فەلسەفە چییە

فەلسەفە چییە

فەلسەفە بەشێكە لە زانستی مرۆیی كە باس لە وەڵام و پرسیار دەكات لە بارەی بابەتی زۆر گشتی و شوێنگەی مرۆڤ تیایاندا، بۆ نموونە ئایا ئەم جیهانە و پێكهاتە و شتەكانی بە شێوەیەكی گشتی ماددین؟ ئایا بە هاتنە بوونی یان هێنانەدی جیهان ئامانجێكی هەیە؟ ئایا ئێمە دەتوانین وەڵامی تەواوی هەندێك لە شتەكان بدۆزینەوە؟ ئایا ئێمە ئازادین؟ ئایا بەها رەها “موتلەق”كان بوونیان هەیە؟ جیاوازی سەرەكی فەلسەفە یان زانست لەوەدایە كە ناتوانین وەڵامە فەلسەفیەكان بە ئەزموون یان تاقیكردنەوە پاڵپشت و پشتگیری بكەین.

دەتوانین لە روویەكەوە دوو مانا بۆ فەلسەفە لەبەرچاوبگرین، لە مانای یەكەمدا مەبەست لە فەلسەفە بریتیە لە تێڕامان و لێكۆڵینەوەی عەقڵانی و پێشین لە بارەی بابەتی تایبەتیەوە. بابەتگەلی وەك: خودا، ناسینی بوون، ئەخلاق، مرۆڤ، زیهن، كۆمەڵگە و…هتد. ئەم مانایە لە فەلسەفە، فەلسەفە بە ناونیشانی زانستێك بە بابەتێكی تایبەت كە سەرووتر لەوە ناڕوات. بۆ نموونە: لە لای “ئیبن سینا” و”مەلا سەدرا”واتە، زانست بە بوون و بەشەكانی. یان لای كەسێكی وەكو “كانت” فەلسەفە واتە: تێڕامانی عەقڵانی لە بارەی ناسین و مەعریفەتی مرۆڤ، هەروەها فەلسەفە لای “ڤیتگنشتاین” واتە، لێكۆڵینەوە و تێڕامان لە بارەی زمانەوە و… هتد، لە دەربڕینێكی لەمجۆرەدا لە فەلسەفە، فەلسەفە لە مانایەكی دیاریكراو و سنورداردا بەكاردەهێنرێت وە لە سنوورێكی تایبەتی سنوری جیهان، ناسین، زمان، مرۆڤ. ئێستا ئەوەی لە فەلسەفەدا بە ناونیشانی ” مێژووی فەلسەفە” مەبەستە، هەمان مانای دووەمە لە مانای فەلسەفە، چونكە ئەوەی بە ناونیشانی مێژووی فەلسەفە، لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی لەسەر كراوە و دەكرێت، لایەنێكی فراراوان لە باس و بابەتی فەلسەفی وەك، بوون، خودا، جیهان، مرۆڤ، ئەخلاق، مەعریفە، و …هتد دەگرێتەوە.

لێكۆڵینەوە لە “مانای فەلسەفە” ئەوە پێویست دەكات كە لێكۆڵینەوە لە مانای ” مێژووی فەلسەفە” دا بكرێت. فەلسەفە ژیانی ئەندێشەیە. فەلسەفە پرسیار لە بوون و زانسە بەو شتانەی بوونیان هەیە. فەلسەفە رۆیشتنی درێژخایەن و بەردەوام و لە رێگەبووندایە.

“ویلیام جیمز” دەڵێت: فەلسەفە شتێك نیە جگە لە گەیشتن بە بنەچە و بنەوانی حەقیقەتی شتەكان و نوقومبوون لە مانا قوڵەكانیان و لە زنجیرەی شتە واقیعیەكان، پەیداكردنی كرۆك و ناوەڕۆكی خودی یان بە گوتەی ” ئەسپینوزا” خودی كرۆكیانە، بەم رێگەیە زۆربەی حەقیقەتەكان لەگەڵ یەكتردا یەكدەگرن و بە ” گشتێكی سەروو گشتەكان” دەگەن.

لە فەلسەفەدا چێژێك بوونی هەیە، تەنانەت لە سەرابی بیابانەكانی زانستی سروشت راكێشان و هێزێكی راكێشەر بوونی هەیە. زۆربەمان لە بەهاری تەمەنی خۆماندا رۆژی ئاڵتونیمان تێپەڕاندووە كە تیایاندا مانای گوتەی “ئەفلاتۆن” كە دەڵێت: ” فەلسەفە چێژێكی رێزداری هەیە.” مان دەرك كردووە. لەو رۆژانەدا عیشق بۆ حەقیقەتێكی سادە تێكەڵ بە هەڵە بۆمان زۆر گەورەتر بووە لە چێژە جەستەیی و پیسیە ماددیەكان. ئێمە هەمیشە لە نێوخۆماندا دەنگێكی نەزانراو دەبیستین كە بەرەو ئەو یەكەمین عیشقە بۆ حیكمەت بانگ دەكات. ئێمە وەكو ” براونینگ” بەمجۆرە بیر دەكەینەوە كە: ” خۆراك و خواردنەوەم بۆ تەواوكردنی مانای ژیانە.”، بەشێكی زۆری ژیانمان بێ مانایە و لە دوو دڵی و بێهودەیی بە هەدەر دەڕوات. ئێمە لەگەڵ ئەو شتە نارێكخراوانەی كە لە دەرەوە و ناوەوەماندا هەن جەنگ دەكەین و لەگەڵ ئەوەشدا هەست دەكەین كە ئەگەر بتوانین رۆحی خۆمان بپشكنین كارێكی گرنگ و پڕ مانای تێدا دەدۆزینەوە. ئێمە بە دوای تێگەیشتن لە شتەكان دەگەڕێین. ” مانای ژیان بۆمان ئەوەیە كە خۆمان و ئەوەی كە لەگەڵیدا رووبەڕوودەبینەوە بە روونی و وەكو بڵێسەی ئاگر بیگۆڕین.” ئێمە دەمانەوێت بەها و دوورنمای ئەو شتانەی لە بەرچاوماندا تێدەپەڕن بدۆزینەوە و بەم جۆرە خۆمان لە تۆفانی رووداوەكانی رۆژانە دووربخەینەوە.

ئێمە دەمانەوێت تەواو بین و بەدوای هێز و ووزەكانی خۆماندا بگەڕێین و رێكیان بخەین و حەزو ئارەزووەكانی خۆمان هاوئاهەنگ بكەین. چونكە هێزی رێكخراو و رێكوپێك كۆتا قسەی ئەخلاق و هونەری سیاسەت و رەنگە كۆتا ووشەی لۆژیك و ئەودیو سروشتیش بێت. ” سورو” دەڵێت: ” بۆ فەیلەسوفبوون هەبوونی بیرۆكەی باریك و تەنانەت هەبوونی قوتابخانەیەكی تایبەت بەس نیە، بەڵكو تەنها ئەوە بەسە كە حیكمەت مان خۆش بوێت و بەپێی بڕیار و حوكمەكانی ژیانی سادە و سەربەخۆ و شەرەفەمەندانە و دڵنیایمان هەبێت.” ئەگەر ئێمە تەنها حیكمەت بدۆزینەوە، دەتوانین دڵنیا بین كە ئەوانیتر بەدوایدا دێن. حەقیقەتی فەلسەفە دۆزینەوەی چیەتی هەبوو و بەرەو بوونیەتی و ئەم حەقیقەتە لەو روەوە كە مێژوییە لە هەر قۆناغێكدا بە شێوەیەك یان بە ناوێكەوە دەست پێدەكات.

بە شێوەیكی گشتی فەلسەفە پێنج بەش لە خۆ دەگرێت، ئەوانیش:

1-لۆژیك: بینین و بینینی ناوەوە، گریمانە و ئەزموون، شیكرنەوە و پێكهاتە..هتد.

2-زانستی جوانی: خوێندنەوەی شێوەی ویستراو، یان جوانی و هەروەها فەلسەفەی هونەر.

3-ئەخلاق: لێكۆڵینەوەیە لە رەفتاری تەواوكاری خوازراو و زانستی خێر وشەڕ و زانستی حیكمەتی كرداری و بە گوتەی “سوكرات”: زانست، زۆر بەرز و باڵایە.

4-سیاسەت: باسكردنە لە پێكهاتەی نموونەیی كۆمەڵ.

5-زانستی ئەودیو سروشت: باسكردنە لە حەقیقەتی ئەودیو پێشینەی گشتی شتەكان، واتە سروشتی واقیعی ماددە”علم الوجود” و دەروون ” دەروونناسی میتافیزیك” و پەیوەندی نێوان ” رۆح” و “ماددە” لە دەرككردن و مەعریفەتدا “باسكردن دەربارەی مەعریفەتناسی”.

سەرچاوە: باشگاە حیات اندیشە، مەلا سەدرا – هنری كاربۆن، نامەی فەلسەفە –مەسعود ئەمیر –ش 11.

خداوندان اندیشەی سیاسی – نشر امیر كبیر.