Home / مێژووی ئیسلام / ململانێی نێوان ئەمین و مەئموون

ململانێی نێوان ئەمین و مەئموون

ململانێی نێوان ئەمین و مەئموون

نووسینی: دكتۆر محمد سهیل طقوش/ وەرگێڕانی نهاد جلال حبیب الله

 

هۆكارەكانی ناكۆكی نێوان ئەمین و مەئموونMezhw4

ڕیشەی ناكۆكی ئەو دوو برایە بۆ سێ هۆكار دەگەرێتەوە كە بریتین لە: كیشەی جێگیرایەتی- ماملانێ ڕەگەزی عەربی و فارسی – چاچنۆكی دەربارەكان .

كیشەی جێگیرایەتی: ئەو كێشەیە بەپێی خواستی دەسەڵاتداری بە بە هێزترین هۆكار دادەنرێت، هۆكاری دەرونیش هەبوو كە وایكرد ئەمین بەرامبەر براكانی ئاگایی وەربگرێت و خاڵەكانی بەڵێنەكە هەڵبوەشێنێتەوە و كۆمەڵێ هانگاوی نا كە بوونە هۆی تەقینەوەی بارەكە، لەوانە:

– هەر لە سەرەتاوە هەوڵیدا قەڵەمەڕەوی خۆی بە سەر هەرێمەكانی دووبراكەی تریدا بڵاوبكاتەوە و دواتر موسای كوڕی لە جێگیرایەتیدا پێش ئەوان بخات .

– لەو كاتەی ڕەشیدی باوكی بەڵێنی بە ئەو و مەئموونی برای نووسی و لە پاڵ كەعبەدا هەڵیواسی، ئەمین ناپاكی نیشاندا چونكە كاتێ جەعفەری بەرمەكی داوای لێكرد تا سوێند بخوات كە ئەو بەیعەت هەڵناوەشێنێتەوە، ئەو بەو جۆرە وەڵامی دایەوە (خوا سرەم شۆربكات ئەگەر سەر شۆری بكەم) سێََََََََََ جار ئەمەی دووبارە كردەوە، كاتێ چوویە دەرێ بە فەزڵی كوڕی ڕەبیعی ووت: ( ئەی ئەبو عەبباس من كە سوێندم دەخوارد نیازی ناپاكیم هەبوو)(1)

 

– ئەو لێدوانانەی ئەمین كە بڕیاری لابردنی مەئموون و دانانی موسای كوڕی لە جیاتیدا دەركرد و لە ڕاوێژدا لەگەڵ یەحیای كوڕی سەلیم لەو بارەوە هەوڵیدا پاڵپشتی ئەو بڕیارەی بكات و پێی وت:( ئەو ڕایەی ڕەشید هەڵە بوو جەعفەری كوڕی یەحیای بە جادوو و نوشتەگەرایی وایلێكرد و ئەو بارەی بۆ سازداین و دڕەختێكی بۆ ڕواندین كە هیچ سوودێكی بۆمان نیە تەنها ئەوە نەبێت بیبڕین، بارەكەیشمان ڕێكنابێتەوە مەگەر لەناوی ببەین) (2).

ڕۆژێكیش بە فەزڵی كوڕی ڕەیعی وت: ( ئەی فەزڵ قوڕت بەسەر، لەگەڵ مانەوە و نەیاری عەبدوڵڵادا ژیان بەڕێوە ناچێت هەر دەبێ لاببرێت …….) (3) .

لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەمین نیازی ناپاكی هەبووە و هەر لە یەكەم ساتەوە لە دەرونیدا مۆلی خواردووە لەو كاتەی مەئموونی برای وەك جێگیرایەتی لە دوای ئەو دەست نیشانكرد، ئەم گرفتە بوو كە ناكۆكی ئەو دوو برایەی تەقاندەوە، بەڵام لە كاتی ژیانی باوكیاندا ئەمەیان نیشان نەدا، كاتێ باوكیان مرد هیچ كامیان ئەویتری نەدەویست، مەئموون لە خوراسان نەدەچووە دەڕێ، ئەمینیش لە ئەنجامی ئەو كەنارگیرییە دەترسا، ئیتر ئاسایی بوو هەركامیان گومانی خراپی بە ئەوی تریان هەبێت(4).

 

-ململانێی دوو بەرەی عەرەبی و فارسی:

دیمەنەكانی ئەو ڕۆلە سیاسیەی كە هەریەكە لە فەزڵی كوڕی سەهلی نووسەری مەئمون و نەخشە بۆ دانەری كە نوێنەرایەتی ڕەگەزی فارسی لە كارگێری عەبباسیدا دەكرد و فەزڵی كوڕی ڕەبیع كە دیدی عەرەبی نیشاندەدا، بەشێوەیەكی سنووردار لە ماوەی پێش مردنی ڕەشیددا بەڕاستەوخۆیی دەركەوت و یەكەمیان بە پاڵنەری دیدی ڕەگەز پەرستانە و ترسی لە مردنی ڕەشیدا دوای سەخت بوونی نەخۆشیەكەی، هەوڵیدەدا تا مافی خیلافەت بۆ مەئمون دابین بكات و لە خۆسەپێنی ئەمینی برای و دەربارەكەی بیپارێزێت . یەكەم هەنگاویش بۆ بەدیهێنانی هیواكانی ئەو بوو كە مەئموونی ڕازیكرد تا لەگەڵ باوكیدا بچێت بۆ خوراسان تا پشتیوانی لە خوراسان دەست بكەوێت و لە توندی و خۆسەپێنی ئەمین و دارودەستەكەی بەدوور بێت .

لە دوای مردنی ڕەشید هەریەكە و نیازی دڵی خۆی نیشاندا و ناهاوتای و ناكۆكی بە ڕوونی لە دیدی سیاسیاندا بە دیار كەوت . ڕەشید لە كاتی سەختی نەخۆشیەكەیدا بەیعەتی بۆ مەئموون لە دوای ئەمین نوێ كردەوە، كاتێ ئەمین زانی نەخۆشیەكەی باوكی سەخت بوو، بەكری كوڕی موعتەمەری بە كۆمەڵێ نووسینەوە بۆ خوراسان نارد كەوای نیشاندا بۆ سەردانی باوكی هاتووە، بەڵام لە ناوەڕۆكدا فرمانی بە خەڵكە كە دەكرد تا بەشمەكەكانیانەوە بەرەو بەغداد بگەڕێنەوە (5) .

فەزڵی كوڕی ڕەبیع كە خەرجی و كار ڕێكخستنی كاروباری ڕەشیدی لە دەستدا بوو، بەبێ دوو دڵی لە دوای مردنی بە سەرباز و شمەكەوە بەرەو بەغداد گەڕایەوە و لەگەڵ ئەوەی مەئموون هەوڵیدا وا لە فەزڵ بكات كە نەچێت، كەچی فەزڵ لای بەلای مەئمووندا نەكردەوە، مەئموون باسی ئەو بەڵێنانەی بۆ كردن كە ڕەشید پێیدابوون . ئەمە بە ڕاستی باری سەرشانی مەئموونی قورس كرد و هەستی بەناپاكی و نیازی ئەمین كرد (6) .

لە ڕاستیدا ئەو سەركەوتنەی ڕەگەزی عەرەبی بە سەر بەرمەكیەكاندا بە دەستی هێنا و هەوڵی بەردەوامی بۆ بەدەست خستنی پاڵپشتی زیاتری قەڵەمڕەو و دەسەڵاتەكەی، پێدەچوو تەنها لە ژێر سایەی خەلیفەیەكی وەك ئەمیندا بێتە دی ئەمەیش پاڵی بە فەزڵی كوڕی ڕەبیعیەوە نا تا قورسایی خۆی لەوێوە بخاتە كار و پێی وا بوو ئەمە دەرفەتێكە تا گەشتێكی تر ململانێكان بگرێتە دەست و بەسەر فارسدا سەربكەوێت .

ئیبن سەهل بە دواواكەی ئەمین ڕازی نەبوو و حەزی بەلای مەئمووندا دەشكایەوە و وتی: (لە لای خەڵەكانت دابەزە و بەیعەت لە گەردنیانە، كەمێك خۆراگر بە من خیلافەتت بۆ دەكەم)(7)

بێگومان ئیبن سەهل بەم هاندانەی مەئموون تا لە خوراسان بمێنێتەوە و پاڵپشتی كردنی و ئامادەنەبوون بە جێبەجێ كردنی داوای ئەمین بۆ گەڕانەوە بۆ بەغداد، پاڵنەری خواستی ڕەگەزپەرستی و شەخسی هەبوو (8)، ئەبوو موحەممەدی یەزیدی بۆی ڕوون بوویەوە كە ئیبن سەهل بۆیە خزمەتی كردووە ( تا ئەو مۆركە وەربگرێت ئەمە ئاماژەیە بە خاتەم لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا دەكات بۆیە خزمەتی دەكەم و هاودەمی دەبم) (9) .

لە ڕاستیدا ئیبن سەهل هەوڵیدا هاوەڵەكەی بە پایەی خیلافەت بگەیەنێت، هیوای وابوو لە جیاتی بەغداد (مەڕو) بكات بە پایتەختی خیلافەت و خوراسان گەورەیی خۆی بۆ بگەڕێتەوە، ئەو بۆ كوتلەگەرایی خوراسانی لە پشت ئەو كێشەیەوە ڕۆلێكی دیاری بینیو ئامادەنەبوو لە دوای چەرمەسەری بەرمەكیەكان بچێتەوە ژێر ئەو سێبەرە و بە توندی لە پشت مەئموونەوە وەستا و دەستی پێوەگرت، ئیتر ئەو بوو بە پێشەوایەی كە خوراسانیە نوێیەكان لە دەوری كۆبوونەوە (10) .

بەو جۆرە كێشەی ناكۆكی و ململانێكە دیدێكی نەتەوەیی نێوان عەرەب و فارسی لە خۆگرت و كەسانێ ئاڕاستەی ڕووداوەكانیان دەكرد كە دەمارگیرییان بۆ یەكێ لەو دوو نەتەوەیە هەبوو، ئەمین بۆ عەرەب و مەئموون خوشكزای فارسیش بۆ فارس بوو و فارسەكان پشتیان گرت بوو .

– چاوچنۆكیەكانی دەربار: دەرباری ئەمین بە تایبەت فەزڵی كوڕی ڕەبیع و عەلی كوڕی عیسای كوڕی ماهان بە بەهێزی لە پشت ئەمینەوە وەستان و هانیاندا تا بەڵێنەكەی بشكێنێ، لە كاتێكدا بەڵگەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەمین لەگەڵ لێدوانەكانی پێشوویدا دەیویست وەفای بۆ براكەی هەبێت، فەزڵی كوڕی ڕەبیع ئامۆژگاری كرد تا مەئموونی برای بۆ بەغداد بانگ بكات و وەك بارمتەیەك لە دەستی دابێت و لە سەربازەكانی دوور بخاتەوە، تا ئامادە سازی بۆ لابردنی بكات و جێگیرایەتی خۆی بدات بە مووسای كوڕی (11) .

فەزڵی كوڕی سەهلیش لە لایەن خۆیەوە پشتی مەئموونی گرت و ئامۆژگاری كرد تا بیانو بێنێَتەوە و بە بیانوی ئەوەی كە بارودۆخی خوراسان وا دەخوازێ لە خوراساندا بمێنێتەوە بڵێت ناتوانم بێم بۆ بەغداد (12) .

بەو جۆرە دەست تێوەردانی پیاوان دەربار بوویە هۆی قووڵ كردنەوەی ناكۆكیەكان تا گەیشت ئاستی هەر دەبوو پێكدابدەن .

 

قۆناغەكانی ململانێی نێوان ئەمین و مەئموون

ململانێ نێوان ئەمین و مەئموون بە دوو قۆناغدا تێپەڕ بوو: قۆناغی دانووستانی ئاشتی كە لە ساڵی (195ك/811ز)دا كۆتایی پێهات، قۆناغی یەكلایكردنەوەی سەربازی كە بە كوژرانی ئەمین لە ساڵی (198ك/813ز)دا كۆتای پێهات(13) .

قۆناغی دانووستان: لە سەرەتاوە ململانێكە جۆرە نێردراو و ئاڵوگۆرێكی نوێنەری نێوان هەردوو لای لەسەر كێشەی جێگیرایەتی سەلاحیاتی تایبەت بە خەلیفەی لەخۆگرت (14) . ئەمین ڕێبازی هەڵخەڵەتێنەری سیاسی بۆ ڕاكێشانی مەئموونی برای و هێنانەوەی بۆ دەرباری خۆی گرتەبەر، ئەو نیازی هەبوو مەئموون لە جێگیرایەتی لاببات، بۆیە خۆشەویستی خۆی بۆ نیشاندا، مەئموونیش لە لای خۆیەوە ڕەفتاری دەكرد كە دڵی ئەمینی برای بێ خەم بكات، بۆیە چەند نێردراوێكی نارد بۆ لای و ئەمینی بە گەورە ڕاگرت و لە خوراسانەوە دیاری گەورە و گران بەهای بۆ نارد (15) . دواتر ئەمین چی بەش و ناوچە لە دەستی موئتەمەنی برایدا هەبوو لێ سەندەوە و داوای كرد بێت بۆ بەغداد، لە هەمان كاتدا نامەی بۆ هەموو ناوچەكان نارد تا نزای دەسەڵات لە دوای خۆی و مەئموون و قاسم بۆ موسای كوڕی بكەن، كاتێ مەئموون ئەمەی بیست، زانی كە ئەمین دەیەوێت جێگیرایەتیەكە بگۆرێت و بەڵێنەكە بشكێنێ، بۆ پۆستە و نامە بۆ ناردنی بڕی و ناوی بەیەكجارەكی سڕیەوە (16) . ئەمینیش بەبێ ئەوەی نیازی خۆی بخاتە ڕوو خۆشەویستی و هۆگری خۆی بۆ مەئموون نشاندەدا و نامەی بۆ مەئموون نووسی و داوای لێكرد لە بەر پێویستی بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەت بێت بۆ بەغداد، كەچی (لەناخدا) دەیویست ناپاكی لە ڕوودا بنوێنێ (17).

مەئموون ویستی داواكەی براكەی بداتەوە و خەریك بوو هەڵخەڵەتێت، بەڵام فەزڵی كوڕی سەهلی وەزیری هۆشیاری پێدا و ئامۆژگاری كرد تا بیانوو بۆ بە دەمەوە چوونی داواكەی بهێنێتەوە و هەوڵی بە هێزكردنی سوپاكەی و جێگیركردنی و چەسپاندنی مەڵبەندی خۆی لە خوراسان بدات (18) .

ئەمین لە هەوڵی لابردنی براكەی بێ هیوا نەبوو و هەوڵیدا پلە بە پلە چی لە دەست دایە لێی بسێنێتەوە بۆیە نامەی بۆ نووسی و داوای هەندێ ناوچەی خوراسان كە كردویەتی بە ناوی خۆیەوە چۆڵی بكات بۆ ئەمین و كاربەدەستانی بە ناوی ئەوەوە ئاڕاستە بكرێن و ئەو سوورە لەسەر ئەوەی لەلایەن خۆیەوە كارمەندێك بۆ پۆستە دابنێ كە هەواڵی ئەوێ بۆ بنووسێ، چونكە ئەو خەلیفەی موسڵمانانە و دەتوانێت بەرژەوەندی گشتی چۆنی خواست بەو جۆرە هەڵسوكەوت بە كارووباری خوراسانەوە بكات(19) .

مەئموون سەبارەت بە داوای براكەی ڕاوێژی بە لایەنگرەكانی كرد، هەموویان گووتیان بە گوێی بكە، تەنها فەزڵی كوڕی سەهل نەبێت كە پێ باش نەبوو، مەئموون بە گوێی ئیبن سەهلی كرد و ئەو وەڵامەی بۆ ئەمین نارد(20) . ئەو وەزیرە فارسیە ئەو سیاسەتەی بۆ مەئموون داڕشت كە دەبێ بیگرێتەبەر كە بریتیە لە:

– پشتی بە خوراسان ببەستێت، چونكە خوراسانیەكان بە پێی نزیكیان لەو هەرگیز بەڵێنیان هەڵناوەشێنەوە

– سیاسەتێكی ئاینی ژیرانە بگرێتەبەر .

– خۆی گرنگی بە كاروباری دەوڵەت بدات و دژ بە ستەمەكان بوەستێت (21) .

بەوەیش خەڵك خۆشیانویست و لە دەوری كۆبوونەوە (22).

لە ئەنجامی ئەو وشكیەدا نالەباری نێوان دوو براكە زیادی كرد و سنووری نێوانیان دووخرا و مەئموون هەندێ هەنگاوی گرتەبەر تا ڕێگەی ئەو بانگەشان نەدات كە ئەمین بەردەوام دژ بە ئەو بەرپایدەكردن تا خەڵكی خوراسانی لە دەست بسێنێت، بۆیە بە درێژایی ڕێگەی نێوان عێراق و خوراسان پاسەوانێكی توندی دامەزراند و فارمانی كرد هەرچی كەسێ لە عێراقەوە بێت و گومانی لێبكرێت بگیرێت (23) . خەریك بوو دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی دەبوو بە دوو بەشی جیای دژ بەیەك، بەشی ڕۆژئاوا كە شاری بەغداد بوو و ئەمین سەركردایەتی دەكرد و عەرەب پاڵپشتی دەكرد، لە سەرووی هەمووشیانەوە عەلی كوڕی عیسای كوڕی ماهانی سەركردەی عەرەبی بوو، بەشی ڕۆژهەڵات واتە خوراسان و هەرێمە ڕۆژهەلاتیەكان مە مەئموون لە شاری مەڕو و بە پاڵپشتی فارس لە سەروو هەموویانەوە تاهیری كوڕی حوسەین سەركردایەتی دەكرد . بە تێپەڕ بوونی كات ململانێكە گەورەتر بوو ئەمین نەیتوانی وا لە مەئموونی برای بكات كە واز لە جێگیرایەتی بۆ موسای كوڕی ئەمین بهێنێ (24) . ئەمە وایلێكرد لە ساڵی (195ك/811ز)دا لایببات و نووسینەكەی لای كەعبە لاببات و بیسووتێنێ، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەندێ لە دەورووبەرەكانی لەو بارەوە هۆشیارییان پێدا بوو (25) .ئەم هەڵسوكەوتە خوراسانیەكان و خەڵكی تریشی تووڕە كردو لە ڕوویدا وەستان و بارگرژی هەڵگیرسا و ململانێكە بوو بە ململانێ چەكداری و هەركامیان خۆی بۆ ئامادە كرد .

 

 

قۆناغی یەكلاكردنەوی سەربازی

ئەمین بە سەركردایەتی عەلی كوڕی عیسای كوڕی ماهانی والی پێشووی خوراسان سوپایەكی بۆ جەنگ لەگەڵ مەئموونی برایدا بەڕێخست و سوپاكەی بەرەو (ڕەی) كە سوپاكەی مەئموون بەسەركردایەتی تاهیری كوڕی حوسەین لەوێ چاوەڕوانی دەركرد، هەردوو سووپاكە لە جەنگێكی قورسادا پێكییاندادا و سوپای مەئموون سەركەوت عەلی عیسا كوژڕا . هەركە هەواڵی سەركەوتنەكە گەیشتە مەڵبەندی مەئموون لە مەڕو، خەڵكی یەكسەر بەیعەتی خیلافەتیان بە مەئموون دا (26) .Abasi

لە ڕاستیدا ئەمین لە دەست نیشان كردنی هەڵوێستی سیاسی و سەربازی هەڵەی كرد یان دەست نیشان كردنی عەلی كوڕی عیسادا بۆ سەركردایەتی هێزەكانی هەڵخەڵەتا، چونكە ئەو دەستنیشان كردنی هیوای خوراسانیەكانی لە ناو برد ڕقیان ل عەلی بوو، ئەمەیش گەرمی كرد و وای لێكردن مەرگخوازانە و نەترسانە بجەنگن .

ئارەزووی شەخسی لەو دەست نشانكردنەدا رۆلی بینی، چەنكە عەلی دەیویست پایەكەی جارانی خۆی وەك فەڕمانڕەوای ویلایەتی خوراسان بگرێتەوە . پێدەچێ ئەمین بۆ تووڕەكردنی دانیشتوانەكەی ویستبێتی، بۆیە ئەوەی كرد بە سەركردە تا توندییان لە ڕوو بنوێنێ . ڕای ڕاستر ئەوەیە كە یەكێ لە هەواڵگرەكانی فەزڵی كوڕی سەهل كە عەبباسی كوڕی موسا بوو، ڕاوێژی لەگەڵ ئەمیندا كرد و ئاماژەی پێدا تا عەلی بكاتە ئەمیر تا خوراسانیەكان لەسەر جەنگكرد گەرمببن .

هەواڵی شكستی سوپای ئەمین ترسی لە بەغداد لێكەوتەوە و خەلیفەی هاندا سوپایەكی تر ئامادە بكات و بەسەركردایەتی عەبدوڕەحمانی كوڕی جیلەی ئەنساری ناردی بۆ خوراسان تا ڕێ لە كشانی تاهیر بگرێت(27).جەنگی دووەم لە نێوان هەردوو لادا لە هەمەدان ڕوویدا و دووبارە تیایدا مەئموون سەركەوت و تاهیر دەستی بە سەر شارەكەدا گرت و دواتر بە ئاڕاستەی بەغداد و بە هاودەمی هەرپهمەی كوڕی ئەعیوان كشا (28) .كاتێ گەیشتە بەغداد گەمارۆیەكی سەختی خستە سەر شارەكە و ئاژاوە و پشێوی بەغدادی گرتەوە و شەقامەكانی پێكدادانی ناوخۆیی نێوان لایەنگرانی هەردوو لایان بەخۆیەوە بینی، هێزێكی خوراسانی توانی بچێتە ژوورەوە و ئەمین بە دیلبگرێت و لابردنی ئەمینی ڕاگەیاند، بەڵام ڕەگەزە عەرەبیەكان هێرشێكی دژیان ئەنجامدا و توانیان ئەمین ئازاد بكەن و خوراسانیەكانیان لە شارەكە دەركرد .

لە ئەنجامی فشاری گەمارۆدانەكەدا هێزی ئەمین داڕما و لە دوای ئەوەی سەربازەكانی ورەیان پێنەما و بەرگریكردن كۆتایی پێهات و تاهیر لە كتوپڕێكدا چوویە ناو شارەكە . خەلیفە سەیریكرد دەبێ یەكێ لەم دوو بڕیارە هەڵبژێرێ: یان هەوڵێكی تری تێكدان و چوونە ناو ڕێزی خوراسانیەكان بدات، یان خۆی بدات بە دەستەوە و داوای پەنادان بكات، لەبەر ئەوەی كەسی لەگەڵدا نەبوو كە لە بەرگریكردندا یارمەتی بدەن، بۆیە پێی باشبوو خۆی بداتە دەست سەركردە هەرپهمەی كوڕی ئەعیون، بۆیە ئەوی هەڵبژارد چونكە تاهیر توند و تیژبوو، بەڵام تاهیر لە ڕووباردا بۆسەی بۆ نایەوە و گرتی و بەندی كرد دواتر كۆمەڵێ لە سەربازە خوراسانیەكان بەندیخانەكەیان بڕی و چوونە ناوی و ئەمینیان كوشت، ئەمەیش لە بیست و پێنچی (مانگی موحەڕەمی ساڵی 198ك/مانگی ئابی ساڵی 813ز)دا بوو، تاهیر دەستی بە سەر بەغداد داگرت و خەڵكەكەی دڵنیا كرد، بەمە كۆتایی بە خیلافەتی ئەمین هات (29) .

 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الجهشياري: ص222 .

2. الطبري: ج8 ص284-385، جەهشیاری دەڵێت ئەمین ڕاوێژی بە یەحیای كوڕی سولەیمان كردووە ، ص292 .

3. الطبري: ج8 ص399 .

4. محمود و الشريف: ص112 .

5. الطبري: ج8 ص368-369 .

6. هەمان سەرچاوەی: ص370-371، الجهشياري: ص277 .

7. الطبري: ج8 ص372 .

8. الدوري: ص148 .

9. الدهشياري: ص280

10. محمودوالشريف: ص 110 .

11. الطبري: ج8 ص374 .

12. الجهشياري: ص289-290 .

13. الدوري: ص148 .

14. الطبري: ج8 ص374 و دواتر .

15. الطبري: ج8 ص373 .

16. هەمان سەرچاوەی: ص375 .

17. الجهشياري: ص291-292 .

18. الطبري: ج8 ص372 .

19. الطبري: ج8 ص377 .

20. هةمان سةرضاوة: ص377-379 .

21. الجهشياري: 278-279 .

22. هەمان سەرچاوەی: ص279 .

23. الطبري: ج8 ص379 .

24. هەمان سەرچاوەی: ص375-376 .

25. الجهشياري: ص292 .

26. هەمان سەرچاوەی پێشوو: ص411، ص293 .

27. الطبري: هةمان سةرضاوة ص413-414 .

28. الطبري: ج8 ص413-414

29. بۆ دوور و درێژی ئەو ڕووداوانە بگەڕێرەوە الطبري: ج8 ص472-489 .

About كه‌یفی عمر

Check Also

پەیمان شکێنی جوولەکەکانی مەدینە بەرانبەر پێغەمبەری خواﷺ

{بنی قینقاع، بنی النضير، بنی القریظە} بەنموونە ئامادەکردنی: ئەحمەد سەباح بەشی یەکەم: بنی قینقاع      …