رووخانی خیلافەتی عەبباسی

لەدوای مردنی جەنگیز خان لە ساڵی (624 ك / 1227ز) دا مەغۆل لە چوارچێوەی سیاسەتێكی فراوانخوازیدا بەرەو ناوچەكانی ڕۆژئاوای ئاسیا كشان، مەنگۆ خان كەلەساڵی (646 ك / 1228ز) دا سەركردایەتیكردنی مەغۆلی گرتە دەست، هۆلاكۆی برای ڕاسپارد تا سەركردایەتی شاڵاوێك بۆ سەر فارس بكات و وەسیەتی بۆ كرد تا دەسەڵاتی مەغۆلی بەسەر ناوچەكانی نێوان عێراق تا ئەو پەڕی میسردا بڵاوبكاتەوە چوار چێوەی پەیوەندیشی لەگەڵ خەلیفەدا بۆ دەستنیشانكرد بە جۆرێك ئەگەر خەلیفە پشتیوانی و گوێڕایەڵی نیشاندا باوازی لێبهێنێت، بەڵام ئەگەر سەركەش بوو دەبێت لەناوی ببات تا بوون و مانی نەبێتە بەربەستی ڕێی كشانی مەغۆلی .-1-

هۆلاكۆیش لەلایەن خۆیەوە نەخشەیەكی سەربازی دانا كە هەنگاوی یەكەمی لەناو بردنی ئیسماعیلیەكانی لەخۆ دەگرت، پاشان هێرش بكاتە سەر ناوچە ڕۆژئاواییەكان تا لەقۆناغی دووەمدا بگاتە میسر، پاش ئەوەی ئامانجی یەكەمی خۆی بەدەیهێنا، هەنگاوی بۆ بەدیهێنانی ئامانجی دووەمی نا.

لەوكاتەدا بارودۆخی بەغداد تەواو خراپ بوو، خەلیفە موعتەسەمی عەبباسی واناسراو بوو كە لەكارگێری كاروباری گشتیدا تەمبەڵە . -2- جا خۆی بۆ بەرەنگاربوونەوەی كشانی مەغۆلی ئامادەنەكرد بوو و وای دەزانی دەتوانێت لەبەردەم مەترسیدا بوەستێت .-3- هەروەك لەو كاتەدا مەڵبەندەكانی هێزی بەغداد زۆر بوون و لەبەر چەند هۆكارێكی سیاسی و مەزهەبی لەنێوان خۆیان ناكۆك بوون خەلیفەیش دەستەوەستان وەستا بوو و نەیدەتوانی سنورێك بۆ ئەو گرفتانە دابنێت، لە ئەنجامی ئەمەدا ناكۆكیەكانی نێوان موجاهیدەدین ئەیبەك دواتداری بچووك كە سوننە مەزهەب بوو لەگەڵ موئەیدەدین ئیبنولعەلقەمی-4- وەزیری موعتەسەمدا كە شیعی بوو، تەواو زیادیان كرد، ئەمەیش كاریگەری خراپی لەسەر شێوازی بارودۆخ و كاروبارەكان و لەپەلوپۆ خستنی دەسەڵاتی خیلافەت هەبوو .-5-

نا كۆكیەكان لە بازنەی دەسەڵاتداراندا چوویە دەرێ‌ و گوازرایەوە بۆناو دانیشتوانی بەغداد كەلەململانێیەكی مەزهەبیدا لەنێوان خۆیاندا دابەشبوو بوون ،-6- ئەمە پاڵی بە وەزیر ئیبنو لعەلقەمی یەوە نا تالەگەڵ مەغۆلەكاندا ڕێكبكەوێت و تەماعی گرتنی بەغدادی خستنە بەر.-7-

لە ڕاستیدا ئەو پەیوەندییانەی نێوان هەردوولا و ئەو توێژانەی لە دواتردا لە نێوانیاندا بەڕێوە چوو، كاریگەریەكی گەورەی لەسەر ئەوە نەبوو كە هۆلاكۆ هانبدات تا هێرشبكاتە سەر بەغداد چونكە دەستگرتن بەسەر عێراقدا لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتی مەغۆلیدا بوو.

لەو بارە سەخت و ناهەموارەدا هۆلاكۆ داوای لە خەلیفە كرد تا بۆ لەناوبردنی دەستەی ئیسماعیلیەكان بە سوپایەك یارمەتی بدات، موستەعسەمیش ڕاوێژی بە یاریدەدەرەكانی كرد، ئەوانیش ئامۆژگاریانكرد تا ئەو كارە نەكات چونكە هۆلاكۆ دەیەوێت بەو هۆكارە بەغداد لە بەرگریكارانی چۆلبكات تا كاتێك هێرشی دەكاتە سەر بە ئاسانی دەستیبەسەردا بگرێت، ئەویش بە گوێی كردن و ئامادە نەبوو سوپا و یارمەتی بۆ هۆلاكۆ بنێرێت .-8

كاتێ‌ هۆلاكۆ لە لەناوبردنی ئیسماعیلیەكان بوویەوە، نامەیەكی سەركۆنەی بۆ خەلیفە نارد كە هەڕەشەو گوڕەشەی لە خۆ دەگرت لەبەر ئەوەی كە ئەو سوپایەی نەناردبوو لە ڕاستیدا ئەمە وەك ڕیشەی داخوازی ئەو دەسەڵاتە كاتیە بوو كە پێشتر لە بەغداد درابوو بە سەركردە بوەیهیەكان و دواتر سوڵتانە سەلجووقیەكان .-9- ئەو داوای لە خەلیفە كرد تا:

– قەڵاكان بڕوخێنێت و خەندەقەكان پڕ بكاتەوە و وڵاتەكە بداتە دەست كوڕەكەی.

– خۆی بچێت بۆلای یان وەزیر سولەیمانشاه و دواتدار بنێرێت .-10-

خەلیفە بەرپەچی هەڕەشەو گوڕەشە ئامێزی نامەكەی دایەوە و پێی وابوو دواتر هۆلاكۆ لەو بڕیارەی پاشگەز دەبێتەوە و وای لێدەكات پێش ئەوەی نەخشەكەی جێبەجێ‌ بكات چاك بیر بكاتەوە.

خەلیفە هیوای وابوو سەركردە موسڵمانەكان یارمەتی بدەن، بەڵام لەو پێشبینیەیدا هەڵەی كرد چونكە ئەیوبیەكان لە وڵاتی شام و مەمالیكەكان لە میسر كە هەموو هیوایەكی خەلیفە بەو دوانەبوو، هێندە گرفتیان هەبوو كە نەیاندەتوانی یارمەتی بدەن ئەتابەگ و تورك و فارسەكانیش لەتاو ترسی مەغۆلەكان هیچ یارمەتییان نەدا، سەلجووقیەكانی ڕۆمیش ملكەچی دەسەڵاتی هۆلاكۆ بوون .-11-

بەو جۆرە جیهانی ئیسلامی پەرشوبڵاوی دەركەوت و بەعەقڵدا نەدەهات سەركردەكانی هەوڵی رزگاركردن و فریاكەوتنی خەلیفە بدەن كە خەلیفەیش دەقێكی حەقیقی بەدەستەوە نەبوو تا بتوانێت بەرامبەر ئەو بارە سەختە بوەستێت جا ئەو هەڵوێستە بەرپەرچدانەوەی عەبباسیەكاریگەری زۆر خراپی لەسەر دەروونی هۆلاكۆ هەبوو و پاڵی پێوە نا تا بەرەو بەغداد بكشێت.

نێردراوانی خەلیفە گەیشتە لای هۆلاكۆ، كاتێ‌ هۆلاكۆ نامەكەی خوێندەوە و زانی نێردراوەكانی لە بەغداد تووشی چ نارەحەتیەك بوون، توڕەیی دایگرت و نێردراوەكانی موعتەسەمی ناردەوە و نامەیەكی تری پێدان كە هەڕەشەی كۆتایی هۆلاكۆی بەشێوازێكی توند لەخۆ دەگرت-12- . كاتێك نێردراوەكان گەڕانەوە بۆ بەغداد و خەلیفەزانی هۆلاكۆ چۆن هەڕەشە و گوڕەشەی لێدەكات، نامەكەی خستە بەرچاوی گەورە پیاوانی دەوڵەتەكەی تا ڕایان وەربگرێت، ئیبنولعەلقەمی وەزیری ئاماژەی پێدا تا ماڵ و سامان و خەڵات و دیاری كۆبكاتەوە و بینێرێت بۆ هۆلاكۆ و پۆزشیشی بۆ بهێنێتەوە و وتارو دراو بەناویەوە بێت .-13- وەك ئەو شێوازەی لە ڕۆژانی بوەیهی و سەلجووقیەكاندا باوبوو، خەلیفە ئەو ڕایەی پێ باشبوو تابیگرێتە بەر. بەڵام موجاهیدەدین ئەیبەگ دواتداری بچووك كە هێزی سوپای لە دەستبوو و پاڵپشتی ڕەگەزی سوننی لە بەغداد دەكرد، ڕاكەی وەزیری ڕەفزكرد و لەسەر بەرگریكردن سوور بوو ئەو كات خەلیفە وازی لە راكەی هێنا و بەرگریكردنی هەڵبژارد .-14-

بەمجۆرە نامەكانی نێوان هەردوولا هیچ كاریگەرییەكیان نەبوو و هەردەبوو جەنگ رووبدات ،-16- كاتێَك هۆلاكۆ دڵنیابوو دەتوانێت بەبێ‌ ئەوەی بەرەو رووی ناڕەحەتی و گرفت بێتەوە بەرەو عێراق بچێت و هێزەكانی دەتوانن دەستبەسەر بەغداد دابگرن، كەوتە جێبەجێكردنی ئەو نەخشە سەربازییانەی كەلەكاتی نیشتەجێبوونی لە هەمەدان دایانڕشتبوون و فرمانی دەركرد تا سوپا مەغۆلیەكان بە ئاڕاستەی پایتەختی خیلافەت بجوڵێن، كاتێك لە (سیانزەی مانگی موحەڕەمی ساڵی 656 ك / مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 1258 ز)دا گەیشتە بەغداد و گەمارۆیەكی توندی لەسەر دانا و هۆلاكۆ خۆی لە سەربازگەكەی لە دەرەوەی شارەكە لە بەرەی ڕۆژهەڵاتەوە سەقامگیر بوو .-17-

كاتێك خەلیفە سەختی باری خۆی بینی، ویستی مەغۆلەكان هێوربكاتەوە و لەبڕیارەكەیان شلیان بكاتەوە تا هێرش نەكەنە سەر بەغداد، بۆیە نێردراو و دیاری نارد بۆ هۆلاكۆ .-18- بەڵام هۆلاكۆ ئامادەنەبوو وەڵامی ئەو بانگەوازە بداتەوە و نەخشەیەكی سەربازی بەجێگەیاند تالەپێش ئەوەی سەربازەكانی بچنە شارەكە، بەرگریكاران لە بەغداد دەربكات بۆیە نەسرەدینی تووسی نارد بۆلای خەلیفە و فەرمانی پێكرد تا سولەیمان شاه ودواتداری بۆ بنێرێت، خەلیفەیش ناچار بوو بیاننێرێت كاتێ‌ ئەو دوانە گەیشتنە لای هۆلاكۆ گەڕاندنیەوە بۆ بەغداد تا لەگەڵ شوێنكەوتە سەربازانیاندا بێنەوە بەو بیانووەی دووریان دەخاتەوە بۆ شام و میسر، بەمەیش سەربازانی بەغداد و خەڵكێكی زۆر لەگەڵیاندا چوونە دەرێ‌ .-19-

كاتێ‌ ئەو هەمووە چوونە دەرەوە هۆلاكۆ فەرمانیكرد تاهەموویان بكوژن .-20- ئەو كات هەڵوێستی خەلیفە دەركەوت و كاتێك زانی هیچ ڕێگرێك لەبەردەم هاتنی مەغۆل بۆ ناو بەغداد نیە بڕیاری خۆ بەدەستەوەدانی دا.

دوو ڕۆژی بەسەردانەچوو تا مەغۆلەكان بە بەڵێنی درۆ هەڵیانخەڵەتاند ئیبنولعەلقەمی لەو پیلانە دا بەشداری كرد و خەلیفەی ڕازیكرد كەهەردەبێت خۆی بدات بەدەستەوە چونكە ئەو ڕێگەی ڕێككەوتنی خۆشكردووە و دواتر هۆلاكۆ و مەغۆلەكان بە گوێڕایەڵیەوە دێنە خزمەتی .-21-

ئیبن كەپیرباس لەوە دەكات كە وەزیر ئیبنولعەلقەمی لەگەڵ كەسوكاری و ماڵ و مناڵ و هاوەڵ و سەربازانیدا لەگەڵ هۆلاكۆ دا كۆبوویەوە، پاشان فەرمانی بە خەلیفە كرد تا بێتە دەرەوە بۆلای ئەو بێتە بەردەمی تا ڕێككەوتن لەسەر ئەوە بكەن كەنیوەی خەراج بۆ هۆلاكۆ و نیوەكەی تری بۆ خەلیفە بێت .-22-

لە ڕۆژی یەكشەممەدا (چواری مانگی سەفەری ساڵی 656 ك / مانگی شوباتی ساڵی 1258ز)دا خەلیفە لە بەغداد چوویە دەرەوە و خۆی و پایتەختەكەی بەبێ‌ هیچ كۆت و مەرجێك دایە دەست مەغۆل لەدوای ئەوەی هۆلاكۆ بەڵێنی پەنادانی پێدابوو .-23-

ئەو كات سەربازانی مەغۆل چوونە شارەكەو ماوەی یەك هەفتە كەوتنە ئاژاوە گێری و مزگەوتەكانی بەغدادیان وێرانكردن و چی دیاری نایاب لە كۆشكەكاندا هەبوون بردنیان و ژمارەیەكی زۆری كتێبی گرانبەهایان لە كتێبخانەی بەغداد داپێچانەوە و زۆربەی زانایانی بەغدادیان لەناو بردن و پێشەوایانی مزگەوت و قورئان خوێن و قورئان بەدەستانیان كوشتن و خوێندنگەكان لە خوێندن كەوتن و شارەكە هیچی بەسەر هیچەوە نەما .-24-

لە كوچە و كۆڵانەكاندا جەستە و تەرم لەسەر یەكتر دەكەوتن، پاشان نەخۆشی و دەرد بڵاوبویەوە و زۆرێك لەوانەی رزگاریان بوو بوو بەو نەخۆشی و دەردە لەناو چوون . ئەو رووداوانە بە كوشتنی خەلیفە موعتەسەم و ئەبولعەبباس ئەحمەد و ئەبولفەزائیل عەبدوڕەحمانی كوڕی و گیرانی موبارەكی كوڕە بچووكی و سێ‌ خوشكەكەی (فاتیمە و خەدیجە و مەریەم) كۆتاییان پێهات .-25-

بە كەوتنی بەغدادوكوژرانی خەلیفە موعتەسەمی عەبباسی دەوڵەتی خیلافەتی عەبباسی كە زیاتر لە پێنج سەدە تەمەنی كردبوو كۆتایی پێهات، هێندە ماوە بڵێین ئەو رووداوانە بوونە هۆی ئەوەی پایەی خیلافەت چۆل بێت و هەر سەركردەیە لە هەوڵی بردنی بدات، جا كاتێك سوڵتان زاهیر بیبرسی مەملووكی كورسی دەسەڵاتی میسری گرتە دەست، بە شوێن ئەندامێكی بنەماڵەی عەبباسیدا گەڕاو لەساڵی (659 ك/ 1261ز) لە میسردا كردی بە خەلیفە، لە ڕاستیدا سوڵتانی مەملووكی ئامانجی ئەوە بوو بەهی دانانی خەلیفەوە سیفەتی شەرعی بە دەسەڵاتەكەی بدات چونكە خەلیفە دانی بە سوڵتانی ئەو دانا، ئەو بارە لەمیسر بەردەوام بوو تا لەساڵی (923 ك / 1517ز) دا سوڵتانی عوسمانی سەلیمی یەكەم بارەكەی گرتە دەست و پایەی خیلافەتی وەرگرت و ئەو دیمەنە كۆتایی پێهات.

سوڵتانە عوسمانیەكان پایەی خیلافەتیان گرتە دەست و لە ئەستەمبۆڵی پایتەختیانەوە تا ساڵی (1924ز) كارگێری كاروباری جیهانی ئیسلامیان دەكرد تالەو ساڵەدا كەمال ئەتاتورك كودەتای بەسەر خیلافەتدا ئەنجامدا لەو كاتەوە تا ئێستا جیهانی ئیسلامی خەلیفەیەكی نیە تا پایەی چۆلی خیلافەت پڕبكاتەوە.

………………………………………………………

1-رشيد الدين : جامع التواريخ، تاريخ المغول في ايران، ج2 / ص 236 – 237.

2-ابن الطقطقا : الفخري في الأداب السلطانية : ص 333.

3-الصياد، فؤاد عبدالمعطي : المغول في التأريخ : ص 252.

4- ئەو كەسە ناپاكە بوو كە ڕێی بەغدادی نیشانی مەغۆلەكان دا، ئەگەر نا مەغۆلەكان حۆیان نیازی گرتنی بەغدادیان هەبوو، بەڵام ئیبنولعەلقەمی شیعە مەزهەب بێباوەڕان و دڕندە گەلی مەغۆلی لە خواپەرستان و ئوممەتی خاوەن ژیار و شارستانیەت پێ باشتر بوو، بۆیە كەوتە ڕێنیشاندانیان بەڵكو سبەینێ‌ لە پارویەك نان بێبەش نەبێت كەچی دواتر بوویە قوربانی دەست دۆستەكانی. وەرگێر.

5- صفا، ذبيح الله : تاريخ أدبيات ايران : ج 3 / ص 120.

6-السيوطى : تاريخ الخلفاء : ص 465.

7- هەمان سەرچاوە.

8- لە كتێبی (فتح بغداد) كە دراوەتە پاڵ نصیرالدین الطوسی و پاشكۆی كتێبی (تاریخ قاهر العالم) ی الجوینی : ج2 / ص 363 بگەرێرەوە بۆ نامەكە.

9- الصياد : ص 255.

10 رشيد الدين : جامع التواريخ

11- العريني : ص 216 – 217.

12- رشيد الدين : جامع التواريخ : ج 2 / ص 271.

13-هەمان سەرچاوە : ص 271.
14-هەمان سەرچاوە : ص 272.

15- حسن ابراهيم حسن : تاريخ الإسلام ج4 / ص 156.

16-ابن العبري : ص 307.

17-الصياد : ص 262.

18- هەمان سەرچاوە

19- رشيد الدين : جامع التواريخ : ج2/ ص 290.

20- الصياد : ص 263.

21- ابن كثير : البداية والنهاية : ج13 / ص 201.

22- الصياد : ص 263.

Brown : literary hist of Persia : ii p 463 -23

24- ابن كثير : ج 13 / ص 203.

25- هەمان سەرچاوە : ص 205، الطوسی : سەرچاوەی پێشوو: ص 370.