (لاس كاساس) یەكێكە لە مێژوو نووسانی هاو سەردەمی (كریستف كلمب) كە دەڵێت: (كریستف) هەمیشە نەخشەیەكی لەگەڵدا بوو (پێبوو) كە تیایدا هەموو كیشوەرو گەورەكانی تێدا كێشرابوو، ئەم نەخشەیە هی خۆی نەبوو، ئەو نەخشە گەلێكی زۆری لە ناوچە جیاوازەكان لەبەر دەستدا بوو، كەلە گەشتە جیاوازەكانیدا سودی لێوەردەگرتن، لە خاڵە گرنگەكان كە لەبارەی ئەم نەخشەیەوە دەڵێت (كریستف كلمب) بۆ تێگەیشتنی ڕاستی نەخشەكە ژمارەیەك كەشتی لەگەڵ فەرماندەیی كەشتی مارتین (ئالوترو بینرون) ناردی بۆ هەندێك لە جەزیرە نزیكەكان كە لە نەخشەكەدا هاتبوو، ئەو لەگەڵیان لەبارەی تەواوی ودروستی ماوەكان وپێگەی جەزیرەكان بەرانبەر بەوەی كە لە نەخشەكەدا هاتبوو لێكۆڵینەوەو گفتوگۆی دەكرد، ئەوان بە (كریستف كلمب) یان وت كە خەڵكی (ئەهلی) جەزیرە پێیان وتوون پێش گەیشتنیان بە جەزیرەكە هەندێكی تریش هاتبونە جەزیرەكەیان هەروەها لەم جەزیرانە كەشتی گەلی مۆدێرن دەریاوانی ماهر هەبوون.• گرنگترین نەخشەیەك كە لەبارەیەوە لێكۆڵینەوەو و گفتوگۆی فراوانی لێوە دەكرێت پەیوەستە (بەستراوە) بە نەخشەی دەریایی عوسمانیەوە، كەلە ساڵی 1929 ی زاینیی لە كتێبخانەی (گوبگا بوسرای) لە ئەستەنبوڵ دۆزرایەوە دەوترێت ئەم نەخشەیە هەر ئەو نەخشەی (كریستف كلمب)ە، كە عوسمانیەكان لەگەڵ هێرشی ئیسپانیەكان لە ساڵی 1501 دەستیان گەیشتوە پێی. دەوترێت ئەم نەخشەیە (كریستف كلمب) لەساڵی 1498 دا كێشاویەتی لێكۆڵینەوەو گفتوگۆ لەسەر ئەم نەخشەیە زۆر كێشەیە، چونكە خوێنەرەكانی ئێمە لەگەڵ ڕوونكردنەوەی پەیوەست بە درێژی وپانی جوگرافیایی سەرسام (گێژ) دەبن، بەڵام ئەوەی تا ئێستا دۆزراوەتەوە نەخشەی (كریستف كلمب)ە نزیكەی 20 تا35 پلە لە درێژی و پانی جوگرافیایی هەڵەی هەیە.• نەخشەیەكی ناسراو (بەناوبانگ) هەیە لە (قەشەی ئیتالیای) فراماورو (كە قەشەیەكی عەرەب بووە) لەسەر بنەمای ویستی پاشای پورتوگال كێشراوە لە ساڵی 1459   یزاینیی، بە وردبونەوە لەو بابەتەی كە لەم نەخشەیەدا هەیە، دەبینین (دەدۆزینەوە) كە لەساڵی 1420 ی زاینیی كەشتیەكی هندی (مەبەست كەشتی عەرەبە) سەفەریكرد بۆ جەزیرەی (پیاوان وژنان)، لەم ڕووەوە لە سەرو ((راس الژئاب (گورگەكان)) (مەبەست دامێنی ناوچەی ساڵحە) وە لە جەزائیری (خچرا‌و)‌و (لەباكوری رۆژئاوای ئەفریقا) تێپەڕی، وە دوای چووەتە رۆژئاوا وە گەیشتۆتە دەریای زفگی (ناوێكی كۆنی زەریای ئەتڵەسیە لەنێوان عەرەبە كۆنەكان) وە 40 رۆژ بەرانبەر نزیكەی 2000 میل (4000)كم ماوەی بڕیوە، دوای لەكاتی گەڕانەوە 70 رۆژ گەیشتە لێواری سەرەوەی گورگان، ئەم هەواڵە دەتوانێت بوونی نەخشە لەو رۆژگارەدا بسەلمێنێ.دەریاوانی ئەم كەشتیانە بۆ تێگەیشتنی درێژی وپانی جوگرافیایش سودیان لە ئامێری (اسگرلاب) وەردەگرت ، زۆرترین هەڵەی ئەم ئامێرە تەنها 5 پلەی دەریایی بووە، لێرەشدا ئەبێت لە سەر هەندێ‌ نەخشەی ڕوونكەرەوە بدوێین: گەشتە دەریاییەكانی ئەم كەشتیانە بۆ دەریاوانەكانی ئەو رۆژگارە زۆر ساكار بوو، ئەم كەشتیانە تا سەدەی چوارەمی كۆچی شیاوی سود وەرگرتن بوون .لەسەدەی یەكەمی كۆچیدا ناوچەیەك هەبوو بەناوی شاری (كانتۆن) لە چین، هەر لەم سەدەیەدا ناوچەیەكی تر هەبوو بە ناوی ماداگاسكار (مالاگاشی) كەتەواوی دانیشتوانەكەی ئیسلامیان وەرگرتبوو. لەدەیەی سێ‌ یەمی كۆچی كەشتیگەل لەشاری (ابلە) نزیك (بصرە) دروستدەكرا و لەجیاتی سود وەرگرتن لە مێخ (بزمار) دەیان دورییەوە، ئەوان كاڵا بازرگانیەكانی خۆیان بەهۆی ئەم كەشتیەوە لەشاری (ماسە) لە ئەغادیر لە مەراكیش دەیانبر بۆ چین.    پێش ئەوەی خەریك بین بە داستانەكەی كریستف كلمب ، ئەبێت لێرەدا چەندین خاڵ لە بارەی دەریاوانە ئیسلامیەكانەوە لەجیهاندا بەبیر بهێنینەوە:       هەروەها لەبارەی كارەكانی كەسانی سەردەمی خۆی دەڵێت: جوگرافی ناسی (گەورە ئیدریسی) كەكتێبەكەی لەساڵی 540ی كۆچی نوسیوە ، ئەو خەڵكانەی كە دەچوونە زەریا ،هەرچی لە بارەیەوە بوو فێری دەبوون ، و تا كۆتاییەكەی دەڕۆیشتن ، ئەم ئیشە زیاتر پیشەی خەڵكی (لشبۆنە)بووە، ئەوان ناسراون بە پەروەردەكردنی دەریاوانانی زۆر ، لێرەیشدا داستانێ‌ لە (إبن فچل الله العمری) گواستراوەتەوە ، بنەماكەی لەسەر ئەوەیە كە لەساڵی 712كۆچی (سلگان مالی محمد بن جو) گەشتی كرد لە ڕۆژ ئاوای ئەفریقاوە بۆ كۆتایی ئۆقیانووسی ئەتڵەس، ئەو بۆ ئەم كارەی دووسەد كەشتی لەگەڵ تەواوی كەرەسەكان (پێویستی)ئامادەكرد ،هەموویان دوای گەشت لەدەریادا نوقم بوون ، جگە لە یەكیان ، دوای ئەوەش سلگان كەشتی گەلێكی تری بۆ گەشت كردن ئامادەكرد و خۆیشی لەگەڵیان ڕۆیشت و ئیتر هەرگیز نەگەڕایەوە بۆ وشكانی .
دوای ئەوە مسعودی مێژوونوس و  جوگرافیناس ساڵی 345ی كۆچی قمری لەكتێبەكەیدا (مروج الژهب)دەڵێت :لەبارەی زەریای ئەتڵەسەوە هەواڵ گەلێكی سەر سوڕ هێنەروو باوەڕ نەكردومان دەست كەوتوە ،دەوترێت لەوێدا شتێك دەبینرێت كە لە نێوان مرۆڤ گەلی ئەندەلووس بە كار بردنێكی زۆری هەیە ، ئەم ماددە تازەیە ناوی (خشخاش)ە  كەلەنێوان خەڵكی (قرگب)ە یش دەنێژرێت یەكەم جار كەسێك كە لەو مادەیە سودی وەر گرتبوو ،كۆمەڵێكی لە دەوری خۆیدا كۆ دەكردەوە و سواری كەشی دەكردن وە دەیبردنە ئەو دەریایەو لەوێدا دیار نەدەمان. ئەوان پاش ماوەیەك دوای لەكاتێكا دەساوردێكی (غنائم)زۆریان لەگەڵ خۆیاندا هێنایەوەو گەڕانەوە بۆ ناو خەڵكی ئەندەلووس(ئەسپانیا) .(ئەم داستانە لەناو خەڵكی ئەندەلووسدا ناوبانگی زۆری هەیە). فوئاد سزگین ی ترك نژاد(لێكۆڵەر)     لێرەدا دەبێت ئاماژە بە نەخشەی ئەبووڕەیحانی بیروونی بكرێت ئەو زەریایەكی لەنێوان ئەوروپاو ئاسیا(تصور)كردووە، ئەو زەریایەی بەدووشێوەی وشكی وەیان كیشوەرەكان (تصور) كردووە .7-نەخشەی ئاسیای باكور (لەسەدەی حەوتەم یان هەشتەمی كۆ چی كە لە زمانی توركی كۆنەوە وەرگێڕاوەتە سەر فەڕەنسی).6-نەخشەی بەشی ڕۆژئاوای دەریای ناوەڕاست و ڕۆژئاوای ئەوروپا لەماوەی ساڵانی700هجری قمری . 5-باشترین و كۆنترین نەخشەیەك كە گەیشتۆتە دەستمان ، كە ئەوروپاییەكان لاسایی (تقلید)ی نەخشەی مأمون یان كردۆتەو(لەنزیكی ساڵی1265ی زاینی).4-نەخشەی ئیدریسی (ساڵی 549ی كۆچی مانگی)3-نەخشەی جیهان كەلەسەرئەساسی كتێبەتازەكان كێشراوە .2-نەخشەی جوگرافی مأمون خەلیفی عەباسی(یەك چوارەمی یەكەم لە سەدەی سێیەمی كۆچی) 1-نەخشەی جیهان( بگلیموسی).لێرەدا هەندێ‌ لەو نەخشانەی كە گونجاوە لەگەڵ ئەو بابەتەی كە جێی لێكۆڵینەوەیە ،پێتان دەناسێنم :      لە گرنگترین دەساوردەكانی نەخشەی وڵاتە ئیسلامیەكان كێشانی نە خشەی جیهانی اسلام لەگەڵ گرنگی پێدان بەهێڵەكانی دریژی و پانی جوگرافیایی و پێوانە كردنی تازە بوو كەلە زەریاكان و ئۆقیانووسەكان دەردەهێنرا.لەگرنگترین خاڵە سەر سوڕهێنەرەكان لەم پێوانانەدا پلەی درێژی زەریای هندییە ، بۆ نموونە هەندێ‌ لەوئەندازانە كەبۆ پێوانی ماوەی ڕۆژهەڵاتی أفریقا و سۆمەترە لەپێش چاویان گرتبوون ، چەند كیلۆمەترێك هەڵەبوو .من لێرەداناتوانم بەشێوەی تەواو لەبارەی ئەم بابەتەوە بدوێم ، بەڵام دەتوانم ئێوە بگەڕێنمەوە بۆ جڵدی دەیەم ،یانزەیەم و دونزەیەم لە كتێبەكەم بەناوی( مێژووی میرات )ی عەرەبی كەبەزمانی ئەڵمانی نووسراوە جڵدەكانی دەیەم و دوانزەیەمی ئەو كتێبە كەبەتازەیی( سوپاس بۆ خوای گەورە) وەرگێڕاوەتە سەر ئینگلیزی.      لێرەدا خاڵێكی ئازاردەریش لەبارەی مێژوو جوگرافیاو الكتروگرافی هەبووە كە هەمو كاتێ بە نادیاری ماوەتەوە ،ئەوەیش دەربارەی داهێنانێكە كەلەم زەمینەیەدا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆیەم یان دەیەم لەوڵاتە ئیسلامیەكاندا بەئەنجام گەیەنراوە ،كە هەمیشە نادیارماوەتەوە .لەم دەورانەدا تەوای ئەونموونانەی لەنەتەوەكانی ڕابردوودا هەبووە ،بەتێپەڕ بوونی كات (زەمان)لەناو چووە، بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بكەین بۆ نەخشەی (مارینۆس) كە پەیوەستە (متعلق) بەنیوەی یەكەمی سەدەی زاینیەوە ، وەرگێڕانی نەخشەی بگلمیوسی هەر لەم سەدەیەدا ،موسڵمانەكان لەو كاتەدا جوگرافیای بیركاریان بەناونیشانی لقێكی سەربەخۆ لە زانستەكان دۆزیەوە لەسەدەی چوارەمی كۆچی جوگرافیای مرۆییان تا ئەو شوێنە بەرەو پێشەوە برد كە ئەوروپاییەكان هیچ ئاگاییەكیان لێی نەبوو تا سەدەی نۆزدەیەمی زاینی، تاسەدەی پانزەیەم ئەو نەخشانەی كە كێشراوە لەم ماوەیەدا گەیشتە ئەوروپا تەنانەت دەرەوەی ئسپانیا، نەخشە تەقلیدیەكانیان  لەوكاتەدا نەگونجاو وە لەزۆرێك لەشوێنەكاندا ناڕاست بوون.     لەبارەی نەخشەی جیهانیشەوە ئەبێت بووترێت كە ئەوان لە ساڵی 1507تەنها یەك نەخشەیان لەبەردەستا بووە كە پێیان دەوت ۆلدسیموُلر(Waldseemuller) كەهیچ كاتێ لەوڵاتەكەیان نەچووە  دەرەوە.      من لێرەدا تەنها ئاماژە بە دوو خاڵ دەكەم تا خاڵی لاوازی نە خشە تازەكانمان بۆ دەركەوێت. ئەوەش ئەوەیە كەبەپێچەوانەی وتەی مێژوو نوسەكان كە دەڵێن لە سەدەكانی نۆزدەو بیست پرتوگالیەكان لەگەڵ گەشتەكەیان بۆ ئەفریقا یەكەمین نەخشەیان لەوێدا كێشاوە ،دەبێت بڵێین كە لە سە رئەساسی وتەكانی (فاسكۆداجامای )پرتوگالی كەدوای گەشتەكەی بۆ جەزائیری سیانە یان چوار دانەولەوانەیشە زۆرتر بۆ ئەفریقا ،لەبینینی جوانی و ووردی ئەو نەخشانەی كە بەدەستی دەریاوانە عەرەبەكانەوە بوو زۆر حەیران بوو.هەروەها لێرەیشدا دەبێت بڵێین كە هیچ كام لەپرتوگالیە دێرینەكان داواكاری كێشانی نەخشەنەبوو چەند جاریش ووتویانە كەتەواویئەونەخشانەی كەلەبەردەستیاندا بووە لەگەشتەكەیان بۆ زەریای هیند لەدەستی دەریاوانەكانی ئەو شوێنەوە وەریان گرتووە.لەم ڕووەوە نابێت سەرسام بین لە وتەكانی نوسەری بەریتانی كەدەڵێت ناكرێت پورتوگالیەكان داهێنەری نەخشەبن، چونكە هیچ ئامرازێ‌ بۆ دیاری كردن و پێوانی درێژیە جوگرافیایەكان لەبەردەستیاندا نەبووە.      لێرەدا نموونەیەك دەهێنینەوە،نەخشەیەك هەیە كە دراوەتە پاڵّ ئەوروپاییەكان ،كە دەگوترێت لەساڵی 1507ئامادە كراوە،لەونەخشەیەدا باكوری ئەوروپا بەڕوونی دیارە وە درێژی و پانی جوگرافیایش  بەشێوەیەكی وورد ژمێردراوە(حسابی بۆ كراوە)،لێرەدا خاڵێك هەیەو ئەویش  ئەمەیە كەبە دڵنیایبیەوە چینیەكان بوون كە بەلە بردەستتا بوونی ئامرازی پێویست ، نەخشەی ئاسییایان كێشاوە ،وە بەهۆیەوە گە شتیان كردووە بۆ ئەوروپا.        لەم بارودۆخەدا منزیس خۆی دەخاتە بەرامبەری نەخشە پورتوگالیەكانەوە كە لەساڵی 1502كێشاویانە و د ەڵێت مەحاڵە ئەم نەخشە پورتوگالیەكان كێشابێتیان ،چونكە بۆ كێشانی(وەهانەخشەیەك)لەوكاتەدا ئامێرو ئامرازی زۆری پێویست بووە وە نەدەتوانرا نەخشەكان بەبێ‌ بوونی درێژیەجوگرافیایەكان بكێشرێت وەها پیشەیەك تا پێش سەدەی هەژدەیەمی زاینی هێشتا نەگەیشتبوویە ئەوروپا.وە ها زانستێك تەنانەت عەرەبەكانیش نەیان بووە وە ئەمە تەنها چینیەكان بوون كە دەیان توانی لەو ئامێرانەی كە لەبەردەستیانە ،دەستیان  بگاتە د رێژی جوگرافیای بە شێوەیەكی وورد.       لێرەدا مەبەستم نییە كەدەربارەی تیۆری ئەم نووسەرە ئینگلیزیەوە بدوێم تەنانت نامەوێت تیۆرەكانی بسەلمێنم وە یا لەبارەیانەوە لێكۆڵینەوە بكەم ، بەڵام ئەبێت بڵێین شتێكی بنەڕەتی كە لە ووتەكانی ئەم نووسەرە ئینگلیزیەوە دێتە پێش چاو ئەوەیە كە چینیەكان بوون نەخشەی تەواویان كێشاووە و نەخشەی بنەڕەتە ئەوروپایان لەسەدەی شانزەیەمدا كێشاوە.نووسەری ئینگلیزی بڕوای وایە كەئەم نێردراوانە تەنها گەشتیان بۆ وڵاّتانی دەورو بەری زەریای هێمن تا زەریای ئەتڵەسی نەكردووە ،بەڵكو گەیشتوونەتە ئەو پەڕی زەریای ئارام .هەروەها (منزیس) بڕوای وایە كە ئەم دەریاوانە چینیانە یەكەمین كەسانێك بوون كە نەخشەی زەریای هیندیان بەتایبەتی ئەفریقایان بەشێوەی ڕاست و تەواو وێنە كێشاوە، تەنانەت بڕوای وایە كە ئەوان گەیشتوونەتە كیشوەری ئەمریكاو نەخشەی زەریای ئەتڵەسیان لەوێدا كێشاووەو دوای لەڕێگەی گەروی (مارین)لەباكوری ئەوروپا گەڕاونەتەوە بۆ چین، وەنەخشەی ئاسیاو ئەوروپایان تەواو كردووە .     ڕاستی ئەوەیە كە لەساڵی 1405ی زاینی ئیمپراتۆری چینی كۆمەڵێكی بەناونیشانی نوێنەری سوڵح و دۆستی نارد بۆ ناوچە جیاوازەكانی جیهان تا پەیوندی دیپلۆماسی خۆی فراوان بكات .دەرئەنجامی ئەم گەشتانە بەشێوەیەكی وورد لە لای چینی یەكان هەیە .بەڵام ئەم ڕووداوە لەمێژووی ئیسلام بەبێ‌ باس كردنی ناوو شوێن هەیە، هەروەها بەناوبانگە كە ڕەئیسی ئەم نێردراوانە موسڵمانێك بوو.       پێش ئەوەی كە سەرقاڵبین بە سەلماندنی تیۆرەكە، دەبێت لێرەدا باسی ئەو كتێبەتان بۆ بكەم كە لەساڵی 2002لەلایەن (كاول منزیس)ی نووسەری ئینگلیزیەوە نووسراوە، ئەم كتێبە لەساڵی 1421ی كۆچی بەناوی دۆزینەوەی چینیە كۆنەكان بۆ جیهان وەرگێڕایە سەر زمانی عەرەبی ئەم نووسەرە ئینگلیزیە دەڵێت ئەم كتێبەی ئێمە بەرهەمی (حصل) دەساڵ لێكۆڵینەوەو توێژینەوەیە كە ئەنجام دراوەو دانیشتوانی جوگرافیای بەریتانیا لە لەندەن پەسەندیان كردووە بەباشیان زانیوە لە tvچاوپێكەوتنی هەبوەو 36وڵاتی جیهان دە رئەنجامی لێكۆرڵینەوەكەیان لەزمانیەوە بیستووە لەئینتەرنێتیش لەبارەی ئەم بابەتەوە لێكۆڵینەوەیەكی زۆر ئەنجام دراو گفتوگۆیەكی فراوان لەدەورو بەری دا دروست بوو.          ئەم بابەتە تەنانەت  بووەتە هۆی لێكۆڵینەوەو گفتوگۆی فراوان بەدرێژایی مێژوو ، بەڵام بەپێی لێكۆڵینەوە مێژووییەكەم ،عەرەبەكان و موسڵمانەكان یەكەمین كەسانێك بوون كە گەیشتوونەتە كۆتایی د ەریایی كە ئێستا پێی دەڵێن زەریای ئەتڵەسی،بەپێی ئەو نەخشانەی كە لە موسڵمانەكانەوە بەجێ ماوە نیشانی دەدات كە ئەوان لە پێش ئیسپانی وپرتوگالیەكانەوە گەیشتونەتە كیشسوەری ئەمریكا.        ئەم كتێبە بووە هۆی ئەنجام دانی توێژینەوەیەكی زۆر بەدرێژایی سەدەی بیستەم , هیچ گومانێكی تێدانیە كە وڵاتە جیاوازەكان هەوڵیان دەدا تا بەهەر ڕێگایەك بێت بیسەلمێنن كە دۆزەرەوەی ڕاستەقینەی(بنەڕەتی) ئەم كیشوەرە ئەوان بوون .لەساڵی 1902ی زاینی یەكەمین كتێَب لەسەر كیشوەری ئەمریكا نوسرا .لەم كتێبەدا كیشوەری ئەمریكا و چۆنیەتی دۆزینەوەی بەشێوەیەكی دوورو درێژ باسی لێوە كراوە. نوسینی ئەم كتێبە ئەنجام و توێژینەوەی زۆری لەسەدەی بیستەم بەدواوەبوو .