شۆرشی فەرەنسی 1789

 شۆرشی فەرەنسی 1789

ئامادەكردنی: سهام عمر

 پێشەكی

شۆرشی فەرەنسا بە یەكێك لەشۆرشە هەرە مەزنەكانی مێژووی كۆن وهاوچەرخی مرۆڤایەتی دەزانریت ودەناسریت و دادەنریت.مەزنی و ناسنامەی ئەوشۆرشە بەتەنها لەوەدا بەرجەستە نابیت،كەوا بووە مایەی بەرباكردن وئەنجام دانی كۆمەلیك كۆرانكاری وریفورم ونویكاری لەژیانی سیاسی وئابووری وكایەكانی تر،بەلكوئەوشۆرشەبەشیكی كەورەی ئەوسەداو وشكۆوهەیبەتەی كەبەیدای كرد،بەیوەندی بەوكاریكەرییەهەبووكەلەسەركۆی كەلانی جیهان،بەتایبەتی ئەوروبادروستی كرد.دوای شۆرش وسەركەوتنی شۆرش بنەماكانی دەولەتی نەتەوەیی لەفۆرمی مودیرنەدا دامەزرا.بزوتنەوەی فەلسەفەوئەدەب وهونەروریفۆرم.جاكسازی هەموو هاتەكایەوجومكەكانی ژیانی گەلی فەرەنسای كرتەوە.دەولەتی دامەزراوەیی لەسەربنەمای لەیەكتری جیاكردنەوەی دەسەلاتەكان بیك هینرا.ئاین ودەسەلات لەیەكتری جیاكرانەوەلەسەربناغەی ئاین بۆخوداونیشتمان بۆهەموان.شۆرشی فەرەنساسیستەمی دەرەبەكایەتی رووخاند.دەستی كەنیسەوقەشەكانی لەخستەناوسیستەمی ئیداری وژیانی رۆژانە وكشتی كۆمەلانی خەلك دوورخستەوە.بیكەی (فەردانیەت).هاولاتی بون دروست كرد.رۆلی تاك كەبیشتركەنیسەوئاین بەكشتی بزری كردبووكاراكرا.شۆرشی بیشەسازی كەشەكردنیكی كەورەو وەرچەرخانیكی بنەرەتی بەخۆوەبینی.شۆرشی فەەنسا بۆیەلە میژوودا بەشۆرشی بورجوازی دەناسریت جونكەسەرمایەداری وبەرهەم هینانی سەرمایەوبەیوەندی یەكان بەرهەم هینان وئامرازەكانی بەرهەم هینانی سەرمایەداری لەفۆرم وناوەرۆكیكی نوئ لەهەناوی فەرەنساوكەلی فەرەنساخولقاندبۆیەش دەبینی دوای سەركەوتنی شۆرشی ئیدی دەرەبەكایەتی هەم وەكوفیكروكولتوورهەم لەفۆرمەئابوری وسیاسیەكەی هەرەسی هیناولەسەر دار وبەردووی دارووخاوی دەرەبەكایەتی سیستەمی سەرمایەداری وشۆرشی بیشەسازی لەفۆرمی مۆدریرنەدا كۆلەكە بنجینەییەكانی خۆی دامەزراند.دەبیت ئەوەش بكوتریت راستەئەوشۆرشەبەرهەمی راپەرینیكی جەماوەری وبزوتنەوەیەكی سیاسی جالاك بوو،بەلام بیشتردەیان فەیلەسوف وشاعیرورۆمان نووس وهونەرمەند..لەریكەی شاكاری نوسین وبەرهەمی مەعریفی وهزری خۆیان كەوتبوونە دژایەتی كردنی سیستەمی دەرەبەكایەتی وكەنیسە،جونكە هەردوولا بەیوەندیەكانیان بەكۆمەلیك رایەلەی بتەوبەیەكەوەكریدابوو،لەسەركوت كردن ودژایەتی كردنی نویكاری ومافی مرۆف هاوكاری یەكتری بوون،واتابەرلەبەربابونی شۆرش رۆشنكەروبیرمەندانی فەرەنساجومكەوسروشت وماهیەتی سیستەمەئاینی وكۆمەلایەتی وكولتوورییەكانی فەرەنسای بۆخەلكی فەرەنسائاشكراكردبوو،بگرە رای كشتی ئەو ولاتەیان لەدژیان سازوئامادەكردبوو.بۆیەش شۆرشی فەرەنسالەیەك كاتدابەرهەمی رابەرینی جەماوەروسیاسی ورۆشنبیرەكانە.راستەلەكاتی بەرباكردنی شۆرشەكەو دوای شۆرشیش سەركردەكان ورابەرانی شۆرش توندوتیزی زۆریان ئەنجامدا.هەزاران كەسیان بردەژێرمەقسەلەوسەریان بەراندن.بەلام دواترخودی ئەوانەئەوتووندو تیژیەیان بەرباكرد،خۆ شیان برانە ژێرمەقسەلەوسەریان بەرینرا.شۆرشی فەرەنسابەهۆی ئەوكاریكەریەی لەولاتی خۆی دروستی كرد دواتروەكوئەزموون ومودیل بۆدنیا گوازرایەوە.

 تەوەری یەكەم

فەرەنسا بەر لەشۆرش:1789

شۆرشی فەرەنسا تەنهابۆفەرەنسارووداویكی گرنگ نەبو بەلكوولەبواری شارستانیەتی لەهەردوسەدەكانی دواییدالەروداوەهەرەدیاردەكانی ئەوروباودونیابو .جونكەهەربەراستی خالی وەرجەرخانی بنەرەتی بولەسیستەمی كۆمەلایەتی وسیاسی لەئەوروبا،سنوری بۆسیستەمی بادشایەتی كۆن داناكەلەسەرچەوساندنەوەبنیادنرابو لەدەسەلاتدا پشتی بەمافی خودایی بەستبو وەدەركای سیستەمی ئازادی وكۆماریی لەرووی جەماوەداخستەسەربشت كەلەسەربنەمای ئازادی كەلان و یەكسانی لەنیوان تاكەكانی داسەرجاوەی كرتبووكەدەسەلات لەهاولاتیەوەبئ وەلەژیر جاودیری ئەویشەوەبئ.ئەوەی فەرەنساو هەموو ئەوروبا بەدەستیەوەدەیان نالاندبریتی بولەبالادەستی خانەوادەی بادشاییەتی وحوكمی رەهایان.جینی دەست رۆیشتوودەستی بەسەرهەمووخیروبیریكی ولاتەكەداكرت بوو.لەلایەكی دیكەشەوەكلیساكان بەناوی ئاینەوەخاوەنی هەمووئیمتیازاتیك بون.لەهەموخیروبیرەكان سەربشك بون.لەباج وهەموئەركەكانی بەرامبەربەولات بوردرابون.(اعفاء).سەربارەت بەتواناوجارەنوسی خودی كەل خاوەنی هیج جۆرەدەسەلات وراوبۆجونیك نەبو.ئازادیە كشتیەكان تەنیا لەخەیالی ئازادیخوازان بونیان هەبو.گەل هیج دەسەلاتیكی بەسەرسامان وجارەنوسی خۆیەوە نەبو بۆیە شۆرشی فەرەنسابۆجارەسەری ئەودەردانەلەدایك بو وهەولی داجارەسەریەك بدۆزیتەوە كەبۆفەرەنساوبۆولاتانی دیكە كونجاوبئ.روداوەكانی سەدەی نۆزدەهەم ئەوەیان سەلماندكەجۆن شۆرش بۆكەلانی ماف خوراوی ئەوروبا بۆتەخویندنكاو پیشەنك لەبواری ئازادیخوازیدا بۆیەبەرج دانەوەی كەندەلی وجاكسازی لەمەیدانی سیاسەت وكۆمەلایەتی دا كاری كردبوە سەرهەمووتویژێك.

 

هۆكارەكانی شۆرشی فەرەنسی:

فاكتەرەبنەرەتیەكانی هەلكیرسانی ئەوشۆرشەئەوەندەزۆروتیك هەلكیشراون كەلەژماردن نایەن زۆربەی هۆكارەكان دەكەرینەوە بۆ بەر لەشۆرش وەتەنانەت هەندیكیان بۆسەردەمی لویسی جواردەهەم ئەوكاتەی كەفەرەنسا لەوبەری بوژانەوەو كەشەدابوو.

لێرەدا دەتوانین هۆكارەكان بكەرینینەوەبۆ:

هۆكاری یەكەم

1_سیستەمی پادشایەتی:

لەسەروبەندی شۆرشەدالەسەدەی (18)رژیمی بادشایەتی لەفەرەنسابشتی بەو بەندو برگانە دەبەست كەلویسی جواردەهەم و وەزیرەكەی (ریشیلئو)دایان رشتبوو،واتەبەهیزو وتواناورەهاوە وبەپێی سانسۆرو هیلی سوور داریژرابون تائەوكاتەش بادشا وارەفتاری دەكرد كەفەرمانەكانی یەزیدان جئ بەجئ دەكات.بەم پێوەرە پابەندی ئەوە نیەكارەكانی نمایشی هیج كەسیك بكات.تە نهاخوانە بئ لەسەرئەم بنەماوبیركردنەوەیەخۆی بەسەرجاوەی هەموویاسایەك دەزانئ رازیش نەبوكەس لەدانان وجئبەجئ كردنی ئەم یاسایانەبەشداری لەكەلدابكات.ئەوخۆی بەیەكەم وەدواسەرجاوە دەزانی وەدەبوایەهەمیشەفەرمانەكانی جئ بەجئ بكرێن جەوساندنەوە یەكیك بو لەمافەدان پێدانراوەكانی لەنەریتی سیاسەتی فەرەنسادا لەونەریتانەش ئازادیەسیاسی وئاینی وئازادیەكانی تاك بونیان نەبو و دانیان بیدانەنرابو،خۆئەكەرلەكۆنیش دا سنوریك بۆدەسەلاتەكانی باشابوبئ ئەوالەسەردەمی ریشیلۆبوو كەبەشیوەیەكی روكەش وبئ كاریگەر بونی هەبوو..

هەرلەسەردەمی كۆنەوە دادكای بالا(بەرلەمان)دەسەلاتی جاودئری یاساكانی بادشای هەبوو.هەروەهادەسەلاتی ئەوەش هەبو كفتوكۆلەسەریاساكان بكات ولە كارنامە فەرمیەكانداتۆماریان بكات، بەهەرشیوەیەك ئەم یاسایانەكاریان بئ نەدەكراتالەبەرلەمان تۆمارنەكرابان.مەبەست لەدامەزراندنی ئەم دادكایانەش رئكرتن بولەدەركردنی یاسای توندوجەوسئنەربەرامبەریان.بەلام ریشیلیۆ دەسەلاتی ئەم دادكایانەش سنورداروئفلیج كردبوو.بۆئەوەی توانای ئەوەیان نەبئ بریارێك یا یاسایەك كەبادشا دەری بكات ئەمان رەتی بكەنەوە.لەوكاتەوەدادكاكانیش بایەخ وكرنكیان لەدەست دا ئەوانیش رازی نەبون جیتریاساكان لای خۆیان تۆماربكەن.

هۆكاری دووەم

سیستەمی چینایەتی:

ئەوەی تائەوكاتەی فەرەنسای ناشیرین كردبوو،ئەوەبووكەتا ئەوسا دەستی بەسیستەمی چینایەتی یەوە كرتبوولەم سیستەمەتەنیاچەندكەسیك سودمەندبون وبەری رەنجی خەلكیان دەخوارد.فەرەنسیەكان بەوپیوەرەب ەسەرسئ جین دا دابەش ببون كەهەرچینەوجیاوازییەكی زۆریان لەنیوان بەدی دەكرا دەربازبوون لێیان ئاسان نەبوو.

أ-_شكۆدارەكان(الاشراف):

ئەمانەلەجینەبالاكانی كۆمەلكای فەرەنسی بوون ولەدەوروبەری بادشادەبوون بەهەمووشیوەیەك بەركریان لەبادشا ورزیمەكەی دەكردبەهۆیەوەژیانیكی ئەوبەری خۆشیان دەبردەسەروهەمیشەسودمەندی پلە یەك بوون.بەشیك لەوئیمتیازانە دەگەرانەوە بۆ سەردەمی دەرەبەكایەتی،شكۆدارەكان لەلادئ خاوەنی زەوی وزاریكی زۆربون جوتیاروكۆیلەكان بەسەپانی بۆیان دەبردن بەریوە ئەم زەویانە بەرلەشۆرشی فەرەنسی بەبینج یەكی زەویەكانی فەرەنساخەملیندرابون.

 ب-بیاوانی ئاینی:

ئەمانیش لەتەك شكۆدارەكان جینیكی نایابیان بیك هینابوو،خاوەنی بانتاییەكی سوودمەندبوون لەرویكەوە بشتكیریی بادشیان لئ دەكرالەروەكەی دیكەوەلەسەردەمی جەرخی ناوەراست هەندیك (ئیمتیاز)یان بۆمابوەوە.كلیساوقەشەكان كەلەسەرتاسەری فەرەنسابلاوببونەوە خاوەنی  زەوی وزاریكی زۆربوون نزیكەی بەبینج یەكی زەویەكانی فەرەنسادەخەملیندراوبەهەزاران جووتیارلە بارودۆخیكی زۆرنا لەبارداكاریان تیدادەكرد.ئەمەو كلیساكان داهاتیكی باشیان هەبووكەسالانە كۆدەكرایەوە، بیی دەوترا دەیەك ئەم دەیەكە وەكوباج سالانە لەسەرجەم فەرەنسیەكان وەردەكیرا لەكۆتاییەكانی سەدەی هەزدەهەم كۆی ئەم باجەكەیشتە دووسەد ملیۆن فرەنك زێر.

ج-چینی سئ یەم:

ئەوەی مابوەوە لەهاولاتیان لەیەك جین دا ریك خرابوون بەجینی كشتی یان جینی سئ یەم ناودەبردران.ئەمانەبەركەی هەموونەهامەتیەكانی ولاتیان لەباجی قورس وخزمەتی سەربازی وخزمەتی كەلیساو خزمەتی شكۆدارەكانیش دەكرت.بەكورتیەكەی ئەم جینە دەبوایەهەمووفەرمان و بیداویستیەكانی ولات جئ بەجئ بكات لەبەرانبەریشیەوە باجی زۆربدا وەمافی تەواویشی نەبوو لەئازادی رادەربرین ویەكسانی لەبەرانبەربەیاساومافی دەست نیشان كردنی سیستەمی ئابوری وسیاسی كونجاو لەكەل بەرژەوەندییەكانی بگونجێت.بەشیكی كەم لەم جینەبەجیا بونەخاوەن سامانیكی باش بەهۆیەوە پایەی تایبەت ورۆلی سەرەكیان لەبەریوەبردنی كاروباری دارایی ولات بینی پێیان دەكوترا بۆرجوازی،ئەم بەشە كەمە میژووی دروست بوونیان بۆكۆتایی جەرخی دەرەبەكایەتی دەكەریتەوە كاتیك كەمینەیەك لەكۆیلەكان ووردە ووردە ئازادبون وبوون بەخاوەنی زەوی خۆیان یان بوون بەخاوەنی كاری بازركانی وبیشەسازی ئەمەش رئ خۆشكەربوو بۆئەوەی ئەم چینەبواری بیشەسازی و بازركانی كۆنترۆل بكەن تاكەیشتەئەوەی خانەدانەكان دەستبەرداری ئەم پشانە بن.

تەوەری دووەم

قەیرانی دارایی وئابووری:

فەرەنسابەدەست بۆشاییەكی لەمێژینەی كەنجینەكانەوە دەی نالاند.ئەمەی هەرلەكۆنەوەلەسەردەمی لویسی جواردەهەمەوەبەهۆی شەرەكان بۆی مابۆوە.لەوسەردەمەوەكەسیك دەست پێشخەری ئەوەی نەكردبوو جارەسەریەكی ریشەیی بۆبدۆزیتەوە ئەم قەیرانە بەتەواوەتی ئەوكاتەسەری هەلداكاتیك ئەمریكا دژی ئیمبریالیزمی داكیركاری بەریتانی دەستی بەشەری سەربەخۆیی كرد.ئەوەش تیجوویەكی زۆری خستەسەر فەرەنسا لەیارمەتی دانی ئەمەریكیەكان دژی ئیمبریالیزمی بەریتانی ئەوەی لەم مەسەلەیەسەرسورهینەرە،ئەوەبوو ئەم قەیرانە لەبنەرەتدابەهۆی بئ داهاتی فەرەنساوەنەبوو،بەلكو بەبیجەوانەوە ئەوكات فەرەنساخاوەنی كشتوكالیكی كەشەكردوو و بیشەسازییەكی بیشكەوتوو وبازركانیەكی دەرەكی جالاك بوو،بەلام ئەوەی راستی بئ ئەم قەیرانەلەئەنجامی بئ بەرنامەیی لەبودجەوداهات وخەرجكردندابوو هۆكاریكی تری دەكەریتەوە بۆئەوەی كە ئەوكەسانەی توانای دانی باجیان هەبوو،ئامادەنەبوون باجەكان بدەن ئەم باجانەیان نەدەدان جونكەبیشترخاوەنی ئیمتیازات بوون كەواتە كیشەكە لەبودجەدا بوونەك لەداهات.

 

ئەنجومەنی نیشتمانی 1789:

قەیرانی ئابووری لەفەرەنسالەهاوینی 1788 بەرێژەیەكی مەزن توندببو.برسیتی وقات وری لەهەندیك كوندو گەرەگە هەژاروكریكارنشینەكانی شارەمەزنەكان بلاوببوەوە (نیكر)كەلەسالی1788 جارێكی تر داوای لئ كرابوو وەزارەتی دارایی بكریتەئەستۆبەشارەزاو تەكبیركارناسرابوو لەبەرانبەرئەم قەیرانەدەسەوەستان وەستا بەتایبەت لەوكاتەداكەكەنجینەی ولات خالی(سوختە)بوو هەرواش بوو جونكە(كالون)وەزیری بیشووی دارایی لە1787لەرابۆرتیكدابۆئەنجومەنی بیران رایكەیاندبوو كە فەرەنسا بەكوژمەی جوارملیارلیرەی زیربەقەرزە كۆناكانیشەوەكە بەهۆی شەرەكانی رزكاری ئەمریكیەوەخراونەتەسەری،قەرزارە.بەرانبەربەومەترسیەئابوری وداراییانە(نیكەر)ی وەزیر بیشنیاریكی خستەبەردەم لویسی شازدەهەم كەلەریكەی ئەنجومەنی جینەكانەوەئەم كیشەیەبخاتەبەردەم نەتەوەی فەرەنساكەنوینەرایەتی هەمووكەلی فەرانسای تیایەئەم ئەنجومەنە175سال دەبووداوای دانیشتنی لئ نەكرابوو.سەرەرای مەترسی لەسەررەنكدانەوەی ئەم پیشنیارە،بەلام بادشائەم بیشنیارەی بەسەندكرد دیارەكەشانشین بیویستی بەبارە هەیەئەمەش بەرەزامەندی هەموونوینەرانی كەل نەبئ ناكرئ.لەسەرراسباردەی بادشا،(نیكەر)سیستەمیكی نوئ بۆ هەلبزاردنەكان دانالەسەرئەم بنەمایەهەلبزاردنیكی كشتی لەسەرتابای مەملیكەتەكەكرا.ئەم سیستەمەبو وە جێی رەزامەندی جینی جەماوەربەوهیوایەی لەریكەی ئەم ئەنجومەنەوە نان بەیدابكەن هەروەها بۆرجوازەكانیش بەم بیشنیاروسیستەمەرازی بوون ئەوانیش بەوهیوایەلەریكەی ئەم ئەنجومونەوەبەشیكی تری ئازادیەكان وەدەست بنیت لەئاكام بتوانن ئەوبۆستانەبكرنەدەست كەلەریگەیەوە بەشداریەكی كاریكەرترلەدەسەلات وحوكمرانی بكەن.بەم شیوەیەهەمووجین وتویزەكان هەریەكەبۆمەرامی تایبەتی خۆی بەم بریارانە رازی بوون كەهەنكاوی یەكەمی ریكەی شۆرش بوون.ئەنجومەنەكەلە(1200)ئەندام بیك هات نیوەیان لەجینی كشتكیرنیوەكەی ترلەجینی شكۆداروئەكلیرۆسەكان بەیەكسانی بیك هات بوون.نەریتەكەوابووهەرجینەو بەجیا كۆبونەوەی خۆی بكاو دەنك لەسەربریارەكان بدات ئەوسا لەسەرئاستی چین دەنك بەبرۆژەكان بدەن.دەنكدەران لەسەرتاسەری فەرەنساسكالایان بەرزكردەوە(ئەمەنەریت ورینماییەكی دەستوری كۆن فەرەنسابوو)داخوازی وداواكارییەكانیان بەم خالانەدیاركردبوون:

1-باراستنی ئازادیەكشتیەكان،رئ لەدەست دریژی بكیرئ وتەنهابەبیی یاسامامەلەی لەكەلدابكرئ.

2-(ئیمتیازاتە)كۆنەكان هەلبوەشینرینەوەوهەموولایەك بەرانبەربەیاسایەكسان بن.

3-هیج باجیك بەبئ رەزامەندی كەل نەسەبیندریت كەنوینەریان ئەنجومەنی جینەكانە.

ئەركی باج دان بۆهەمووكەسیك وەكویەك بیت بەبئ گویدانە جیاوازی جینایەتیان.ئەوەی لەم داواكارییانەبەدی دەكراهیج داخوازییەكی دزبەرزیمی بادشایەتی یاهەولدان بۆكۆرانكاری ریشەیی لەسیستەمی سیاسی وئابوری لەفەرەنسالەخۆنەكرتبوو دیارترینی ئەو داواكارییانەدووبات كردنەوەی دلسۆزی هاولاتیان بوو بۆبادشایەتی وخۆشەویستیان بۆبادشا كەهاندەربیت بۆكۆرینی فەرەنسابۆسیستەمی بادشایەتی بەرلەمانی دەستوری بێت كفتوكۆی ئەم بابەتەزۆری كیشا

لە23ی هەمان مانك داوای كۆبونەوەیەكی لئ كردن مەبەستی بادشا رایكەیاندنی راكانی بوو كەبریتی بوون لە:

1-مانەوەی جیاوازیەكانی نیوان جینەكان.

2-بریاری دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانی رەت كردەوەكەلەشوین ئەنجومەنی جینەكانی دامەزرابوو.

دواترتورەبوونی جەماوەر ئەوەندە زۆربوو. بادشاهەستی بەمەترسی كرد لەوەدلنیابوو كەجلەوەكە لەدەست ئەم نەماوەوكەوتۆتەدەست جەماوەر بۆیە ناجاربوودەست بەرداری هەندیك دەسەلات بئ ژمارەیەك لەوەزیرەكانی لەسەركارلابرد وەزارەتی دارایی بەنیكەرسباردەوەئالاسئ رەنكیەكەی شۆرش قەبول كرد.

 دەستوری سالی 1791:

لەدەستوری نوئ دەسەلاتەكانی بادشا سنورداربوون وەزیرەكان لەجئ بەجئ كردنی یاسادابەهاوشان لەكەل بادشامافیان هەبوو لەبەردەمی ئەنجومەن نوینەرایەتی ناكەن و لەدیباجەكانیش بەشدارنابن،دەسەلاتی فەرمانەرائیتی سوبای دەریاو ئاسمان و زەمین وبەریوەبردن كاروباری دەرەوەیان بئ سبیردرا لەكەل مافی فیتۆ لەسەرئەویاساوبریارانەی ئەنجومەنی نیشتمانی دەریان دەكات لەمەودوابادشا لەسەرتەختی بادشایەتی لەفەرەنسابۆخزمەتی فەرەنساوكەلەكەی دەبئ نەك وەكوبیشتربۆسەروەریان بئ لە هەندیك بركەدائەوەش كرایەدەسەلاتی كەل كەبۆی هەیەلەهەندیك حالەتدا بادشا دوور بخریتەوەیا دەسەلاتەكانی لئ بسەندریتەوە.

 دەسەلاتی یاسادانان:

ئەم دەسەلاتەبەئەنجومەنی یاسادانان دراكەهەردوو سال جاریك لەلایەن كەلەوە هەلدەبزیردریت بەمەرجئ ئەندامی ئەنجومەن بۆی نەبئ جاری دووەم بۆئەنجومەن خۆی ببالیوئ تاسەدەیەكی بەسەرتیبەرنەبئ بەهۆی ئەوەی ئەنجومەن نوینەری كەلەوئەم جاوكی سەروەری و دەسەلاتە تەنها ئەم بۆی هەیە كاتی نوئ كردنەوەی كابینەكان دیاری بكات لەدەسەلاتی بادشادانیە ئەنجومەن هەلوەشینیتەوە.لەدەستوری نویدادیاری كراكەئەندام بەدووبلەدیاری دەكریت جەندمەرجیكیش بۆئەندامان دیاری كران.كەدەبئ دەنك دەر رۆژانەی سئ رۆز بەخەزینەی دەولەت بدات بەبیی ئەم بنەمایەلەكۆی 24ملیۆن كەس تەنها4300000كەس جوارملیۆن سئ سەدهەزاركەس بۆی هەیەدەنك بدەن لەكەل ئەوەی ئەم شیوازەهەلبزاردنەیەكسانیی بۆكەلی فەرەنسی دەستەبەرناكات وزۆركەس لیی بئ بەش دەبن تەنهالەبەرئەوەی هەژاران كەجی شۆرش بانكەشەی ئەوەی دەكرد كەئەم هەلبژاردنانە گشتین وبۆهەمووكەسیكە بەلام هەرچۆنیك  بئ هەنكاویكی مەزن بوو بەرەو دیموكراسیەت.

ئەنجومەنی یاسادانان:

لەسەرەتای مانكی ئۆكتۆبەری 1791بەبیی دەسەلاتەكانی دەستوری1791ئەنجومەنی یاسادانان یەكەم كۆبونەوەی خۆی بەست بەهۆی ئەوەی ئەنجومەنەنوێەكە ئەندامانی بەتواناوخاوەن ئەزمونیان تیداهەلنەكەوتبوو جەندكەنجیك لەبرجوازەكانی ناوجەی جیرۆنەی باشوری رۆزئاوای فەرەنسادەستیان بەسەرئەنجومەنەكەداكرتبووئەم كۆمەلەكەنجەخوین كەرم بوون بانكەشەی كۆمارییان دەكردولەهەولی هەناردنی ریبازی شۆرشەكەیان بوون بۆ دەرەوەی ولات بۆئەوەی ببیتەدیاری وسەركەوتن بۆجینی جەوساوە.

 

 كۆنكرەی نیشتمانی(1792-1795):

ئەندامانی كۆنكرەی نیشتمانی لەژیررینمایی ومەرجی تازەهاتنەهەلبژردن كرنكترینیان جەخت كردن لەسەردیموكراسی بەزیادكردنی زمارەی دەنكدەران لەریكەی كەم كردنەوەی تەمەنی دەنكدەروبوجەل كردنەوەی هەندیك لەمەرجەكانی هەلبزاردن بۆیەئەنجومەنیكی توندرەو وتوندوتیزلەرووی شیوازی كاركردن هاتەهەلبزاردن.لەراستیداجەندین ناكۆكی لەخۆكرتبووهەرلەكۆبونەوەی یەكەمی لە21ی ئەیلول 1792دەركەوت كەزۆربەی ئەندامانی لایەنكری كۆماری بوون.بۆیەلەودانیشتنەیاندابەبئ كرفت ئەوبریارانەیان دان كەمەبستیان بوون.

 1-جیرۆنەیەكان،ئەوانەلەسەركورسیەكانی لای راستەوەدانشتبوون داوای كۆماری یان دەكرد.

2-یاقوییەكان،ئەمانەزمارەیان كەمتربووبەلام بۆكاروباری سیاسەت وحوكم ران شارەزاتروبەتواناتربوون بشتیان بەهەژارو جەماوەری كریكارەوەئەستووربوو.

3-لەنیوان هەردووكرب دا كۆمەلیكی تردانشتبون كەهەلویستیان روون نەبوخەلك ناوی نابوون لیبلاینە(ئاسانەكان).

تەوەری سێیەم:

ئیعدام كردنی پاشا:(باشالویسی شازادە)

كۆنكرەی نیشتمانی بریاردەدەن لەرۆزی 7ی كانونی یەكەم سالی1793بەتۆمەتی خیانەت ودزایەتیكردن نەتەوەكەی لەسیدارەی بدەن بریاریش دەدەن جیبەجئ كردنی حوكمەكەش لە21هەمان مانكداجئ بەجئ بكەن.باش لەسیدارەدانی باشارولەرۆزی 21ی سیبتمبەرشاژنیش لەناوكۆرەبانی كۆنكرەی ناودارلەسیدارەدەدەن.وەتەرمەكەی دوو هەفتەلەكۆرەبانەكەش دەمینیتەوەوەلەسیدارەدانی بادشا زاراوەیەكی نوئ وبربەهایانەلەرووی سیاسیەوەمەترسی لەدلی میانرەوان داخولقاندئەوانەی وەكو كۆنە بارێزبیریان دەكردەوە…

 

قۆناغەكانی شۆرشی فەرەنسی:

شۆرشی فەرەنسی (10)سالی خایاندوەبەسئ قۆناغی سەرەكی تیبەری.

1-قۆناغی یەكەم(یولیو1789-اغسگس1792):ماوەی بادشایەتی دەستوری:ئەم قۆناغەبەوەبەدیاركەوت كەنوینەری هەیئەی سئ یەم هەلسابەدامەزراندنی (الجمعیەالوگنیە)وەداكیركردنی زیندانی باستیل والغاءمافی فیدرالیەت،ودەركردنی بریاری مافی مرۆف ودانانی یەكەم دەستوربۆولات.

2-قۆناغی دووەم(اغسگس1792-یولیو1794)

سەرەتای ماوەی سیستەمی كۆماری وەبەرزبونەوەی تەیاری شۆرش كاتی وای لئ هات اعلان كردنی نەمانی بادشایەتی وەباشان ئیعدام كردنی بادشاوەبنیادنانی دەستوری جمهوری بەرت وبلاو.

3-قۆناغی سئ یەم(یولیو1794-نوفمبر1799)

ماوەی دواكەوتنی تەیاری شۆرشی وەهاتنەوەی بورجوازی یەكسان كەزال بوبەسەرحوكم وە دەستوریكی تازەی دانا وەتەحالوفی كردلەكەل جەیش،هەروەهاهانی ڤابگ نابلیون بونابارتی دا بۆهەلسان بەهەلكەرانەوەی عەسكەری وەدانانی سنوریك بۆشۆرش وەدانانی سیستەمیكی دیكتاتوری بلاو.

ئەنجامی شۆرشی فەرەنسی

1-ئەنجامی سیاسی

سیستەمی جمهوری بادشایەتی ئازاد تەعویزكردوە سوربولەسەرفەصل كردنی دەسەلاتدارەكان وەفەصل كردنی ئاین لەدەولەت وەیەكسانی وەئازادی رادەربرین.

2-ئەنجامی ئیقتصادی

لەناوبردنی سیستەمی كۆن وەكردنەوەی مەجالیك بۆبیشكەوتنی سیستەمی رەئس مالی وەئازادكردنی ئیقتصادی لەجاودیری دەولەت وەلابردنی دەولەت وەلابردنی ریكرەكانی (الجمركیە)ناوخۆییوەبشت بەستن بەمەكابیلی تازەوەبیوانی یەكسانی.

3-ئەنجانمی كۆمەلایەتی

لابردنی مافی (الاقتاعیە)وەئیمتیازاتی بیاوجاكان وەبیاوانی ئایینی وەدەركردنی مولكی كەنیسە هەروەكوجۆن شۆرش دانی بەسەرەتایەكی مەجانی دانا وەفیركردنی بەزۆرەملئ وەیەكسانی كۆمەلایەتی وەیەكسانی زمانی فەرەنسی.