دەستوری مەدینە

 

دەستوری مەدینە

نوسينى :

كەنار زرار رشید

پێشەكی
دوای سوپاس و ستایش بۆ خوای پەروەردگار و سڵاو لەگیانی پاكی پێغەمبەر(درودی خوای لەسەر بێت) و یارو یاوەرانی بەگشتی تا رۆژی دوایی.
لەگەڵ گەیشتنی پێغەمبەر (د.خ) بۆ شاری مەدینە، بە پێویستی زانی وەكو سەركردەیەكی دەوڵەت دەستورێك هەبێ بۆ ئەوەی ئەرك و مافی خەڵك روون بێتەوە، بۆیە دەست بەجێ دەستی كرد بەنووسینەوەی دەستورێكی زۆر گرنگ و مێژوویی، كە بەدرێژایی مێژووی ئیسلام زۆربەی مێژوونووسان و زانایان دانیان بەوە داناوە كە ئەم دەستورەی پێغەمبەر(د.خ) نووسیویەتی گەورەترین شانازی شارستانیەتی ئیسلامە، كە بووە مایەی خۆشگوزەرانی و پێكەوەژیان لەسایەی ئیسلام، گرنگی ئەم دەستوورە لەوەدایە كە بۆ رێكخستنی پەیوەندی نێوان موسڵمانەكان و جولەكەكان بوو، وە بۆ رێكخستنی پەیوەندی موسڵمانەكان بوو لەنێوان خۆیاندا، ئەمەش لەبەرئەوەی كە جولەكەكان و موسڵمانەكان تێكەڵ بوون لەیەك كۆمەڵگا ئەویش كە شاری مەدینە بوو، پێغەمبەر (د.خ) توانی زیاتر لە 1400 ساڵ پێش ئێستا بەزادەی بیری پڕ رووناكی خۆی ئەم دەستورە بكاتە نەخشە رێگایەك بۆ خۆی و یاوەرانی و تەواوی شوێن كەوتوانی پێغەمبەر (د.خ) كە بووە جێگەی شانازی موسڵمانەكان، ئەو دەستورە مافی تەواوی دا بە چین و توێژەكان لەسەر پەیڕەوكردنی داب و نەرێتەكانی خۆیان بەیەكسان وی دادپەروەری. بەسەرنجدان لەم دەستورە،دەردەكەوێ كە تا ئێستا بایەخی گرینگی خۆی لە نێو دەستورە جیهانیەكاندا بە بەهێزی ماوەتەوە،ئەمەش بۆ گەورەیی پەیامی ئیسلام و نێردراوەكە(د.خ)دەگەرێتەوە،كە زۆر بەوردی رەچاوی ئەوان مافەكانی هاوڵاتی بوونی تێدا بەدی دەكرێت كە ئەمەش رەنگدانەوەی تەواوی هەبووە بەسەر دەسەڵاتی سیاسی دەوڵەتی ئیسلامی لە چوارچێوەی تەواوی مێژووی ئیسلامی هەر لەدوای كۆچی دوایی پێغەمبەرەوە….هتد.

هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم توێژینەوە:-
وەكو قوتابیەك، بۆ نووسینی بابەت و لێكۆڵینەوەی دەرچوون بەپێی بەشەكەم (بەشی مێژوو) خوازیاری نووسینی بابەتێك بووم كە هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی پرشنگ و زۆر زێڕین بێت لەلاپەڕەكانی مێژوو، بۆیە سەرگوزشتەو ژیاننامەی پێغەمبەرمان(د.خ) بە گەورترین و شایستەتر زانی بۆ نووسینی ئەم توێژینەوەیە، بۆیە بابەتی (دەستوری مەدینە)م هەڵبژارد لەنێو ژیاننامەی ئەو زاتە كە ئەمرۆی جیهانی مرۆڤایەتی سەرقاڵ و سەرگەردانن لەنەبوونی دەستورێكی گونجاو كە بتواننن پێكەوە ژیان بكەنە هەوێنی ژیاننامەی خۆیان، جگە لەمەش گرنگی ئەم دەستورە لەو سەردەمەدا ناوەرۆك و خاڵەكانی كە هەمە لایەن بوونی پاڵنەرێكی بەهێز بوو بۆ ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە لەم بابەتەدا.
گرنگی ئەم توێژینەوەیە:-
گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوە دەبینینەوە كەوا پێغەمبەر (د.خ) توانی دەستورێك بۆ مەدینە دابنێ، بارودۆخی شاری مەدینە بەتەواوی بگۆڕێ، توانی هەموو خەڵكی مەدینە لەژێر ئەم دەستورە كۆ بكاتەوە بە موسڵمانان و جولەكە و سەرجەم پێكهاتە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكانەوە.
رێبازی توێژینەوەكە:-
توێژەر لە ئامادەكردنی ئەم توێژینەوەیە پشتی بەستووە بە رێبازی نمایشكردنی زانیارییەكان و شیكاری بۆ شیكردنەوەی بەندەكانی دەستوری مەدینە لەرووی رەهەندە سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتی و ئایینی و ئازادی بیروباوەڕ.
پلانی توێژینەوەكە:-
ئەم توێژینەوەیە لەپێشەكی و دەروازەو چوار تەوەرەی سەرەكی و دەرەنجام و پاشكۆو لیستی سەرچاوە و ژێدەرەكان پێكهاتووە.
لەدەروازەدا، تیشك خراوەتە سەر بارودۆخی موسڵمانان دوای كۆچكردنی بۆ (یەسریب)ی شاری مەدینە.
تەوەری یەكەم، باسی سروشتی بەڵگەنامەی مەدینە و هۆكاری داڕشتنی چەمی دەستور لەرووی زمانەوانی و زاراوەیشی و هۆكار راگەیاندنی دەستور بۆ مەدینە، راو بۆچوونەكان لەبارەی مێژووی راگەیاندنی دەستورەكە، شوێن و پلە و پایەی پێغەمبەر(د.خ) لەم دەستورە كردووە.
تەوەری دووەم، باسی پێكهاتە و تایبەتمەندییەكانی دەستوری مەدینە و بەندەكانی تایبەت بە موسڵمانان، و تایبەت بە جولەكەكان و تایبەت بەسەرجەم پێكهاتەی كۆمەڵایەتی مەدینە كردووە.
تەوەری سێیەم تەرخان كراوە بۆ باسكردنی رەهەندە سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتییەكان و رەهەندە ئایینیەكان و ئازادی بیروباوەڕ.
تەوەری چوارەم، تایبەت كراوە بە باسی دەرەنجام و كاریگەری راگەیاندنی دەستوری مەدینە لەرووی سیاسی و سەربازییەوە، لەرووی كۆمەڵایەتییەوە كاریگەرییەكانی لەسەر چارەنووسی پەیوەندییەكانی موسڵمانان و جولەكە، پێگەی سیاسی پێغەمبەر(د.خ) و دەسەڵاتەكانی كردووە.
لەم توێژینەوەیە پشتمان بەستووە بەچەندین سەرچاوەی جۆراو جۆرە بەزمانی كوردی و عەرەبی، ئەم سەرچاوانەی كە سوودی زۆری گەیاندووە بەم توێژینەوەیە لەوانە: كتێبی (السیرە النبویە) (ابن هشام (ت218/828ز)، یەكێكە لە سەرچاوەكانی ژیاننامەی پێغەمبەر (د.خ) كە زانیاری زۆری تیایدا بوو سەبارەت بە دەستوری مەدینە كە بەشێوازێكی ورد باسی دەستورەكەی كردووە، هەروەها كتێبی (عیون الاپر) ابن سید الناس (ت734ك/1333ز) كە یەكێك بوو لەو سەرچاوانەی كە زانیاری زۆری تیادا بوو دەربارەی بەندەكانی دەستوری مەدینە، كتێبی (الاموال) ابن سلام (ت224ك/837ز)، كتێبی (البدایە والنهایە) ابن كپیر(ت774ك/1372ز)، كتێبی (الروچ اڵانف) السهلی (ت581ك/1185ز) كە ئەمانە یەكێكن لەسەرچاوە دیارەكانی ئەم توێژینەوە كە زانیاری زۆری تیایدایە دەربارەی دەستوری مەدینە.
كتێبی (تەواوی مێژوو) ئیبن ئەسیر(ت630ك/1232ز)، كتێبی (مێژووی تەبەری) تەبەری(ت317ك/929ز) ئەمانەیەكێك بوون لە كتێبەكانی مێژووی گشتی كە سوودی بەم توێژینەوەیە گەیاندووە.
گرنگترین ئەم ژێدەرانەی كەسوودی بەم توێژینەوەیە گەیاندووە، (هشام یحی الملاح، مێژووی سەردەمی پێغەمبەر(د.خ))، (صفی الرحمان المباركفوری، گوڵاوی سەرمۆر)، (محمد حمیدالله، مجموعە الوپائق السیاسی للعهد النبوی والخلافە الراشدە)، (محمود شاكر التاریخ الاسلامی)، (عمادالدین خلیل، دراسە فی السیرە) ، (علی محمد الصلابی، ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) خستنە رووی رووداوەكان و شیكردنەوەی بەسەرهاتەكانی ئەم ژێدەرانە زانیاری زۆری تیابوو، دەربارەی بەندەكانی دەستوری مەدینە وشیكردنەوە، سەرەڕای ئەم سەرچاوە و ژێدەرانەی كە لەتوێژینەوەكە پشتی بەستووە، سوودی بینیوە لەچەندین سەرچاوەو ژێدەری تر لەلیستی سەرچاوەو ژێدەرەكان چەسپ كراوە.
لەكۆتاییدا هیچ توێژینەوەیەكی مێژوویی بەدەر نییە لە كەم و كوڕی، بەڵام هیوادارم توانبیتمان بابەتێكی گرنگ و كاریگەرمان پێكەش كردبێ و خزمەتێكی بچووك بە لێكۆڵینەوەی مێژووی بكەین خودای گەورە زانستی زیاترمان پێ ببەخشێت.

توێژەر
كەنار زرار رشید

دەروازە:-
بارودۆخی موسڵمانان دوای كۆچ كردنیان بۆ (یپریب) شاری مەدینە:-
كۆچ كردن تەنها مانای ئەوە نەبوو، كە رزگار ربوون بێت لە ئازاردان بەدەست سەرانی قوڕەیش، بەڵكو كۆچكردن گۆڕانێك بوو لە بنیادنانی كۆمەڵگایەكی نوێ و دەسەڵاتێكی سیاسی فەرمانڕەوا لە وڵاتێكی سەقامگیردا، لەبەرئەوە بوو بە بەئەرك لەسەر هەموو موسڵمانێكی خاوەن توانا، كە بەشداری بكات لە دروست كردنی ئەو نیشتمانە نوێیە، ئەو بابەتانەی كە رووبەڕووی موسڵمانەكان دەبوەوە، لەوانە بارودۆخی شاری مەدینە بوو، كە سەبارەت بە ئەوان جیا بوو لەو بارودۆخەی كە لە مەككە دابینیبوویان، كە ئەوان لەمەككە دا ژێر دەست و چەوساوە بوون، هیچ كاروبارێكیان بەدەستەوە نەبووە، بەڵكو كاروبار بەدەست دوژمنەكانیانەوە بوون، بەڵام لەمەدینەدا هەر لەیەكەم رۆژەوە كاروبارەكان بەدەستی خۆیانەوە بوو، هیچ كەس باڵادەست نەبوو بەسەریانەوە، پێویست بوو لەسەر شانیان كە لەمەودوا بە بابەتەكانی ژیان و ئاوەدانی و گوزەرانی ئابووری و سیاسی و دەوڵەتداری و فەرمانڕەوایەتی كردنی و شەڕو ئاشتییەوە خەریك بن( ) .
جێی سەرنجە شاری مەدینە پێچەوانەی شاری مەككە بوو لەبارێكی دووبەرەكی و لێكهەلوەشاندندا بوو، هیچ دەسەڵاتێكی ناوەندیان نەبوو و كاروباری شارەكە بەڕێوە ببات، ئەمەش لەبەرئەوەی لەچەند هۆزێكی جیا پێك هاتبوو كە دانیشتوانی دابەش ببوون بەسەر پێنج هۆز، دوو هۆزی عەرەبی و سێ هۆزی جولەكە، ململانێی توندیان لەنێوان هەبوو، هەندێك جار ململانێی دەگەیشتە رووبەڕووبوونەوە و شەڕ، دەبوایە یەك بگرن، بۆیە پێویستییەكی تەواوی بەگۆڕانكارێكی بنەڕەتی هەبوو( ) .
دەتوانین بڵێن رەگەزە جیاوازە عەرەبەكانی ئەم كۆمەڵگایە لەنێوان خۆیاندا دابەش بووبوون، بەسەر دووهۆزی (ئەوس و خەزرەج)دا، زۆرترین پێكهاتەی كۆمەڵگای مەدینەیان پێك
دەهێنا، جولەكەكانیش سێ هۆزی گەورە بوون، كە بریتی بوون لە (بەنی قەینوقاع( ) .، و بەنی نەزیر( ) . و بەنی قورەیزە( ) .)، وە چەند هۆزێكی تری بچووك( ) .
دوای گەیشتنی موسڵمانەكان بۆ مەدینە، دەسەڵاتی ئایینی و سیاسی پێغەمبەر (د.خ) بەشێوەیەكی سەرەكی لەسنوری موسڵمانانی مەدینە و كۆچكاران بوو، بەڵام سروشتی پەیوەندییەكان و هاوپەیمانی خێڵەكی مەدینە لەنێوان هۆزەكانی (ئەوس و خەزرەج و جولەكە) بوونە، دەرفەتی رەخساند بۆ پێغەمبەر (د.خ) ئەگەرچی سنورداریش بێت دەسەڵاتی كارگێڕی هەبێت لەسەر سەرجەم دانیشتوانی مەدینە( ) .
دەتوانین بڵین كۆمەڵێك كێشە هەبوو كە دەبوایە پێغەمبەر (د.خ) چارەسەری بكات، ئەویش ئەوەبوو كۆمەڵەی موسڵمانان دووبەش بوون، بەشێكیان لەخاك و ئاو هەواو ماڵو شوێنی خۆیان بوون كە (پشتیوانەكان)بوون كە لەناوخۆیاندا دوژمنایەتییەكی هەمیشەیی لەنێوان هەبوو، بەشەكەی تر (كۆچكەران) بوون كە هەموو شتێكیان لەدەست چوو بوو، تەنها خۆیان دەرچوو بوون بۆ مەدینە، پەناگەیان نەبوو، وە شاری مەدینە سەروەت و سامانێكی زۆری نەبوو بەو كۆچكردنە هاوسەنگی ئابووری شارەكە لاسەنگ بوو، لەو كاتە نالەبارەش دا هێزە نەیارەكانی ئیسلام نیمچە ئابڵوقەیەكی ئابووریان لەسەر دانابوو، بۆیە بارودۆخ خراپتر بوو( ) .
شایەنی باسە یەكەمین چالاكی پێغەمبەر (د.خ) رێكخستن و دابین كردنی گوزەرانی ئەو كۆچەرانە بوو، كە لە مەككە هاتبوون، لەوێ خاوەن ماڵ و سامان و ژیانی خۆش بوون بەڵام هەوو ئەو ژیانە و گوزەران و ماڵ و سامانەیان جێ هێشتبوو( ) .
وادیارە كە موسڵمانانی مەدینە، بەدڵێكی زۆر بەرفراوان پێشوازیان كرد لە موسڵمانانی مەككە، بەگیانی بەخشندەیی و خۆشحاڵییەوە بەدەمیانەوە هاتن، دەرگای ماڵەكانی خۆیان لەبەردەم واڵاكردن لەگەڵ ئەوەی كە پشتیوانانی مەدینە هەرچەند لەتوانایان دابوو خزمەتی برا كۆچكەرەكانیان كرد( ) .
گرنگترین چارە بۆ یەكترناسی خەڵكی پێغەمبەر (د.خ) بەكارهێنا بەستنی برایەتی بوو لەنێوان هەردوو كۆمەڵەی موسڵمانان(كۆچكەران و پشتیوانان) ( ) .
لەگەڵ ئەوەشدا مێژوونووس(ئیبن ئیسحاق) باس لەوە دەكات، كاتێك پێغەمبەر، ویستی برایەتی لەنێوان كۆچكەران و پشتیوانان دروست بكات پێی فەرموون ((لەبەرخاتری خودا برایەتی بكەن)) ( ) .
هەر لەم بارەیەوە (ئیبن ئیسحاق) درێژەی زیاترمان بۆ باس دەكات سەبارەت بە برایەتی و دەڵێت((كاتێك پێغەمبەر (د.خ) گەیشتە مەدینە كۆچكەران لەنێوان خۆیاندا كردە برا، هەروەها كۆچكەران و پشتیوانانیشی كردە برا لەسەر بەدەمەوە چوونی یەكتری)) ( ) .
خودای گەورە لە قورئانی باسی ئەو كەسانە دەكات كە یارمەتی كۆچكەرانی داوە و دەفەرموێ ( •            •          ) ( ) .واتە:- ((ئەوانەی باوەڕیان بەخواو پێغەمبەر هێناوە، بۆ خاتری رەزامەندی خواو پێغەمبەر كۆچیان كرد و بەسەرماڵ لەرێگەی خودا، خەباتیان كرد بۆ سەرخستنی ئاینی خوا، ئەوانەی كۆچكردووی تەواوون)) ( ) .
تێبینی دەكرێ كە هەڵوێستی مەدینە، بەتایبەتی پشتیوانان بۆ ئەو ئایینە زۆر بەرچاوبوو، وەڵامی فەرمانەكانی پێغەمبەر (د.خ) زۆر بەرێكی وەرگرت، چونكە پێغەمبەر (د.خ) وایبینی كە كۆچكەران كۆچیان كردبوو بۆ مەدینە لەوەیە وەك بێگانە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، هەر لەبەرئەوەش ویستی نەخشە دابڕێژێ كە كۆچكەران ببنە بەشێك لەخەڵكی مەدینە، جیا نەكرێنەوە، وەك یەك مامەڵەیان لەگەڵ بكرێ( ) .
دەتوانین بڵێین پێغەمبەر (د.خ)، لەساڵی یەكەمی كۆچی برایەتی لەنێوان كۆچكەران و خەڵكی مەدینە لەماڵی (ئەنەس بن مالیك) راگەیاند، كە ئەمەش بۆ یەكگرتنی موسڵمانان بوو لەسەر بیروباوەڕێكی پتەو وەلەسەر بنەمای راستی و یەكسانی( ) .
لەگەڵ ئەوەشدا مەبەستی پێغەمبەر (د.خ) لەو برایەتییەی لەنێوان پشتیوانان و كۆچكەران بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشە ئابوری و كۆمەڵایەتییە بوون، كە كۆچكەران تووشیان بوو، پاش گەیشتنیان بۆ مەدینە( ) .
بۆیە پێغەمبەر (د.خ) گوتی بە كۆچكەران و پشتیوانان برایەتی لە پێناو خودا ئەنجام بدەن، دوای ئەم پێغەمبەر (د.خ)، توانی چارەسەری كێشەی كۆچكەران بكات، چونكە هەموو شتێكیان لە مەككە جێهێشتبوو( ) .
ئەوەی جێگای سەرنجە بنەما گشتییەكانی برایەتی لەسەر بناغەی گیانی یەكسانی و وهاوكاری و پشتگیری كردنی یەكتری لەنێوانیان بەردەوام بوو تا پیرۆزەكانی قورئانیش جەختیان لەسەر ئەو واتایانەدەكردەوە كە دەفەرمووێت(    ) ( ) .
واتە: ((بڕواداران برای یەكترن))( ) .
ئەوەی تێبینی دەكرێ، هۆكاری سەرەكی برایەتییە، هۆكاری كۆمەڵایەتی بوو، ئامانجی بنیادنانی پەیوەندییەكانیان بوو لەسەر بنەمای یەكسانی وەبەدەمەوەهاتنی یەكتری لەنێوان كۆچكەران و وپشتیوانان( ) .
لەگەڵ ئەوەشدا هەر لە قورئانی پیرۆز لەبارەی برایەتی دەفەرموێت((                     )) ( ) .
واتە: ((هەمووتان بەتوندی دەست بگرن بەئایینی خواوە پەرت و بڵاوە مەبن، یادی نازو نیعمەتی خوا بكەنەوە لەسەرتان، چونكە كاتی خۆی دوژمنی یەكتری بوون، ئەوە بوو دڵەكانتان بەهۆی نیعمەتی ئیسلامەوە پەیوەست كرد بەیەكەوەو هەموو بوونە برای یەكتر…)) ( ) .

تەوەری یەكەم
سروشتی دەستور (بەڵگەنامەی) مەدینە هۆكاری داڕشتنی
1- چەمكی دەستور لەرووی زمانەوانی و زاراوەییدا:-

أ- لەرووی زمانەوانی:-
وشەی دەستوور لەبنەچەدا، ووشەیەكی فارسییە، بەمانای وەزیری گەورە دەگەیەنێ( ) .
وشەی دەستوریش وشەیەكی ئاوێتەیە، لەزمانی كوردی (دەست هەر دەستی پێ دەڵێن)، لەگەڵ ووشەی (وور)، واتە (خاوەن) ( ) .
ب- لەرووی زاراوەیی:-
دەستوور ووشەیەكی فارسی رەسەنە، لەسەرەتادا لەزمانی عەرەبیش بەستراوە بەزاراوەی
Constitution ئینگلیزییە، واتە دروستكردنی و بونیادنانی و دامەزراندنی یاسایەك( ) .
دەستوور لەرووی زاراوەیی، بنەمایەكی یاساییە، كە هەڵدەستێ بە رێكخستنی بنچینەی دەوڵەت و دیاری كردنی پێكهاتەی دەوڵەت( ) .
شایەنی باسە سەرجەم ئەو لێكدانەوەو شیكردنەوانەی بۆ دەستوور كراوە، لەرووی زاراوەیدا خۆی لەدوو ئاراستەی جیاواز دەبینییەوە:-
یەكەم:- نووسینەوەی پرۆژە یاسای دەستوورەكەیە.
دووەم: بابەت و بەندەكانی دەستوور ئەو ئاراستەیەی كە پرۆژە یاسای دەستوور پشتی پێ دەبەستێت، كە پێوەرێكی بابەتیانە بە پرۆژە یاساكە دەدات، هەروەها دەكرێ بڵێین پێوەرێكی سەرمایەداریشی پێ دەدات( ) .
2- هۆكاری راگەیاندنی دەستوور بۆ مەدینە لەلایەن پێغەمبەر (د.خ):-

شایەنی باسە دوای دروست كردنی مزگەوتو راگەیاندنی برایەتی لەنێوان كۆچكەران و پشتیوانان، یەكێك لەو كارە گرنگانە كە پێغەمبەر (د.خ) كاری لەسەركرد، رێكخستنی پەیوەندییەكان شاری مەدینە بوو، و دانانی پرۆژە یاسایەك بوو، بۆ ئەو شوێنەی كە ستەم و دەست درێژی لەناویان زۆر باو بوو، بۆیە دەستور یاسایەكی گرنگی دروست كردنی دەوڵەت بوو( ) .
دەتوانین بڵێین، پێغەمبەر (د.خ) هەڵسا بە داڕشتنی دەستوری یاسای شارستانی و رێگەیەكی وای دانا كە بەڕاستی هەموو چین و توێژێك لەژێر سێبەری ئەم یاسایەدا بە ئارامی و ئاسوودەیی بژین( ) .
ناكرێ ئەوە لەیادبكەین ئاشكرا بەر لەوەی پێغەمبەر (د.خ) بچێتە ناو شاری مەدینە ئەم شارە پێكهاتبوو لە ئایینی جیاواز و كێشە و ناكۆكی لەنێوانیان دا هەبوو، وە شەڕ و كوشتاریشی لێكەوتووتەوە، بۆیە كۆمەڵگای مەدینە پێویستی بەیاساو دەستوورێك هەبوو، بۆ ئەوەی هەموو جۆرەكانی هەستی نەفامی و رەوتی خێڵەكی تێدا لابدات، كە بواری نەهێشتەوە بۆ نەریتی نەفامی و نووسینەوەی ئەو دەستوورەش لەسەر بنەمای رێكخستنی پەوەندی نێوان هەموو هۆز و كۆمەڵانی خەڵكی مەدینە بوو لەسەرووی هەمووشیانەوە، كۆچكەران و پشتیوانان و سەرجەم هۆزەكانی جولەكە، وە ئەوانی تریش كە لەم شارە دەژیان( ) .
وا دیارە پێغەمبەر (د.خ) هەوڵی دا لەرێگەی ئەم دەستوورە هەموویان پابەند بكات بەپاراستنی سەروەرییەكانی دەوڵەت، بە جۆرێك پارێزگاری تێدابێ دژی هەردووژمنێكی دەرەكی و ناكۆكی ( ) .
پێغەمبەر (د.خ) ئامانجی ئەوە بوو بەهۆی ئەم دەستوورە ئاشتی و ئاسایشی لەناو خەڵكەكەی شاری مەدینە بڵاو بكاتەوە، ئەمەش بەرێكخستنی پەیوەندییەكانیان لەسەر بناغەی یەكسانی و دادپەروەری پێغەمبەر (د.خ) دەیویست لەرێگەی راگەیاندنی ئەم دەستوورە بۆ دروست كردنی

دەسەڵاتێك كار بكات بۆ پاراستنی خاكی مەدینە وە خەڵكەكەی دەیوست بە هەمو هێز و توانایەكیان بەرێ بكەن لەم شارەدا، لەهەموو مەترسییەكی دەرەكی شان بەشانی موسڵمانان( ) .
جێگەی سەرنجە دەقی ئەم دەستورە جۆرێكە لە دروست بوونی پەیوەندی بەسەر هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا، كە ئەو مرۆڤایەتیە دەكرێ ئایینی جیا جیایان هەبێت، ئاماجی هاوبەشیان و بەرژەوەندی باڵاكان كۆیان دەكاتەوە، هەر ئەوەش بەرجەستەی مانای دەستوور دەكات، كە گرێبەستێكی كۆمەڵایەتییە، لەكاتێكدا پێغەمبەر (د.خ) بناغەی مەدینەی و دەوڵەتی مەدیینەی راگەیاند، ئازادی رێو رەسمی ئایینی لەبۆ هەموو خەڵكانی مەدینە دەستەبەر كرا، بگرە هەرچی یاسا و رێسایانەی كە پەیوەندی بەئادابی گشتییەوە هەبوو، بەشێوازێك كە هەر كەسێك لەسەر رەسەنایەتی خۆی بمێنێتەوە، بەڵام لەناو بازنەی رەچاوكردنی بەرژەوەندی گشتی دا( ) .
شایانی باسە پێغەمبەر (د.خ) مەبەستی بوو، بەهۆی ئەم دەستوورەوە پێكهاتە جیاوازییەكانی مەدینە بكات بەیەك ئومەتن كە ئەمەش دەبووە هۆی گەورە بوونی ژمارەی موسڵمانەكان لەكۆچكەرانو پشتیوانان پێكهاتبوو، كە ئەو كۆمەڵە جیاوازانەی لەكافرەكانو جولەكەكان بوون دەورێكی یارمەتی دەریان دەبینی بۆ یارمەتی دان و بەهێز بوونی پێگەی موسڵمانەكان، كە پێغەمبەر (د.خ) هەوڵی داوە بەهۆی راگەیاندنی ئەم دەستوورە كۆمەڵگای مەدینە یەك بكات، لەبەرئەوەی كە پرسی جەنگ و گومانی پەلاماردانی مەدینە لەلایەن بێ باوەڕەكانی مەككە كە مەترسی گەورەی موسڵمانەكان بو، لەم قۆناغەدا هەروەها پێغەمبەر (د.خ) و موسڵمانەكان دڵنیا بوون لە هەڵوێستی جولەكەكان، بۆیە دەیویست بەم دەستورە پابەندیان بكات بەم ئەركەوە( ) .
ناكرێ ئەوە لەیاد بكەین” پێغەمبەر(د.خ) هەڵسا بە رێكسختنی پەیوەندی لەنێوان خەڵكی مەدینە، لەوبارەشەوە نوسراوێكی نووسی وە لەم نووسراوە روونی كردەوە كە پەیوەست بوونی هەموولایەنەكان، وە دیاری كردنی ئەرك و مافیان، لەسەرچاوە مێژووییە كۆنەكان لەژێر ناوی (الكتاب و (الصحیفە) باسكراوە، بەڵام توێژینەوە نوێییەكان بەدەستوور ناویان بردووە( ) .
ئەوەی تێبنی دەكرێ ئەم نووسراوە پێكهاتووە لەنزیكەی چل و حەوت بەند بۆ رێكخستنی پەیوەندی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ئایینەكان لەنێوان چین و توێژە جیاجیاكانی دانیشتوانی مەدینە( ) .
بەهۆی ئەم دەستوورە ئیتر هیچ كەسێك نەما كە هەڵسوكەوت بكات لە دانیشتوانی مەدینە بەناوی هۆزایەتی و عەشایەری، بەڵكو رزگاریان بوو، تاوەكو جولەكەكانی مەدینەش كەوتنە نێو ئاسوودەیی و ئاشتەوایی، دوای راگەیاندنی ئەم دەستورە كە بووە هۆی رازی بوونی ئەو هەموو خەڵكە لەمەدینە بوون، بەموسڵمان و جولەكە و ئەدیانەكانی تر ئەو سەردەمە، هەموویان لەژێر سێبەری ئەم یاسایە بە ئارامی ژیانیان بەسەر دەبرد( ) .
بۆیە مەبەست لە راگەیاندنی ئەم نوسراوە، رێكخستنی پەوەندییە گشتییەكان بوو، لەنێوان دانیشتوانی مەدینە،پێغەمبەر (د.خ) وە بۆ ئەوەی بارودۆخی شارەكە رێك بخات( ) .

3- راو بۆچوونەكان لەبارەی مێژووەكانی راگەیاندنی دەستووری مەدینە:-

زۆربەی نووسراوە مێژووییەكان نەیان توانیوە، مێژووی نووسینی ئەم لاپەڕە نوسراوە دیاری بكەن و یەكلایی بكەنەوە، راو بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر بەرواری مێژووی راگەیاندنی ئەم دەستوورە نوسراوە مێژووییەكان گێڕاویانەتەوە، دەخەینە روو بۆ یارمەتی دانی و دیاری كردنی مێژووی لاپەڕەكە:-
1- مێژوونووس (ئیبن ئیسحاق): دوای باسكردنی بنیاتنانی مزگەوتەكە و بێ ئەوەی باسی رژێمی برایەتی بكات، لەو نێوانەدا باسی نووسینی لاپەڕەكە دەكات، ئەویش ئەوە دەگەیەنێت لەو ماوەیەدا نوسراوەتەوە لەنێوان ساڵی پێنجەم و حەوتەمی كۆچی( ) .
2- لەهەندێ سەرچاوەی مێژوویی كە باسی لەم دەستورە دەكەن لەساڵی یەكەمی كۆچی نوسراوە( ) .
3- لەسەرچاوەی تری مێژوویی باس لەوە دەكەن كە پاش بڕیاردانی برایەتی لەنێوان پشتیوانەكان و كۆچكەران، ئاماژە بەم دەستورە دەكەن كە لەساڵی پێنجەمی كۆچی نوسراوە( ) .
4- ئیبن سلام: سەبارەت بە مێژووی نووسینی ئەم نوسراوە دەڵێت(( وای دەبینم ئەم نوسراوە بەگەیشتنی پێغەمبەر(د.خ) بۆ مەدینە نوسراوە، پێش ئەوەی ئیسلامی زۆر بڵاوبێتەوە))، ئەم وێنەیەی (ئیبن سلام) ئەوە دەگەیەنێت ە ئەم نوسراوە لەچەند مانگی یەكەمی گەیشتنی پێغەمبەر (د.خ) نوسراوەتەوە، واتە لەچەند مانگێك زیاتر تێپەڕ ناكات( ) .
5- هەندێك لە توێژەرەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن ئەم دەستوورە نوسراوە لە پێنجەم مانگی گەیشتنی پێغەمبەر (د.خ) بۆ مەدینە، هەندێكی تر بە پێی دیاری كردنی مێژوو و رووداوە دیارەكان دەڵێن پێش روودانی جەنگی بەدر نوسراوە( ) .
6- الواقدی: دەقێكی گرنگی گێڕاوەتەوە، یارمەتی دەرە بۆ دیاری كردنی مێژووی نوسینی لاپەڕەكە و سروشتی بووە، ئەم نوسراوە بە جولەكەكانەوە لەم قۆناغەدا لەو دەقە دا هاتووە، كاتێك پێغەمبەری خودا(د.خ) گەیشتە مەدینە، هەموو جولەكەكان لەگەڵیدا رێكەوتن، پاشان پێغەمبەری خودا (د.خ) نوسراوێكی نوسی لەنێوان جولەكەكان و خۆیدا، وە تیرەو هۆزێكی پەیوەست كرد بە هاوپەیمانیەكانیانەوە، ئاسایش و هێمنی لەنێوان هەردوولادا بەرقەراربێت، چەند مەرجێكی لەسەر جولەكەكان دانا، یەكێك لەو مەرجانە ئەوەبوو كە پشتگیری لە دوژمنەكانی پێغەمبەر(د.خ) نەكەن، بەڵام لەدوای جەنگی بەدر گەڕایەوە، پێغەمبەر(د.خ) مەدینە جولەكەكان پەیمانەكیان هەڵوەشاندەوە( ) .
7- دەتوانین بڵین لەپاش ئەو دەقەی الواقدی كە دووپاتی دەكاتەوە، دوای گەیشتنی پێغەمبەر(د.خ) بۆ مەدینە تاڕادەیەك بەماوەیەكی درێژ پێش روودانی جەنگی بەدر، دەستورەكە نوسراوە، كەواتە ئەم دەقە ئەو راو بۆچوونانە رەت دەكاتەوە كە مێژووی نوسراوی دەستورەكە دەگێڕنەوە بۆ دوای روودانی جەنگی بەدر، وە جەخت لەسەر ئەو راو بۆچوونە دەكاتەوە، كاتی نوسینی مێژووی دەستورەكە بۆ چەند مانگی یەكەمی كۆچی دەگەڕێتەوە( ) .
ئەوەی تێبینی دەكرێت بەپێی ئەم راو بۆچوونانەی كە باس كراوە لەسەرچاوە مێژووییەكان، پێغەمبەر (د.خ) هەر لەچەند مانگی یەكەمی كۆچكردنی بۆ مەدینە ئەم دەستورەی راگەیاندووە، وە هاوكات بوو لەگەڵ راگەیاندنی رژێمی برایەتی لەنێوان كۆچكەران و پشتیوانان و بنیاتنانی مزگەوت، بەم جۆرەش بونیادنانی ئایینی و كۆمەڵایەتی لەگەڵ بونیادی سیاسی و دەوڵەتی مەدینە كامل بوو.

4- شوێن و پلە و وپایەی پێغەمبەر(د.خ) لە دەستوری مەدینە:-

گەر هاتوو وورد بین لە خوێندنەوەی ئەم دەستوورە كە نوسوراوە بۆمان دەردەكەوت كە هەمووی لە قورئانی پیرۆز وەرگیراوە، دەربارەی كەسایەتی و فەرمانڕەوایەتیدا پیشان دەدات كە خاوەنی گەورایەتی لەمەدینە خوای گەورەیە و جێبەجێكردنیشی لەلایەن نێردراوی خۆیەتی (محمد د.خ)، وە بۆمان دیار دەكەوێت كە فەرمانڕەوایەتی كردنی پێغەمبەر (د.خ) كۆتایی بە مشت و مڕی ناكۆكی نێوان ئەم كۆمەڵگایە هێنا، لەنێوان هەموو هۆزەكاندا كەوا بوو هەموو خاڵەكانی دەستورەكە كە پێغەمبەر(د.خ) نووسیبووی كە تیایدا فەرمانڕەوایەتی خودا دەكات لەزەوی دا( ) .
دەتوانین بڵین ئەو یاسایەی كە پێغەمبەر (د.خ) داینا، هەموو لایەكی گرتەوەو چ لایەنی بەرگری و چ ئابووری و چ كۆمەڵایەتی و سیاسی ، ئەگەر سەرنجێك بدەینە ئەم یاسایە، دادپەروەرییەكی تەواوی دەداتێ ئیسلامی لێ دەردەكەوێت( ) .
لەلایەكی ترەوە پێغەمبەر(د.خ) لەو دەستورەدا هێلە گشتییەكانی چۆنیەتی مامەڵەكردنی كۆمەڵگا و دەوڵەتی ئیسلامی، لەنێو خۆیدا لەگەڵ بەرامبەرەكانیشی هەموو باس كردووە( ) .
هەروەها هێزی كەسایەتی پێغەمبەر(د.خ) خەسڵەت و ئاكاری رەوشە بەهێزو بەرزەكانی و چاكەكانی وایكرد، دڵەكان بەلایدا خۆیدا رادەكێشا، بەو جۆرە كارانەی پێغەمبەر(د.خ) توانی لەمەدینەدا، كۆمەڵگەیەكی نوێی بنیات بنێت، جوانترین و شكۆدارترین كۆمەڵگا بێت لە مێژوودا، چارەسەرێك دابنێت بۆ كێشەكانی ئەو كۆمەڵگایە( ) .
دەتوانین بڵێین ئەم كارانەی پێغەمبەر (د.خ) پەرەسەندنێكی گرنگ و با بوو لەژیانی دانیشتوانی مەدینە، بووە هۆی دروست بوونی و دەسەڵاتێكی دادوەری و كاری دەكرد بۆ چارەسەركردنی و یەكلاییكردنەوەی كێشەو ناكۆكی نێوان تاكەكان ولایەنەكانی دانیشتوان( ) .
دەسەڵاتەكانی پێغەمبەر(د.خ) هەر بە بەرپرسی ناوبژیوان و دادپەروەریەوە رانەوەستا بەڵكو فراوان بووە بۆ كاروباری تریش، بەتایبەتی لایەنی سەربازی، چونكە ئەم دەوڵەتە لەسەرەتای پێكهاتندا بوو زۆر پێویستی بەهێزێكی سەربازی رێكخراو هەبوو بۆ بەرگری كردنی( ) .
هەروەها لەم دەستورەدا فەرمانی راگەیاندنی شەڕكردن یاخود بەستنی پەیماننامەی ئاشتی كردە یەكێك لەد ەسەڵاتەكانی پێغەمبەر (د.خ) وە لە دەقێكی ئەم دەستورەدا هاتووە بۆ هیچ كەسێك نییە لە جولەكەكانی بەپێی رەزامەندی پێغەمبەر (د.خ) لەمەدینە دەربچێت بۆ شەڕكردن لەگەڵ هەركەسێكدا( ) .
شایەنی باسە سەركەوتنی پێغەمبەر (د.خ)، لە رێكخستنی بارودۆخی، مەدینە بەپێی بڕگەكانی ئەم دەستوورە، بووە بە هۆی كامڵ بوونی مەرجەكانی و سەرهەڵدانی دەوڵەتی مەدینە لەرووی یاساییەوە، چونكە پایەكانی بوونە دەوڵەتی تێدا دەستەبەربوو، وە خەڵك پێكهاتبوو و لە كۆچكەران و پشتیوانەكان و جولەكەكان، وە دەسەڵاتەكەشی بریتی بوو لە حكومەتەكەی پێغەمبەر (د.خ و سەربەخۆی تەواویش لە فەرمانڕەوایكردنی گەلەكەی( ) .
تەوەری دوووەم
پێكهاتە و تایبەتمەندییەكانی دەستوری مەدینە

1-بەندەكانی تایبەت بە موسڵمانەكان:-
ئەم دەستورە نوسروێكە لەپێغەمبەر (د.خ) لەنێوان ئیمانداران و موسڵمانانی قورەیش و یپریب و ئەوانەشی شوێنیان كەوتوون، گەیشتون پێیان جیهادیان لەگەڵ كردوون هەموویان یەك ئومەتن( ) .
1- كۆچكەرانی قورەیش لەسەر ماڵی خۆیان دەبن خوێنی یەكتری دەدەن، دیلی خۆیان ددەكڕنەوە وە بەدادپەروەری و چاكەكاری لەنێوان باوەڕداران( ) .
2- پێویستە لەسەر موسڵمانان هەر كەسێكی قەرزارو خاوەن مناڵیان لەناو خۆیدا بینی، دەبێ هەموویان یارمەتی بدەن بەچاكە( ) .
3- هیچ موسڵمانی موسڵمانێكی تر ناكوژێ لە تۆڵەی بێباوەڕێكدا( ) .
4- نابێت موسڵمان پشتیوانی بێباوەڕێك بكات و دژی موسڵمانێك( ) .
5- ئاشتی موسڵمانەكان یەك ئاشتییە، نابێت موسڵمانێك ئاشتی بكات، وە ئەوەی دی نەیكات، لەكاتی شەڕنەكردنیش لەپێناوی خودا هەمان شتە، مەگەر بەیەكەوە بەدادپەروەرانە لەنێوان هەموو لایەكدا ئەنجامی بدەن( ) .
6- موسڵمانەكان لە هەر شتێكدا ناكۆكی كەوتە نێوانیان، دەبێ بۆ چارەسەری بگەڕێنەوە بۆ لای خودا و پێغەمبەرەكەی محمد (د.خ) ( ) .

7- موسڵمانان یەكسانن سەبارەت بەوەی كە لەسەریان دادێت لەپێناو خودا( ) .
8- هەر كەسێك بەناڕەوا و بێ گوناح موسڵمانێك بكوژێت، دەكوژرێتەوە وە ئەگەر كەس و كاری كوژراوەكە رازی بن، بەڕێككەوتن لێی خۆش بن( ) .
9- ناوەوەی یپریب قەدەغەیە لەسەر ئەوانەی پەیوەندیان هەیە بەم دەستورەوە( ) .
10- هەر موسڵمانێك دان بنێت بەوەی لەم دەستورە هاتووە، باوەڕی هەبێت بەخواو رۆژی دوای، رەوانیە بۆی پەنای كەسێك بدات تاوانباربێت، پشتگیری لێ بكات، كەوا نەفرینی خودای گەورە لەسەر تا رۆژی قیامەت، هیچ چاكەو دادگەریەكی لێ وەرناگرێت( ) .
11- موسڵمانەكان خەرجیان لەسەر خۆیانە، جولەكەكانیش خەرجیان لەسەر خۆیانە، پشتگیری كردنیش هەیە لەنێوانیاندا لەدژی كەسێك دژایەتی ئەم دەستوورە بكات( ) .
12- نابێت هیچ موشریكێك ماڵو سامانێك یان كەسێكی قورەیشی پەنابدات، نابێت رێ بكرێت لە موسڵمانێك( ) .
13- لەنێوان موسڵمانا و جولەكە ئامۆژگاری و رێگەدانان بەچاكە هەیە نابێ خراپەیان لەنێوان هەبێ( ) .
14- هەر كەسێ هێرشی هێنا بۆ سەر مەدینە، دەبێ موسڵمان و جولەكە بەیەكەوە بیپارێزین( )
15- هەر كەسێ لە جولكە و موسڵمان لەمەدینە دەرچوو یان مایەوە بەر لەخۆی دڵنیابێت و دەست درێژی ناكرێتە سەر مەگەر ستەم بكات و ئەكات خۆی و ماڵ و منداڵی تێدادەچێ( ) .
16- لەم دەستورە داهاتووە گەلی موسڵمان گەلێكی یەكگرتووە و یەكسانن بەپێی گەورەو بچووكی یان بەهێزی و بێ هێزی تیرەكان وە بەم شێوەیە سەرجەم هۆز و تیرەكان،ملكەچ بوونە كە بەرژەوەندی ئیسلام لەپێش بەرژەوەندی سەرجەم هۆزو تیرەكانە( ) .
17- هەر جولەكەیەك شوێنی موسڵمان بكەوێت پشتگیری لێ دەكرێت و ستەمی لێناكرێت و پشتگیری كەس ناكرێ لەدژی( ) .
18- بەهیچ جۆری موسڵمانی خواناس زۆرداری ناكات، هەر كەسێ ستەم بكات، لەنێوان موسڵمانان دا خۆی بە گەورە بزانێ و ستەم و دروست بكات، هەموویان دەبێت دژی بوەستن، ئەگەر كوڕی یەكێكیش بێت لەخۆیان( ) .
19- پەنای خوای گەورە یەك پەنایە، بۆ هەموو موسڵمانان وەكو یەك، سادەترین یان دەتوانێت گەورەترین پەنا بدات، موسڵمانان لەنێوان خۆیاندا دۆستایەتی دەنوێنن( ) .
20- ئەگەر بانگبكرێت بۆ بەشدار یكردن لەئاشتی و رێكەوێت لەم ژیانە بەشداری بكەن، هەمان ئەو مافەشیان هەیە لەسەر باوەڕداران مەگەر كەسێكیان دژایەتی ئاینی خوا بكات، ئەوە بانگێشتی جێبەجێ ناكرێت( ) .
2- بەندەكانی تایبەت بەجولكە:-
1- جولەكەكانی (بنی عوف)ئومەتێكن لەگەڵ باوەڕداران( ) .
2- جولەكە خەرجی خۆیان لەسەر خۆیانە، موسڵمانەكانیش، خەرجی لەسەر خۆیانە( ) .
3- جولەكەكان ئاینی خۆیان هەیە، موسڵمانەكانیش ئایینی خۆیان هەیە( ) .
4- هەموویان پشتگیری یەكتری دەكەن، دژ بە هەر كەسێك دژایەتی ئەو پەیماننامەیە بكات( )
5- لەنێوان جولەكە و موسڵمانان ئامۆژگاری هەیە بەچاكە، نابێ خراپەیان لەنێوان هەبێ( ) .
6- بەنو عەوف لەسەر حاڵی خۆیانن، وەكو كاتی هاتنی ئیسلام هاوكاری یەكتری دەكەن، خوێن لەجیاتی یەكتری دەدەن، دیلەكانی خۆیان ئازاد دەكەن بەخوێنەوەو بەچاكە، دادگەری لەنێوان باوڕداران( ) .
7- هەروەها بەنو حاریس كوڕی خەزرەج- بەنو ساعیدە، بەنو جوشەم- بەنو نەجار- بەنو عمری كوڕی عەوف- بەنو نەیین، بە هەمان شێوەی بەنو عەوف، لەسەر حاڵی خۆیانن وەكو كاتی هاتنی ئیسلام و هاوكاری یەكتری دەكەن، خوێن لەجیاتی یەكتری دەدەن، دیلەكانی خۆیان ئازاد دەكەن بە كونیەوە بەچاكەو دادگەری لەنێوان خاوەن باوەڕداران( ) .
8- جولەكەی بەنی عەوف و ئەوانەی لەگەڵیان وەكو مەوالی مەگەر كەسێك ستەم لەخۆی بكات، تاوان ئەنجام بدات لەو حاڵەتە دا تەنها خۆی خێزانەەكەی خۆی لەناو دەبات( ) .
9- جولەكەی بەنو نەججار- بەنی حاریس- بەنی ساعیدە- بەنی جوشەم- بەنی ئەوس- بەنی سەعلەبەش هەمان مافی جولەكەی بەنی عەوفیان هەیە، مەگەر كەسێك ستەم بكات و تاوانبار بێت، ئەوانە تەنها خۆی و كەس و كارەكەی لەناو دەبات( ) .
10- دۆست و هەوادارانی هۆزی سەعلەبە وەكو خودی هۆزی سەعلەبە وان، ئەوانەی لەنێو هەناوی هۆزی جولەكەكان وان وەكو هۆزی جولەكەكان وان كەس لەوان بۆی نییە دەربچن بەرێگە پێدانی پێغەمبەر (د.خ) نەبێت( ) .
11- زەوی ناو شاری یەسریب حەرامە لەپێناو بەرقەراركردنی ئەم پەیماننامەیەدا( ) .
12- هیچ قورەیشیەك و هاوپەیمانێكیان نابێ لەمەدینە پەنابدرێت( ) .
13- هەموویان دەبێت پشتوانی یەكتری بن، دژ بەوانەی كە هێرش دەكەنە سەر یەسرب، هەر كەسە بەگوێرەی توانای خۆی( ) .
14- ئەم پەیماننامەیە چاوپۆشی ناكات لە ستەم و تاوانبار( ) .
15- جولەكەكان هاوكاری موسڵمانان دەكەن و یەك دەنگ دەبن لەگەڵیان، چەند جەنگیان لەگەڵ دابكرێت، وە هاوكاری موسڵمانان دەكەن لە خەرجكردندا( ) .
16- هەرچییەك رووبدات لەنێوانیان، لەشەڕ و دەمەقاڵێ كە ترسی لێكەوتنەوەی خراپی لێ بكرێت،ئەوا پێویستە بگەڕێتەوە بۆ لای خواو پێغەمبەر (د.خ) بۆ چارەسەركردنی ( ) .
17- بەنی شوتەیبە هەمان مافی بەنی عەوفیان هەیە( ) .
3- بەندەكانی تایبەت بەسەرجەم پێكهاتەی كۆمەڵایەتی مەدینە:-
1- ئەم دەستورە نوسراوێكە لە پێغەمبەر (د.خ) كە لەنێوان ئیمانداران و موسڵمانانی قورەیش و یەسرب و ئەوانەشی شوێنیان كەوتوون گەیشتوون و جیهادیان لەگەڵ كردوون هەموویان یەك ئومەتن( ) .
2- كۆچكەرانی قوڕەیش لەسەر ماڵی خۆیان دەبن، خوێنی یەكتری دەدەن، دیلی خۆیان دەكڕنەوە بە دادپەروەری چاكە لەنێوان باوڕداران( ) .
3- جولەكەكانی نبی عوف ئومەتێكن لەگەڵ ئیمانداران( ) .
4- بەنی عەوف لەسەر حاڵی خۆیانن وەكو كاتی هاتنی ئیسلام، هاوكاری یەكتری دەكەن، خوێن لە جیاتی یەكتری دەدەن، دیلەكانی خۆیان ئازاد دەكەن بە كڕینەوە بە چاكەو دادگەری لەنێوان خاوەن باوەڕداران( ) .
5- هەروەها بەنو حاریسی كوڕی خەزرەج – بەنو ساعیدە- بەنوو جەشەم بەنو نەجار- بەنو عمری كوڕی عەوف- بەنو نەبیت- بەنو ئەوس بەهەمان شێوەی بەنو عەوف، لەسەر حاڵی خۆیانن وەكو وكاتی هاتنی ئیسلام، هاوكاری یەكتری دەكەن، خوێن لە جیاتی یەكتری دەدەن، دیلەكانی خۆیان ئازاد دەكەن بەكڕینەوە وە چاكەو دادگەری لەنێوان خاوەن باوڕداران( ) .
6- جولەكەی بەنی عەوف و ئەوانەی لەگەڵیانان وەكو والی، مەگەر كەسێك ستەم لەخۆی بكات، تاوان ئەنجام بدات لەو حاڵەتە دا تەنها خۆی و خێزانەكەی خۆی لەناو دەبات( ) .
7- جولەكەی بەنی نەججار- بەنی حاریس- بەنی ساعیدە- بەنی جوشەم- بەنی ئەوس- بەنی سەعلەبەش هەمان ماڵی جولەكەی بەنی عەوفیان هەیە، مەگەر كەسێك ستەم بكات و تاوانبار بێت، ئەوانە تەنها خۆی و كەس و كاری لەناو دەبات( ) .
8- دۆست و هەواداری هۆزی سەعلەبە، وەكو خودی هۆزی سەعلەبە وان، ئەوانەی لەنێو ناوی جولەكەدان وەكو هۆزی جولەكەوان كەس لەوان بۆی نییە، دەربچێت بەرێگە پێدانی پێغەمبەر (د.خ) نەبێت( ) .
9- بەنی شوتەیبە هەمان مافی بەنی عەوفیان هەیە( ) .

تەوەری سێیەم
رەهەندە سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتییەكانی بەندەكانی دەستوری مەدینە

1- رەهەندە سیاسییەكانی بەندەكانی دەستوری مەدینە:-
دەتوانین بڵین پێغەمبەر (د.خ) ئەم دەستوری داڕێژت بۆ رێكخستنی بارودۆخی مەدینە بوو، لەقۆناغە سەرەتاییەكانیدا، لەبواری ئایینی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، وە پێكهاتنی یەك ئومەتی جیا لەگەڵ خەڵەكانی تر( ) .
ئەوەی تێبینی دەكرێت لەسەرەتای دەستورەكەدا هاتووە كە ئەمە نوسراوێكە لە پێغەمبەر(د.خ) بۆ باوەڕداران و موسڵمانانی قوڕەیش و یەسریب و ئەوانەی شوێنیان كەوتوون كە گەیشتوون پێیان جیهادیان لەگەڵ كردوون، رایدەگەیەنم كە هەموویان یەك ئومەتن( ) .
لەم دەقە دا بۆمان دەردەكەوێت كە تەنیا ئایینی ئیسلام دەتوانێ یەكێتی بخاتە نێو موسڵمانانەوە،هەر ئیسلام دەتوانی بیانكاتە یەك نەتەوە، هەموو جیاوازی نێوانیان دەتوێتەوە لە چوار چێوەی ئەم یەكێتییەدا.
بەپێی گێڕانەوەی (ابن اسحاق) لەخاڵێكی تری دەستورەكەدا هاتووە جولەكەكانی بەنی عەوف ئومەتێكن لەگەڵ باوەڕداران( ) .
دەكرێ بوترێ كۆچكەران و پشتیوانان توخمی سەرەكی ئەم ئوممەتەبوون، كە هەوڵی یان دەدا بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی و خەبات و تێكۆشان دەكرد لەپێناو خودا، لەهەمان كاتدا چاوەڕوانی ئەوەی دەكرد لەچین و توێژەكانی تری شارەكە، بەبێ باوەڕو جولەكەكان تا رۆڵیان هەبێت لەپشتگیری و هاوكاری كردنی موسڵمانەكان بەپێی بەندەكان بەپێی بەندەكانی ئەم دەستورە( ) .
ئەم دەستورە جولەكەكانی بەبەشێك لە هاوڵاتی دەوڵەتی ئیسلام داناوە، هەروەها مافی پاراستن و دادپەروەری و یەكسانی بۆ دابین كردبوون، وەكو لە دەقێكی دەستورەكەدا هاتووە هەر كەس لە جولەكەكان لەگەڵ ئێمە دابن، پشتیوانیان لێ دەكرێت بەبێ ئەوەی ستەمیان لێبكرێت( ) .
پێغەمبەر (د.خ) توانی باوەڕ بەهۆز و تیرە جیاوازانە بهێنێت، لەسەر ئاستێكی فراوانتر بیربكەنەوە كە یەك نەتەوەن، وە پێغەمبەر (د.خ) دوای كۆچكردنی بۆ مەدینە، توانی برایەتی لەنێوان كۆچكەران و پشتیوانان دروست بكات، وە پەیمانی لەنێوان خۆی و جولەكەكان بەست، بەمەش بناغەی دەوڵەتی ئیسلامی دامەزراند.
جێی سەرەنجە شاری مەدینە ئومەت پێكهاتبوو لە باوەڕداران و موسڵمانانی قوڕەیش و یەسریب واتە كۆچكەران و پشتیوانان( ) .
ئەو ئومەتە تازە پێكهاتووەی مەدینە بریتی بوو لە قەوارەیەكی سیاسی و جیاواز لە خێڵ، چونكە خێڵ لە بەرژەوەندی خزمایەتی نێوان تاكەكان دروست دەبێت، بەڵام ئومەت سنوری پەیوەندی خێڵایەتی تێدەپەڕێنێت وە چەندین خێڵ و هۆز لەخۆ دەگرێت( ) .
هەروەها ئەم دەستورە بێ باوەڕەكانی هەردوو هۆزی ئەوس و خەزرەجیشی بە ئومەت داناوە، جولەكەكانی بەنی عەوف و جولەكەكانی تری هاوپەیمان لەگەڵ ئەوس و خەزرەج ئومەتێكن لەگەڵ باوەڕداران، چونكە هەموو ئەمانە رەزامەند بوون، بە بنەماكانی ئەم دەستورە، وەك چوارچێوەی ئەم ئومەتەشدا بژین( ) .

2- رەهەندە سەربازی و ئاساییشیەكانی بەندەكانی دەستووری مەدینە:-
ئەوەی بۆمان دەردەكەوێ لەیەكێك لە خەڵەكانی ئەم دەستورەدا هاتووە هەموویان دەبێت پشتیوانی یەكتری بكەن دژ بەوانەی كە هێرش دەكەنە سەر یەسریب، هەر كەسەو بەپێی توانای خۆی ( ) .
پێغەمبەر (د.خ) ئامانجی بوو لە رێگای ئەم دەستورە ئاشتی و ئاسایش لەناو چین و توێژەكانی مەدینە بڵاوبكاتەوە، بۆ دروست كردنی دەسەڵاتێك كار بكات، بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە وەكو لە دەقێكی دەستورەكەدا هاتووە زەوی ناوشاری یەسریب رێگە پێنەدراوە لەپێناو بەقەرار بردنی ئەم دەستورە، واتە رێگە بەهیچ كەسێك نەدراوە زەوی ناو شاری یەسریب بەكار بهێنێ بۆ بەرژەوەندی خۆی( ) .
بەم جۆرە پرسی ئاستی لەمەدینە مۆركی ئایینی وەرگرت، وەكو چۆن شاری مەككە مزگەوتی حەرامی تێدایە، نابێت شەڕو كوشتار و خوێن رێژی تیایدا رووبدات، هەروەها شاری یەسریبیش بوو بەشاری پێغەمبەر (د.خ) دەبێت ئاشتی تێدا بەرقەراربێت( ) .
دەتوانین بڵێین دەسەڵاتەكانی پێغەمبەر (د.خ) فراوان بوو بۆ كاروبارەكانی تریش بەتایبەتی لایەنی سەربازی، چونكە ئەم ئوممەتە لەسەرەتای پێكهاتنیدایە، زۆر پێویستی بەهێزێكی سەربازی رێكخراو هەبوو، بۆیە بەرگری كردن لەخۆیان و راوەستان بەرووی دوژمنان لە دەقێكدا جەخت دەكاتەوە لەسەر یەكگرتووی هەموو خەڵكی مەدینە لەئاشتی و شەڕدا ئاشتی و ئاسایشی باوەڕداران یەكێكە و نابێت باوەڕدارێك ئاشتی بكات بەوەی دی نەیكات، لەكاتی شەڕكردنیش لەپێناو خودا بە هەمان شێوە دەبێت، مەگەر بەیەكەوە بەدادپەروەرانە لەنێوان هەموو لایەكدا ئەنجامی بدەن، باوەڕداران وەكو یەكن لەوەدا خوێنیان رەشتووە لەپێناو خودا( ) .
بەم شێوەیە دەبینین زۆربەی ئەو ئەركانەی لەسەر و جولەكە دانرابوو، ئەو ئەركانە بوون كە پەیوەندی بەیارمەتیدانی موسڵمانانەوە هەبوو، سەبارەت بە پشتگیری كردن لەكاتی جەنگ دا وەكو لە دەقێكی تری دەستوركە ئاماژە بەوە دەكات كە پێویستە جولەكەكان پشتیوانی موسڵمانان بن لەكاتی جەنگ وە جولەكە لەگەڵ باوەڕداران یەك دەنگ بن، چەند جەنگیان لەگەڵدا بكرێت( ) .
بۆ نموونە:- الواقدی” باس لەوە دەكات كاتێك پێغەمبەر (د.خ) گەیشتە مەدینە، لەگەڵ جولەكە رێكەوت، چەند مەرجێكی لەسەردانان، یەكێك لەو مەرجانە ئەوەبوو،كە پشتیوانی نەكەن لە دوژمنانی پێغەمبەر (د.خ) بەڵام پاش روودانی جەنگی(بەدر) گەڕانەوە پێغەمبەر (د.خ) بۆ مەدینە جولەكەكان پەیمانیان لەگەڵ پێغەمبەر (د.خ) هەڵوەشاندەوە، پەیمانەكەیان نەبردە سەر و یارمەتی موسڵمانەكانیان نەدا، بەڵكو دژی وموسڵمانەكان دەستیان لەگەڵ عەرەبە بت پەرستەكان تێكەڵ كرد، وە جولەكەی بەنی قینقاع” یەكەم هۆز بوو پێغەمبەر (د.خ) لەمەدینە دەری كردن( ) .
هەروەها لە دەستورەكەدا هاتووە فەرمانی راگەیاندنی جەنگ یاخود پەیماننامەی ئاشتی كردە، یەكێك لەدەسەڵاتەكانی پێغەمبەر (د.خ) لە دەقێك دا ئەوەی دووپات كردۆتەوە بۆ هیچ كەسێك نییە لە جولەكەكان بەبێ رەزامەندی پێغەمبەر (د.خ) لەمەدینە دەربچن بۆ شەڕكردن لەگەڵ هەر كەسێك دا، هیچ كەسێك لەوانە نابێت بەبێ رەزامەندی پێغەمبەر(د.خ) لە مەدینە بچێتە دەرەوە( ) .
لەكۆتاییشدا دەستورەكە ئەم دەقەی لەخۆ گرتووە، زامنكردنی پاراستن و دابین كردنی ئاسایشی بۆ هەر كەسێك چاكەكار و پابەندبێت لەمۆركەرانی ئە دەستورە خوای گەورە پەنای هەر هەر كەسێكە كە چاكە كارو دوور لەخراپە بێت، هەروەها پێغەمبەرەكەشی محمدە (د.خ) ( ) .

3- رەهەندە كۆمەڵایەتییەكانی بەندەكانی دەستوری مەدینە:-
دەتوانین بڵین لە دەقێكی ئەم دەستوردا هاتوە هەر كەسێك بەناڕەوا و بێ گوناح، موسڵمانێك بكوژێت، دەكورێژتەوە، مەگەر كەس و كاری كوژراوەكە رازی بن بەرێككەوتن لێی خۆش بن( ) .
سەرچاوەی فەرمانڕەوایی كردن و یاسادانان شەریعەتی ئیسلام بێ كە لە دەقێكدا هاتووە كە لە هەر شتێك ناكۆكی و كێشەیان بۆ دروست بوو، دەبێ بۆ چارەسەركردنی بگەڕێنەوە بۆ لای خودا و پێغەمبەرەكەی(محمد د.خ)وە ئەم دەقە بووە هۆی ئاسانكاریەكی زۆر بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیەكانی نێوان خەڵك، چونكە پێویست بوو لەسەر هەموو تاكێكی كۆمەڵگا، ملكەچی هەموو فەرمانەكانی وقورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەر (د.خ) بن( ) .
هەروەها نابێت موسڵمانێك پشتیوانی بێباوەڕێك بكات لەدژی موسڵمانێك( ) .
جێی سەرنجە هەر موسڵمانێك دان بنێت بەوەی لەم دەستورە هاتووە باوەڕی هەبێت بەخواو رۆژی دوایی، رەوا نییە بۆی پەنای كەسێك بدات توانباربێت پشتگیری لێ بكات، ئەوا نەفرینی خودای گەورە لەسەرە تا رۆژی قیامەت وە هیچ چاكەو دادگەریەكی لێ وەرناگیرێت( ) .لەگەل ئەوەشدا ئەوەی لەم دەستورەدا هاتووە سەبارەت بە جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی گەر جولەكەیەك تاوانێك ئەنجام بدات یان دەست درێژی بكاتە سەر كەسێك ئەوە بەتەنها خودی ئەو كەسە بەرپرسە لەو تاوانە، وەكو هاتووە ئەگەر كەسێك ستەمێك یان تاوانێك بكات ئەوا بەتەنها خۆی خێزانەكەی بەرەو لەناوچون دەبات( ) .
دەتوانین بڵین لەدەستورەكەدا هاتووە پەنای خوای گەورە یەك پەنایە، بۆ هەموو موسڵمانان وەكو یەكە، سادەترین یان دەتوانین گەورەترینیان پەنا بدات، موسڵمانان لەنێوان خۆیاندا دۆستایەتی دەنوێنن( ) .

لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر موسڵمانەكان پێویست بوو كە پارێزگاری لەكەمینە نەتەوەكان بكەن كە ئەوانەی لەسەر ئایینی ئیسلام نەبوون بەتایبەتی كاربەدەستان و دەسەڵاتدارانی موسڵمانان لەدەرەوەو ناوەوەی مەدینە( ) .
پێكەوە ژیان لەنێوان هۆزو تیرەكان وە هەروەها موسڵمانەكان هەڵدەستان بە ئامۆژگاری كردن بۆ كاری خێرو چاكە، لە راستیدا پەیوەندی لەنێوان هەموو هۆزەكانی مەدینە هەبوو، هەرچەندە بیروبۆچوونیان جیاواز بوو، بەڵام ئامۆژگاری یەكتریان دەكرد بۆ كاری خێرو چاكە لەنێوان خۆیاندا( ) .

4- رەهەندە ئایینییەكان و ئازادییەكانی بیروباوەڕ:-
تێبینی دەكرێت پێغەمبەر (د.خ) لە چەند دەقێكی دەستورەكە خەڵك چۆن ماف و ئازادییەكانیان بۆ دابین دەكەین، وەكو جولەكەكانی بەنی عەوف ئومەتێكن سەربەخۆی لەگەڵ موسڵمانان( ) .
ئازادی بیورباوەڕو پەییڕەوكردنی داب و نەریتی خۆیان بۆ نموونە موسڵمانەكان ئایینی خۆیان هەیە، جولەكەكانیش دەیانتوانی لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە، وە مافی موڵكداریەتی و بازرگانی و بەردەوامیدان بە ژیانی ئاسایی خۆیان هەبوو وەكو موسڵمانان( ) .
پێویستە لەسەر موسڵمانان هەر كەسێكی قەرزارو خاوەن منداڵیان لەناوەخۆیاندا بینی دەبێ هەموویان یارمەتی بدەن بەچاكە( ) .
وە لەم دەقەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت گرنگترین نیشانەكانی كۆمەڵگای ئیسلامی دەركەوتن و گەشەكردنی گیانی هەماهەنگی و یارمەتی دانە لەنێوان موسڵمانان دا بە جوانرترین شێواز كە ئەوان هەموویان بەرپرسیارن بەرامبەر بەیەكتری لەكاروباری دونیاو قیامەت.
هەموو هۆزەكان ئازادبوون لەبەستنی هەر هاوپەیمانیەك بەمەرجێك لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی دەوڵەت دابێت، وە هەموو لایەكی پابەند دەكرد بەسەرخستنی ستەم لێكراوان( )
لەگەڵ ئەوەشدا لەم دەستورەدا هاتووە هەر كەسێك شتێك بكات تەنها ژیانی بۆ خۆی هەیە، كەس بەتوانی كەسەوە سزا نادرێ، وە باوەڕداران لەدژی هەر كەسێكن لەنێوان خۆیاندا ستەمكاربن، یان بیەوێت بەرگری بۆ خۆی بەدەست بهێنێت، ستەم یان گوناح و دوژمنایەتی و خراپە لەنێوان خاوەن باوەڕداران دروست بكات، هەموویان دەبێت دژی بوەستن با كوڕی هەر كەسێكیش بێ( ) .
شایەنی باسە لە دەقێكی تری ئەم دەستورە هاتووە كە هەر كەسێ لە جولەكەو موسڵمان لەمەدینە دەرچوو یان مایەوە، با لەخۆی دڵنیابێت، وە دەست درێژی ناكرێتە سەر مەگەر ستەم بكات، ئەوكات خۆی و ماڵ و منداڵی تێدا دەچێ( ) .
هەروەها ئەم دەستورە جەخت دەكاتەوە لەسەر رێزگرتنی مافەكانی لایەنگیری و پشتیوانی كە دەڵێن نابێت هیچ باوەڕدارێك هاوپەیمانی كەسێكی باوەڕداری تر بكات بەبێ ئاگاداری خاوەنەكەی( ) ، ئەم دەستورە چاوپۆشی ناكات لە زوڵم و تاوانبار( ) .
شایەنی باسە لە دەقێكی تری ئەم دەستورە هاتووە كە هەر كەسێ لە جولەكە و موسڵمان لەمەدینە دەرچوو یان مایەوە، با لەخۆی دەڵینابێت، وە دەست درێژی ناكرێتەسەر، مەگەر ستەم بكات ئەو كات خۆی و ماڵ و منداڵی تێدا دەچێت( ) .
بڕواداران یەكسانن سەبارەت بەوەی لەسەریان دادەنێت لەپێناو خودا و بنەمای یەكسانی یەكێكە لەو بنەمایانەی ئیسلام دانی پێداناوە، چونكە بەشداری دەكات لەدروست كردنی كۆمەڵگای موسڵمان( ) .
دەتوانین بڵین لەم دەستورەدا مافی هاوڵاتی بوون دابین كرابوو، كە هەموو تاكێكی بەئازادی دەژیاو، سەرو ماڵیان پارێزراو بوو( ) .
لەكۆتاییدا ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە ئەم دەستورە نموونەیەكی زۆر زیندوی ئیسلام و شارستانیەی ئیسلامە، كاری سەرەكی پێغەمبەر (د.خ) بەرجەستەكردن و دابین كردنی ئازادی تاكە كەس و هاوڵاتی بوون و مافی ژیانێكی یەكسان و لێبوردەی بووە.

تەوەری چوارەم
دەرەنجام و كاریگەری راگەیاندنی دەستوری مەدینە

أ- لەرووی سیاسی و سەربازییەوە:-
لەنووسینەوەی دەستوری مەدینە، گەورەترین پێگەی سیاسی بۆ دەوڵەتەكەی پێغەمبەر(د.خ) دروست دەبێ، وەك یاسا و رێسایەكی تۆكمەیگشتگیر، بۆ تەواوی ژیانی خەڵكی مەدینە، بەموسڵمان و جولەكە و بتپەرستەكانیشەوە، كەواتە ئەم دەستورە بەیەكەمین دەستوری سیاسی و نێودەوڵەتی موسڵمانان دادەنرێت، بۆ هەر گرفتێك دەگەڕێنەوە بۆ ناوەڕۆكی ئەم دەستورە( ) .
جێی سەرنجە دەرەنجامی راگەیاندنی ئەم دەستورە یەكەیەكی سیاسی و یەكگرتوو پێكهاتبوو لەكۆچكەران و پشتیوانان، وە هەروەها لەو كەسانەی تر كە پێویستە لەژێر رێنمایی ئەم یەكە سیاسییە بن( ) .
دەتوانین بڵین لەم یەكە سیاسییەدا بنەماكانی برایەتی و یەكسانی و ئازادی رۆڵێكی باش و كاریگەری هەبوو، هەرچەندە موسڵمانان بەبێپی ئەم ئیمان و بیرو باوەڕەیەوە لەدڵەكانیان جێگیرە، هۆكاری بەهێز بوو بۆ پابەندبوون بەشەریعەتی خواوە لەچەسپاندنی دادپەروەری و رەواندنەوەی زۆرداری، بەڵام هەر چۆنێك بێت موسڵمانانیش مرۆڤن، كۆمەڵگەی مەدینەش فرە ئایین و رەگەزی جیاوازی تیایدا دەژیا، بۆیە بوونی دەستوور رێكخەرێكی پتەو بوو بۆ دیاری كردنی ئەرك و مافەكان و سنور نەبەزادن لەلایەن هەر لایەن و كەسایەتییەك بێت( ) .
شایەنی باسە پێغەمبەر(د.خ) توانی بەهۆی ئەم دەستورەوە قەوارەیەكی سیاسی دروست بكات كە زۆربەیان جیاواز بوون لە رەنگ و زمان و هۆز و تیرە، وە بیانكات بە یەك میللەت، وە ئایینی ئیسلام لەدڵیاندا جێگیر بكات، هەرچی سەبارەت بە موسڵمانان و خاوەن ئایینەكانی تریش بوون بە بەشێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەو ئومەتە و پێگەو ئەرك و مافەكانیان روون و دیار بوو، ئەمەش بەسەرەتایەكی بەهێز هەژماردەكرا، بۆ ئەو دەسەڵاتە سیاسی و سەربازییەی كە پێغەمبەر (د.خ) لەمەدینە بەهۆی ئەم دەستورەوە و بنیادی نا( ) .

پێغەمبەری خودا(د.خ) تەنها بە فەرمانرڕەوایەتی كردن نەوەستا هەوڵی دا بە پەرەپێدانی لایەنی جێبەجێكردنی و بەتایبەتی پێكهێنانی هێزی سەربازی، چونكە ئەم ئومەتە لەسەرەتا زۆر پێویستی بەهێزی سەربازی هەبوو، بۆ رووبەڕوو بوونەوەی دوژمنانی، بۆیە لەم دەستورەدا یەكگرتنێكی وای دروست كرد كە هەموویان یارمەتی دەری یەكتری بن لەكاتی شەڕو ئاشتی دا، باوەڕدارانیش لەكاتی ئاشتی و شەڕكردن لە پێناو خودا وەكو یەك بوون( ) .
پێغەمبەر(د.خ) هێزێكی سەربازی رێك خست، وە هەر كەسێ پێویست بوو كە خاوەن پشكی یەكسان بێت، لەكاتی روودانی جەنگدا رگروپەكان دەبوونە چەند بەشێكی جیا، دەبوو هەریەكێكیان بەنۆرە بجەنگ و پشوو بدەن، ئاسایی نەبوو كە جەنگێكروو دەدات یەك دەستەی دیاری كرا و جەنگ كە ئەنجام بدات( ) .
بۆیە ئەم دەستورە لەلایەن سیاسی و سەربازییەوە، ئەوەمان بۆ دەردەخا كە پێغەمبەر(د.خ) سەركەوتوو بوو، لەدروست كردنی پەرژینێكی سیاسی و سەربازی لەبەرامبەر مەترسی و هەڕەشەیەكی دەرەكی كە رووبەڕووی مەدینە و موسڵمانان و كۆمەڵگەی ئەم شارە ببێتەوە، ئەمەش لەنێو دەقەكانی ئەم دەستورەدا زۆر بە ئاشكرا ئەم راستیە دەردەخات، چونكە پێویستییەكی هەنووكەیی و هەوڵێكی گرنگ بوو بۆ داهاتووی ئیسلام و موسڵمانان لەسەرجەم پێشهات و رووداوەكانی تر كە رووبەڕوویان دەبێتەوە.

ب- لەرووی كۆمەڵایەتییەوە:-
دەكرێ بوترێ ئەم دەستورە نایبە و وپڕ لە دادپەوەری زانایی پێغەمبەری خودا(د.خ)، نەخشەی كێشا، بۆ دانیشتوانی مەدینە بەموسڵمان و ناموسڵمانەوە، شایەنی ئەوەیە، بەچاوی رێزو پایەداری سەیری بكەین، چونكە نەخشەیەكی بێ وێنە بوو بۆ رێكخستنی هێزی موسڵمانان، تا هەموو پەیوەندییەكی نەفامی وازلێبهێنن و تەنها بێت بە پەیوەندی باوەڕداری و برایەتی ببەستن، هەروەها مافی بیروباوەڕی دا بە موسڵمانان تا بەویستی خۆیان خوا پەرستی بكەن، بەسەربەستی رادەربڕین و پارێزگاری لەمەدینە بكەن، بەراستی ئەم نەخشەیە مافی بۆ مرۆڤەكان نەپاراست، نرخی بۆ مرۆڤ و ژیان و سامان دائەنا( ) .
پێغەمبەر(د.خ) ئامۆژگاری باوەڕدارانی ئەكرد پێی دەفەرموون(لا یۆمن أحدكم حتی یحب ڵاخیه ما یحب لنفسه)، واتە (ئەوەی بۆخۆت پێت خۆشە، با بۆ خوشك و برای ئیماندارانیش پێیان خۆش بێ، تاببنە خاوەن باوەڕی كامڵ) ( ) .
لەم دەستورەدا مافی مرۆڤایەتی تیا چەسپا، كە هیچ كەس ستەمی لێ نەكرێ، بە موسڵمان و جولەكەكە بەیكەوە دەژیان كە ئەو رۆژە بستێك لەسەر زەوی نەبوو و بەو شێوازە رێز لە مرۆڤ بگرێت، ئەمەش بۆ ریشەكێش كردنی ستەم بوو، ئەم دەستورەی مەدینە بووە مەڵبەندی خێر و خۆشی( ) .
ئەوەی تێبینی دەكرێت دەبوو موسڵمانان مافی جولەكەكان بپارێزن و ئازادی ئاینداری یان لێ نەگرن و جولەكەش پابەندی دەستورەكە بن، بەوەی ناپاكی لەگەڵ موسڵمانان نەكەن ئەم هێمن و ئاسایشە یان پەخشانی ناوچەكە كردووە، هەر كەسێ هێرشی هێنا بۆ سەر مەدینە جولەكە یارمەتی دەدەن، بەڵكو هاوكاری موسڵمانان بن بۆ بەگژداچوونەوەی دوژمن( ) .
2- كاریگەری دەستوور لەسەر:-

أ- پەیوەندی موسڵمانان و جولەكە:-
كاتێك پێغەمبەر(د.خ) رووی لەمەدینە كرد لەگەڵ جولەكەكان دا پەیوەندی ئاشتی بەست( )
هەروەكو لەپێشووتر زانیمان لەناو شاری مەدینە سێ هۆزی سەرەكی جولەكە هەبوو، كە بەنی قەینوقاع، بەنی نەزیر، و بەنی قورەیزە ئەم جولەكانە لەسەرەتای كۆچەوە بەشیرینی بەدەم پێغەمبەر(د,خ) چوون، پێشاوازیان لێ كرد( ) .
پێغەمبەر(د.خ) بەجوانی وەڵامی ئەو پێشوازییەی دانەوەو ئەویش بە رۆڵی خۆی بیری لەوە دەكردەوە كە كارێكی وابكات، ئەم جولەكانە یەكەم كۆمەڵ بن بێنە ناو ئیسلامەوە، ئەگەر ئەمەش نەكە نەبنە كۆسپ لەرێی بڵاوبوونەوەی ئیسلام، و رێگەیان نەبێ دووبەرەكی و ئاژاوە بنێنەوە( ) .
پێغەمبەر(د.خ) توانی یەكێتیەك لەمەدینە پێك بێنی و بەشێوەیەكی دادوەرانە لەگەڵ بتپەرست و جولەكە دا بجوڵێنەوە بەم شێوەیە موسڵمانەكان حەسانەوەو كەوتنە ئیش و كارو خواپەرستی( ) .
بۆیە دەبینین لەم دەستورە بەو جۆرە مامەڵە لەگەڵ جولەكەكان دەكرد كە یەكێكن لەو چین و توێژانەی كە ئومەتی ئیسلام لێی پێكهاتووە، پێغەمبەر(د.خ) ئامانجی ئەوە بوو لەرێگای ئەم دەستورە ئاشتی لەنێوان چین وتوێژەكانی مەدینە بڵاو بكاتەوە( ) .
لەسەرەنجام پابەند بوونی موسڵمانان بەناوەرۆكی تایبەت بە پاراستن و رێزگرتن لەپەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان هەردوولا بەشێوەیەكی دروست، پێغەمبەر(د,خ) و موسڵمان پابەندبوون تا جولەكەكان خۆیان ببوون بە پەیمان شكێنەری ئەم پارێزگاری كردنە لەپەیوەندییەكان لەگەڵ موسڵمان، بۆیە ئەو كات پێغەمبەر(د.خ بەشێوەیەكی دەستوری و دادپەروەرانە مامەڵەی لەگەڵ كردن.
پێغەمبەر(د.خ) و موسڵمانەكان بەشوێن كەوتنی فەرمانی قورئان هەموو بەندێكیان پاراست، حەزیان لە ئاشتی و هێمنی بوو، پێیان باش بوو هەردەم ئاشتی و پێكەوە ژیان بگەێنن، بەڵام جولەكە وەك رەفتاری هەمشەییان لە مێژووی دوورو درێژیان دا هیچ پەیمانێكیان نەپاراست وە كاتێك پێغەمبەر(د,خ) پەیمانی لەگەڵ بەستن كە هەموو ئەرك و مافێكی پێدابوون و ئاگاداریش كرابوونەوە لەسەر دەست درێژی و ناپاكیەك لەشاری مەدینە، ئەوا رووبەڕوویان دەبێتەوە، هەرچەندە پێغەمبەر(د.خ) بەچاكی و بە نەرمی لەگەڵیان دەجوڵایەوە، بەڵام ئەوان لە هەموو بەڵێن و پەیمانەكان ناپاكیان نواندن كەوتنە پلان گیران دژی موسڵمانان( ) .
ئەو جۆرە رەفتارو مامەڵەیان وەك نمونەی بەنو قینوقاع یەكەم هۆزی جولەكە بوون كە لەمەدینە دەركران هۆكاری دەركردنەكەشیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كاتێك ئافرەتێك لە پشتوانەكان لەیەكێك لە دوكانەكانی بازاڕی جولەكە بۆ كاری پێویست دانیشتوو لای كابرایەكی زیڕنگر، چەند جولەكەیەك داوایان لێ كرد كە دەمووچاوی خۆی دەربخات ئەویش رازی نەبوو، زیڕنگرەكە بەبێ ئاگاداری ئافرەتەكە لایەكی كراسەكەی بەپشتیەوە بەست، كە هەتا لەشی دەركەوت، جولەكەكان بە ئافرەتەكە پێكەنین، ئەویش دەستی كرد بەهاواركردن، پاوێكی موسڵمانیش پەلاماری زێڕنگرە جولەكەكەی دا و كوشتی، جولەكەكانی تر هەڵیان كوتایە سەر پیاوە موسڵمانەكە و كوشتی یان بۆیە جەنگەكە دەستی پێكرد( ) .
دەتوانین بڵین سەركەوتنی پێغەبمەر(د.خ) لەبەرگرتن كاریگەری خراپەكانی جەنگی ئوحد و یەكخستنی بەرەی ناوەخۆی دەوڵەتی مەدینە لەژێر سەركردایەتی خۆیدا، فراوان بوونی سنوری دەسەڵاتی هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی كە هێزە نەیاراەكانی دەوڵەتی مەدینە لەنێوانی یەكتری هاوپەیمانی یەك ببەستن بۆ پەلاماردان و هێرش كردنە سەر ئەم دەوڵەتە، سەرچاوەكان باس دەكەن سەركردەی بەنی نەزیر ئەوانەی كە پێغەمبەر(د.خ) دەری كردن، دەستپێشخەربوون لە بانگەشەی ئەم هاوپەیمانییە، بێگومان وەڵامدانەوەی قوڕەیش بۆ بانگەشەی جولەكە زۆر خێراو بە پەرۆشی بوو، جونكە دروست بونی هاوپەیمانیەك لەدژی پێغەمبەر(د.خ) لەبەرژەوەندی ئەوان دەگونجا( ) .
لەكاتی روودانی جنەگی خەندەق لەو كاتەی كە بێ باوەڕان گەمارۆی شاری مەدینەیان دابوو جولەكەی هۆزی قورەیزە لەم كاتە ناسكەدا پەیمان شكێنیان لەگەڵ پێغەمبەر(د.خ) كردو دەستیان لەگەڵ بێ باوەڕەكان تێكەڵ كرد و بۆ لێدانی موسڵمانان، كاتێ پێغەمبەر(د.خ) بەوەی زانی چەند هاوەڵێكی نارد بۆ ئەوەی دڵنیا بێ كە رەفتاری جولەكەكان، ئەم هاوەڵانە رۆیشتنە لای قورەیزە كە پەیمانیان شكاند و گوتی یان ئێمە هیچ پەیماننێكمان لەگەڵ پێغەمبەر(د.خ) نییە، دوای تەواو بوونی جەنگی خەندەق، پێغەمبەر(د.خ) لە مەدینەی دەریكردن( ) .

ب- پێگەی سیاسی پێغەمبەر و دەسەڵاتەكەی
بەم دانایی و زیرەكییە بێ وێنەیی كە پێغەمبەر(د.خ) لە دەستوری مەدینە دا بنەماكانی كۆمەڵێكی نوێ دامەزراند، ئەم دیاردەیەش شوێنەوارێكی تری ئەو مانا جوانانە بوو كە ئەو مرۆڤە بەرزانە بەهۆی رێزوشكۆداری پێغەمبەر(د.خ) هەیانبوو، پێغەمبەری خودا (د.خ) لە هەر زانست و پەروەردەو دەروون پاكی و رەوشتە جوانەكان رای هێنابوون، بە نەوەی خۆشەویستی و برایەتی و بەرزی و كۆشداری و خواپەرستی و ملكەچی بۆ خوا پەروەدەی دەكردن( ) .
بەستنی هاوپەیمانیەتی یان دەست درێژی نەكردن لەگەڵ هۆزەكانی دەوروبەر یان لەنێوان ئەوانەی لەمەدینە، وە شارەكانی تری نزیك مەدینە هاتوچۆ دەكەن ئەم نەخشەیە جوانە بووە هۆی دروست بوون كۆمەڵگای ئیسلامی رێك و پێك، كاتێك پێغەمبەر(د.خ) كۆچی كرد بۆ مەدینە دڵنیا بوو لەچەسپاندنی بناغەی كۆمەڵگایەكی نوێ كە بریتی بوو لە دامەزراندنی یەكێتییەكی بیروباوەڕی و سیاسی و رێكخستن لەنێوان موسڵماناندا( ) .
ناكرێ ئەوە لەیاد بكەین پێغەمبەر(د.خ) بە پێویستی زانی كە هەڵسێ بە رێكخستنی پەوەندی لەگەڵ نا موسڵمانەكان و وە لەو بوارەشدا خەمێكی هەبوو كە بەریتی بوو لە دابین كردنی ئاسایش و ئاشتی و ئاسوودەیی و خێرو چاكە كە بۆ هەموو مرۆڤایەتی( ) .
مێژوو نووس ئیبن ئیسحاق” دەڵێت ئەم نوسراوە بۆ گەشەكردنی ئاشتی و ئارامی شاری مەدینەبوو، چونكە ئەم دەستوورە مافی هەموو لایەنێكی بەیەكسانی دابوو كە پێغەمبەر(د.خ) بووە هۆكاری ئەم ئاشتییە لە دورگەی عەرەبی لەناوەندی بازرگانی ئەو كات بوو( ) .
ئەوەی لەم خاڵەدا دەردەكەوێ پێغەمبەر (د.خ) توانی بەم دەستورە دەسەڵاتێكی یاسایی كۆمەڵایەتی بۆ كۆمەڵگەی مەدینە بنیادبنێت و گەڕانەوە بۆ خوا و خودی خۆی لە هەر گرفت و كێشەیەك دا بەكردار بۆ هەموو تاكێكی نیشاندا كە دەبێت دەسەڵاتی یاسایی و دەستوری رێگە چارەی هەموو كێشەكان دەبێت ئەمەش بەنواندنی دادپەروەری خۆی وەكو كەسی یەكەم لە مەدینەدا.
ئەنجام
ئەم توێژینەویە بەچەند ئەنجامێك گەیشتووە كە ئەمانەن:
1- لەگەڵ كۆچی پێغەمبەر(د.خ) قۆناغێكی نوێ لەپەیوەندییەكانی پێغەمبەر(د.خ) دەستی پێكرد لەبانگەوازەوە بۆ بونیادنانی دەوڵەت، سەرەتای دەست پێكردنی بریتی بوو لە داڕشتن و واژووكردنی دەستور یمەدینە بۆ بونیادنانی ئومەتێكی كە لە سێلایەنی سەرەكی لەخۆگرتبوو، ئەوانیش (كۆچكەران و پشتیوانان و جولەكەكان) بوون لەژێر سەركردایەتی پێغەمبەر(د.خ).
2- سەركەوتنی پێغەمبەر(د.خ) لەرێكخستنی بارودۆخی مەدینە بەپێی بڕگەكانی ئەم دەستورە، بوو بەهۆی تەواوبوونی مەرجەكانی سەرهەڵدانی دەوڵەتی مەدینە، چونكە هەمووپایەكانی بوونە دەوڵەت دەستەبەربوو، تەنها پێویستی بە دەسەڵاتێكی رێكخراو هەبوو، تا كارەكانی ئەم دەوڵەتە بەڕێوە بەرێت، بەهاتنی پێغەمبەر(د.خ) بۆ مەدینە رازی بوونی دانیشتوانی مەدینە، بە فەرمانڕەوایی و دەسەڵاتداری پێغەمبەر(د.خ) بووە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتی مەدینە.
3- پێغەمبەر(د.خ) كۆمەڵگایەكی وای بونیادنا كە یاساكانیان سەروەربێت و هەموو چەمكەكانی ئەرك و ماف و ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری تیایدا بەیاسا رێكخراو بوو، پێغەمبەر(د.خ) خۆی ملكەچی و فەرمانبەری یەكەم بوو لەبەرامبەر یاسادا.
4- دەتوانین بڵێین لەم دەستوردا هەموو ئازادییەكان و جیاواز بیروباوەڕ و ئازادی رادەربڕین و ئازادیە كۆمەڵایەتیەكان و بەرزراگرتنی ژیان و ماڵ و سامان وە قەدەغەكردنی هەموو جۆرە تاوانێك كە ئەمە كرانەوەیەكی نوێ بوو بە رووی ژیانی هاوڵاتیان لە وسەردەمەدا.
5- كۆمەڵگای ئیسلامی كۆمەڵگایەكی ئایینی و سیاسیە و ئازادی ئایینی بۆ هەموو چین و توێژە جیاوازەكان هەیە و پێویست بوو لەسەر خەڵكی شاری مەدینە هەموویان یارمەتی دەری و هاوپەیمانی بن لە هەموو بوارەكانی سەربازی و ئابووری.
6- بەداڕشتن و واژووكردنی ئەم دەستورە مەدینە و دەروبەری بووە دەوڵەتێكی یەكگتروو كە پایتەختەكەی شاری مەدینەو سەرۆكەكەشی پێغەمبەر(د.خ) بوو، وە بڕیاری یەكلایی و دەسەڵاتی باڵا كەوتە دەست موسڵمانەكان، بەم شێوەیە مەدینە بوو بە پایتەختێكی راستەقینەی ئیسلام.
7- دەستوری مەدینە بە سەرەتای دەركەوتنی هێزی یاسای و سیاسی و دەوڵەتی ئیسلامی دادەندرێت، كە دواتر بوو بە پێشەنگێكی بەهێزو رێخۆشكەر بۆ بەسیستەم بوونی و دامەزراندنی چەندین دام و دەزگای كارگێڕی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا، بەتایبەتی لەسەردەمی خەلیفەكانی راشدین و دواتردا.

پاشكۆ(1)

) كِتَابُهُ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّمَ بَیْنَ الْمُهَاجِڕینَ ۆالْأَنْصَاڕ ۆمُۆادَعَەُ ێهُودَ (
قَاڵ ابْنُ إسْحَاقَ: ۆكَتَبَ رَسُولُ اللّهِ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّمَ كِتَابًا بَیْنَ الْمُهَاجِڕینَ ۆالْأَنْصَاڕ، ۆادَعَ فِیهِ ێهُودَ ۆعَاهَدَهُمْ ۆأَقَرّهُمْ عَڵی دِینِهِمْ ۆأَمْۆالِهِمْۆشَرَگَ ڵهُمْ ۆاشْتَرَگَ عَڵیْهِمْ. “بسْمِ اللّهِ الرّحْمَنِ الرّحِیمِ هَژَا كِتَابٌ مِنْ مُحَمّدٍ النّبِیّ صلی الله علیه وسلم، بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆالْمُسْلِمِینَ مِنْ قُرَیْشٍۆێپْڕبَ، ۆمَنْ تَبِعَهُمْ فَڵحِقَ بِهِمْ ۆجَاهَدَ مَعَهُمْ إنّهُمْ أُمّەٌ ۆاحِدَەٌ مِنْ دُونِ النّاسِ الْمُهَاجِرُونَ مِنْ قُرَیْشٍ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ <502> بَیْنَهُمْ ۆهُمْ ێفْدُونَ عَانِێهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو عَوْف ٍ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، كُلّ گَائِفَەٍ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو سَاعِدَەَ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ مِنْهُمْ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو الْحَاڕپِ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو جُشَمٍ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِلِهِمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ مِنْهُمْ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو النّجّاڕ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ مِنْهُمْ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو عَمْڕو بْنِ عَوْفٍ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو النّبِیتِ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆبَنُو الْأَوْسِ عَڵی ڕبْعَتِهِمْ ێتَعَاقَلُونَ مَعَاقِڵهُمْ الْأُوڵی، ۆكُلّ گَائِفَەٍ مِنْهُمْ تَفْدِی عَانِێهَا بِالْمَعْرُوفِ ۆالْقِسْگِ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ ڵا ێتْرُكُونَ مُفْرَحًا بَیْنَهُمْ أَنْ یُعْگُوهُ بِالْمَعْرُوفِ فِی فِدَا‌وٍ أَوْ عَقْلٍ “قَاڵ ابْنُ هِشَامٍ: الْمُفْرَحُ الْمُپْقَلُ بِالدّیْنِ ۆالْكَپِیرُ الْعِێالِ.ۆأَنْ ڵا یُحَالِفَ مُۆْمِنٌ مَوْڵی مُۆْمِنٍ دُونَهُ ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ الْمُتّقِینَ عَڵی مَنْ بَغَی مِنْهُمْ أَوْ ابْتَغَی دَسِیعَەَ ڤُلْمٍ أَوْ إپْمٍ أَوْ عُدْۆانٍ، أَوْ فَسَادٍ بَیْنَ الْمُۆْمِنِینَ ۆإِنّ أَیْدِێهُمْ عَڵیْهِ جَمِیعًا، ۆڵوْ كَانَ ۆڵدَ أَحَدِهِمْ ۆڵا ێقْتُلُ مُۆْمِنٌ مُۆْمِنًا فِی كَافِرٍ ۆڵا ێنْصُرُ كَافِرًا عَڵی مُۆْمِنٍ ۆإِنّ ژِمّەَ اللّهِ ۆاحِدَەٌ یُجِیرُ عَڵیْهِمْ أَدْنَاهُمْ ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ بَعْچُهُمْ <503> مَۆالِی بَعْچٍ دُونَ النّاسِ ۆإِنّهُ مَنْ تَبِعَنَا مِنْ ێهُودَ فَإِنّ ڵهُ النّصْرَ ۆالْأُسْۆەَ غَیْرَ مَڤْلُومِینَ ۆڵا مُتَنَاصَڕینَ عَڵیْهِمْ ۆإِنّ سِلْمَ الْمُۆْمِنِینَ ۆاحِدَەٌ ڵا یُسَاڵمُ مُۆْمِنٌ دُونَ مُۆْمِنٍ فِی قِتَالٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ إلّا عَڵی سَۆا‌وٍ ۆعَدْلٍ بَیْنَهُمْ ۆإِنّ كُلّ غَازِێەٍ غَزَتْ مَعَنَا یُعْقِبُ بَعْچُهَا بَعْچًا ، ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ یُبِئْ بَعْچُهُمْ عَڵی بَعْچٍ بِمَا نَاڵ دِمَا‌وَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ الْمُتّقِینَ عَڵی أَحْسَنِ هُدًی ۆأَقْۆمِهِ ۆإِنّهُ ڵا یُجِیرُ مُشْڕكٌ مَالًا لِقُرَیْشٍ ۆڵا نَفْسَهَا، ۆڵا ێحُولُ دُونَهُ عَڵی مُۆْمِنٍ ۆإِنّهُ مَنْ اعْتَبَگَ مُۆْمِنًا قَتْلًا عَنْ بَیّنَەٍ فَإِنّهُ قَۆدٌ بِهِ إلّا أَنْ ێرْچَی ۆلِیّ الْمَقْتُولِ ۆإِنّ الْمُۆْمِنِینَ عَڵیْهِ كَافّەٌ ۆڵا ێحِلّ ڵهُمْ إلّا قِێامٌ عَڵیْهِ ۆإِنّهُ ڵا ێحِلّ لِمُۆْمِنٍ أَقَرّ بِمَا فِی هَژِهِ الصّحِیفَەِ ۆێ‌مَنَ بِاَللّهِ ۆالْێوْمِ الْێ‌خِڕ أَنْ ێنْصُرَ مُحْدِپًا ۆڵا یُۆْوِیهِ ۆأَنّهُ مَنْ نَصَرَهُ أَوْ ێ‌ۆاهُ فَإِنّ عَڵیْهِ ڵعْنَەَ اللّهِ ۆغَچَبَهُ ێوْمَ الْقِێامَەِ. ۆڵا یُۆْخَژُ مِنْهُ صَرْفٌ ۆڵا عَدْلٌ ۆإِنّكُمْ (فی رأێ الچمیر عائد علی المۆمنین ) مَهْمَا اخْتَڵفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‌وٍ فَإِنّ مَرَدّهُ إڵی اللّهِ عَزّ ۆجَلّ ۆإِڵی مُحَمّدٍ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّمَ ۆإِنّ الْێهُودَ یُنْفِقُونَ مَعَ الْمُۆْمِنِینَ مَا دَامُوا مُحَارَبِینَ ۆإِنّ ێهُودَ بَنِی عَوْفٍأُمّەٌ مَعَ الْمُۆْمِنِینَ لِلْێهُودِ دِینُهُمْ ۆلِلْمُسْلِمَیْنِ دِینُهُمْ مَۆالِیهِمْ ۆأَنْفُسُهُمْ إلّا مَنْ ڤَڵمَ ۆأَپِمَ فَإِنّهُ ڵا یُوتِغُ إلّا نَفْسَهُ ۆأَهْڵ بَیْتِهِ ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِیالنّجّاڕ مِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْف ٍ ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِی الْحَاڕپِمِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْفٍ; ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِی سَاعِدَەَمَا لِێهُودِ بَنِی عَوْفٍ; ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِی جُشَمٍمِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْفٍ; ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِی الْأَوْسِ مِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْف ٍ ۆإِنّ لِێهُودِ بَنِی پَعْڵبَەَمِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْفٍ، إلّا مَنْ ڤَڵمَ ۆأَپِمَ فَإِنّهُ ڵا یُوتِغُ إلّا نَفْسَهُ ۆأَهْڵ بَیْتِهِ ۆإِنّ جَفْنَەَ بَگْنٌ مِنْ پَعْڵبَەَ كَأَنْفُسِهِمْ ۆإِنّ لِبَنِی الشّگِیبَەِ مِپْڵ مَا لِێهُودِ بَنِی عَوْفٍ، ۆإِنّ الْبِرّ دُونَ الْإِپْمِ ۆإِنّ مَۆالِێ پَعْڵبَەَ كَأَنْفُسِهِمْ ۆإِنّ بِگَانَەَ ێهُودَ كَأَنْفُسِهِمْ ۆإِنّهُ ڵا ێخْرَجُ مِنْهُمْ أَحَدٌإلّابِإِژْنِ مُحَمّدٍ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّمَ ۆإِنّهُ ڵا یُنْحَجَزُ عَڵی پَأْرٍ جُرْحٌ ۆإِنّهُ مَنْ فَتَكَ فَبِنَفْسِهِ فَتَكَ ۆأَهْلِ بَیْتِهِ إلّا مِنْ ڤَڵمَ ۆإِنّ اللّهَ عَڵی أَبَرّ هَژَا; ۆإِنّ عَڵی الْێهُودِ نَفَقَتَهُمْ <504> ۆعَڵی الْمُسْلِمِینَ نَفَقَتَهُمْ ۆإِنّ بَیْنَهُمْ النّصْرَ عَڵی مَنْ حَارَبَ أَهْڵ هَژِهِ الصّحِیفَەِ ۆإِنّ بَیْنَهُمْ النّصْحَ ۆالنّصِیحَەَ ۆالْبِرّ دُونَ الْإِپْمِ ۆإِنّهُ ڵمْ ێأْپَمْ امْرُۆٌ بِحَلِیفِهِ ۆإِنّ النّصْرَ لِلْمَڤْلُومِ ۆإِنّ الْێهُودَ یُنْفِقُونَ مَعَ الْمُۆْمِنِینَ مَا دَامُوا مُحَارَبِینَ ۆإِنّ ێپْڕبَ حَرَامٌ جَوْفُهَا لِأَهْلِ هَژِهِ الصّحِیفَەِ ۆإِنّ الْجَارَ كَالنّفْسِ غَیْرَ مُچَارّ ۆڵا ێ‌پِمٌ ۆإِنّهُ ڵا تُجَارُ حُرْمَەٌ إلّا بِإِژْنِ أَهْلِهَا، ۆإِنّهُ مَا كَانَ بَیْنَ أَهْلِ هَژِهِ الصّحِیفَەِ مِنْ حَدَپٍ أَوْ اشْتِجَارٍ یُخَافُ فَسَادُهُ فَإِنّ مَرَدّهُ إڵی اللّهِ عَزّ ۆجَلّ ۆإِڵی مُحَمّدٍ رَسُولِ اللّهِ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّمَ ۆإِنّ اللّهَ عَڵی أَتْقَی مَا فِی هَژِهِ الصّحِیفَەِ ۆأَبَرّهِ ۆإِنّهُ ڵا تُجَارُ قُرَیْشٌ ۆڵا مَنْ نَصَرَهَا. ۆإِنّ بَیْنَهُمْ النّصْرَ عَڵی مَنْ دَهَمَ ێپْڕبَ، ۆإِژَا دُعُوا إڵی صُلْحٍ یُصَالِحُونَهُ ۆێلْبَسُونَهُ فَإِنّهُمْ یُصَالِحُونَهُ ۆێلْبَسُونَهُ ۆإِنّهُمْ إژَا دُعُوا إڵی مِپْلِ ژَلِكَ فَإِنّهُ ڵهُمْ عَڵی الْمُۆْمِنِینَ إلّا مَنْ حَارَبَ فِی الدّینِ عَڵی كُلّ أُنَاسٍ حِصّتُهُمْ مِنْ جَانِبِهِمْ الّژِی قِبَڵهُمْ ۆإِنّ ێهُودَ الْأَوْسِ، مَۆالِێهُمْ ۆأَنْفُسَهُمْ عَڵی مِپْلِ مَا لِأَهْلِ هَژِهِ الصّحِیفَەِ. مَعَ الْبِرّ الْمَحْچِ؟ مِنْ أَهْلِ هَژِهِ الصّحِیفَەِ. قَاڵ ابْنُ هِشَامٍ: ۆیُقَالُ مَعَ الْبِرّ الْمُحْسِنُ مِنْ أَهْلِ هَژِهِ الصّحِیفَەِ. قَاڵ ابْنُ إسْحَاقَ: ۆإِنّ الْبِرّ دُونَ الْإِپْمِ ڵا ێكْسِبُ كَاسِبٌ إلّا عَڵی نَفْسِهِ ۆإِنّ اللّهَ عَڵی أَصْدَقِ مَا فِی هَژِهِ الصّحِیفَەِ ۆأَبَرّهِ ۆإِنّهُ ڵا ێحُولُ هَژَا الْكِتَابُ دُونَ ڤَالِمٍ ۆێ‌پِمٍ ۆإِنّهُ مَنْ خَرَجَ ێ‌مِنٌ ۆمَنْ قَعَدَ ێ‌مِنٌ بِالْمَدِینَەِ، إلّا مَنْ ڤَڵمَ أَوْ أَپِمَ ۆإِنّ اللّهَ جَارٌ لِمَنْ بَرّ ۆاتّقَی، ۆمُحَمّدٌ رَسُولُ اللّهِ صَلّی اللّهُ عَڵیْهِ ۆسَلّم

هژا هو الإسلام دین تسامح وحفڤ للعهود والمواپیق .
(1) ابن هشام ،م.س،ج1،ص501-504

پاشكۆ(2)
دەقی دەستوری مەدینە
بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان
ئەمە پەیام و نوسینێكە لەنێوان پێغەمبەر و باوەرداران و موسڵماننان لە قورەیش و یەسریب ئەوانەشی شوێنیان كەوتوون گەیشتوون پێیان جیهادیان لەگەڵ كردوون ئومەتێكی تەنهان هەریاسایەك تەواوی موسڵمانان بگرێتەوە دەبی ئەمان پابەند بن پێوە كۆچەران لە قورەیش خوێنی یەكتری دەدەن وە ئەسیری خۆیان دەكڕنەوە بە دادپەروەری و چاكە لە نێوان ئیمانداراندا
هۆزی بەنو عەوف لەسەر دەستوری خۆیان دەبێ كۆمەكی خوێنی یەكتری بكەن وە هەموو گروپێك دەبێ ئەسیری خۆیان ئازاد كەن بەكرینەوە لەسەر چاكەو دادپەروەری لەنێوان ئیماندارندا
وەهۆزی بەنو ساعیدە لەسەر دەستوری خۆیان ئەوانیش خوێنی لە جیاتی یەكتری دەدەن هەموو گروپێكیش لەنیو ئەو هۆزەدا ئەسیرەكانی خۆیان دەكرنەوە بە پارە لەسەر چاكەو دادپەروەی لە نێوان ئیمانداراندا
وە بەنو جوشم لەسەر دەستوری كۆنی خۆیان دەبی دەبێ كۆمەكی خوێنی یەكتری بكەن وە هەموو گروپێك دەبێ ئەسیری خۆیان ئازاد كەن بەكرینەوە لەسەر چاكەو دادپەروەری لەنێوان ئیماندارندا
بەنو نجار لەسەر دەستوری كۆنی خۆیان دەبی دەبێ كۆمەكی خوێنی یەكتری بكەن وە هەموو گروپێك دەبێ ئەسیری خۆیان ئازاد كەن بەكرینەوە لەسەر چاكەو دادپەروەری لەنێوان ئیماندارندا
بەنو عەمر لەسەر دەستوری كۆنی خۆیان دەبی دەبێ كۆمەكی خوێنی یەكتری بكەن وە هەموو گروپێك دەبێ ئەسیری خۆیان ئازاد كەن بەكرینەوە لەسەر چاكەو دادپەروەری لەنێوان ئیماندارندا
بەنو نەبیت لەسەر دەستوری كۆنی خۆیان دەبی دەبێ كۆمەكی خوێنی یەكتری بكەن وە هەموو گروپێك دەبێ ئەسیری خۆیان ئازاد كەن بەكرینەوە لەسەر چاكەو دادپەروەری لەنێوان ئیماندارندا
هیچ موسڵمانێ پەیمان نابەستی لەگەڵ غەیری موسڵماندا بە هیج جۆرێ ئیمانداری خواناس زوڵم ناكا وە هەركەسێ تەعەدا بكا لەنێو موسڵمانان دا وە خۆی بە گەورە بزانی زۆلم تاوان و دوژمنایەتییە یا پەرتەوازەیی نێوان ئیماندارانە دەبێ هەممویان ئەو دەستە رابگرن با كوری یەكێك لەو هۆزانەبێت كە ناویان هاتتوە
هیچ موسڵمانی موسڵمانێكی تر ناكوژی لە تۆلەی بێباوەرێكدا وە هیچ موسڵمانی یارمەتی بێباوەر نادات لەسەر موسڵمان
پەنای خوای گەورە بۆ هەممو ئیمانداران وەكو یەكە سادەترین یان دەتوانێت گەورەترینیان پەنا بدات ئیمانداران لەن یوان خۆیاندا دۆستایەتی دەنوێنن نەك لە نێوان غەیری خۆیاندا وە ئەو یەهودیانەی شوێنی ئێمە كەوتوون یارمەتیان دەدەی لەگەڵیان هەڵئەكەی ستەمیان لێناكری یارمەتی ستەمیشان لەسەر ناكرێ
ئاشتەوایی ئیمانداران یەكێكە لەگەڵ غەیری موسڵمان بكات لە شەردا مەگەر بە یەسانی و دادپەروەری بێت ئەگەر جەنگاوەر بوو جەنگی كرد لەگەل مانا چ بەرژەوەنیدیەك ئێمەی دەگرتەوە ئەویشی دەگرتەوە ئیمانداران هەندێكیان بۆلای هەندیكیان دەگرێنەوە بەشوازێك بگەنە خۆێنی خۆیان لە پێناو خوای گەورە ئیمانداری راستەقەینە لەسەر جوانترین هیدایەت و باشترینیەتی هیچ موشركێك ناتوانی ماڵ و نەفسی هیچ قورەیشێك لای خۆی گڵناداتەوە وە هەر ئیماندارێَك تاوانی كوشتنێكی كرد بەبێ تۆلەی بەرامبەر دەبێ بكوژریتەوە مەگەر كەس وكاری كوژراوەكە چاوپۆشی لێبكەن ئیماندارن لەم یاسایەدا هەموویان گشتگیرن بۆ هیچ كەسێك حەلال نابی ئیلا تۆلە سەندنەوەكە نەبێ وە حەلال نیە بۆ هیچ ئیماندارێك كە باوەری هەبو بوناوەرۆكی ئەم نوسینە وە باوەری بەخواو بەروۆژی ئاخیرەت بێت نابێ یارمەتیدەری هیچ بێ دەستنوێژێك بێت, وە موسلمانان ئەگەر بێدەست نوێژێكی گرتە ئەستۆ كە تاوانێكی بە ئەنجام دابوو ئەوا لەعنەتی خوای گەورەی لەسەرە تارۆژی قیامەت، وە لەرۆژی قیامەتا چاوپۆشی لی ناكرێت شەفاعەتی لێ وەرناگیری وە موسلمانان لە هەرشتێكدا ناكۆكی كەوتە نیوانیان دەبی بۆ چارەسەری بگەرینەوە بۆ لای خوای پێغەمبەر،یەهود لەگەڵ ئیمانداران دەبی ماڵی خۆیان ببەخشن ئەگەر هاتوو شەر كرالەگەلیان دا جولوكەكانی بەنو عەوف ئوومەتێكن لەگەل ئیمانداراندا ئیمانداران خاوەنی دینی خۆیانن و یەهودیەكان خاوەنی دینی خۆیانن مەگەر زولمیك تاوانیك بە ئەنجام بگەیینن ئەو كاتە تاونبار خۆی بەر پرسە لەگەل خانەوادەكی
جولەكەكانی بەنو نەجار وەكو جولەكەكانی بەنو عەوف وان وە جولەكەكانی بەنو حارس وەكو جولەكانی بەنو عەوف وان وە جولەكەكانی بەنو ساعیدە وەكو جولەكەكانی بەنو عەوف وان وە جولەكەكانی بەنو جوشم وەكو جولەكەكانی بەنو عەف وان وە جولەكەكانی بەنو ئەوس وەكو جولوكەكانی بەنو عەوف وان وە جولەكەكانی بەنو سەعلەبە وەكو جولەكەكانی بەنو عەف وان ئیلا لە زولم و لەستەم و لەتاواندا نەبیت ئەو كاتە تەنها تاون بارو كەس و كارەكەی دەگرێتەوە دۆست و هەوادارانی هۆزی سەعلەبە وەكو خودی هۆزی سەعلەبە وایە ئەوانەی لەنیو هەناوی هۆزە جولەكەكان دان وەكو هۆزی جولەكەكان وان كەس لەو بازنە ناچیتە دەرەوە ئیلا بە ئیزنی محمد نەبێ
هیچ كەسێك ناشردرێتەوە لەسە رتۆلەیەك با برینێكیش بێ هەركەسێك هەتكی كەسێكی كردووە هەتكی خۆی كردووە و هەتكی بنەمالەكەی خۆی كردوە ئیلا مەگەر زولمی لێكرا بێ خوای گەورە لەسەروی باشترینی خەلكانی پابەندەوەیە ،یەهودیەكان مالی خۆیان ئەبەخشن خۆیان بەخێو دەكەن موسلمانان خۆیان بەخێَو دەكەن وە لەنێوان خۆیاندا یارمەتی یەكتری دەدەن دژی ئەو كەسانەی كە دژایەتی ئەو نوسینەدەكەن وە لەنیوان خۆیاندا چاكە خواز و ئامۆژگاری یەكتری دەكەن نابی هیچ كەسیك تاوان بەرامكبەر هاوپەیمانی خۆی بكات وە دەبێ لەنیو خۆیاندا داكۆكی لە مافی بەش خوراوان بكەن
یەهودیەكان لەگەل موسلمان نان مال دەبەخشن مادام شەریان لەگەلدا دەكرێ
هەناوی شاری مەدینە حەرامە لەسەر خەلكانی خاوەن ئەم پەراوە دراوسی كانیشمان وەكو نەفسمان زیانیان پێ ناگەیێنرێت تاوانیشیان لەگەل ناكرێ پەنای هیچ كەسێك نادری ئیلا بەئزنی خەڵكی مەدینە نەبێ ئەگەر ناكۆكیەك دروست بوو لەنێوان خاوەنی پەراو دا دەبێ بگەرینەوە بۆلای خوا و پێغەمبەر خوای گەورە لەسەروی چاكەكارانە
دەبی یارمەتی یەكتری بدرێ كاتێ هێرش دەكرێتە سەر شاری مەدینە ئەگەر بانگبكرێن بۆ لای ئاشتەوایی یان كۆمەكی دەبێ ئاشتەوایی بكرێت و كۆمەكی بكرێت چاكە وەكو تاوان نیە كریكار بۆخۆی ئیش دەكا خوای گەورە لەسەروی چاكە كارانی ئەم پەراوەیە هیچ كەسی لانادا لەم پەراوە ئلا زالم و ستەمكار نەبی هەركەسی لەمەدینەدەرچی ئەمینە وە هەركەسی لە مەدینە بی ئەمینە مەگەر زولمێك یا تاوانێك بە ئەنجام بگەینێت خوای گەورە هاوەلی چاكەران و خودا ناسانە محمدیش پێغەمبەری خوایە.

لیستی سەرچاوەكان و ژێدەرەكان
– قورئانی پیرۆز
یەكەم/ سەرچاوە رەسەنەكان بەزمانی كوردی:-
ئیبن ئەسیر، عزالدین أبو حسن أبی الكرم محمد الشیبانی (630ك/1232ز).
1- تەواوی مێژوو، و: زاهیر محمود رەشید، چ2، چاپخانەی چوار چرا، سلێمانی، ب3، 2013.
تەبەری، أبو جعفر محمد بن جریر، (ت317ك/929ز).
2- مێژووی تەبەری، و: زانەر محمد، ب3، سلێمانی، 2010.

دووەم/ سەرچاوە رەسەنەكان بەزمانی عەرەبی
البخاری، محمد بن اسماعیل (ت256ه/870م).
1- صحیح البخاری، بغداد، 1986.
البلاژری، أبو الحسن أحمد بن یحی بن صابر(ت279هـ/892م).
2- فتوح البلدان، تحقیق: نجیب الماجدی، المكتبە العصریە، بیروت، 2008.
ابن الجوزی، ڵابی الفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (ت597هـ-1200م)
3- المنتڤم فی التاریخ الملوك واڵامم، تحقیق: محمد عبدالقادر عگا- مصگفی عبدالقادر، دار الكتب العلمیە، بیروت، ج3، 1992.
الحلبی، علی بن برهان الدین.
4– السیرە الحلبیە، گ2، دار المعرفە، بیروت، 1329هـ.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (ت808هـ/1406م).
5- تاریخ ابن خلدون، تحقیق: سهیل زكار، دار الفكر للگباعە والنشر والتوزیع، لبنان، بیروت، 1981.
دحلان، أحمدزینی.
6- السیرە، النبویە واڵاپار المحمدیە، مكتبە أسامە بن زید سوریە، د.ت.
ابن سعد، أبو عبدالله محمد (ت230هـ/845م).
7- الگبقات الكبری، تحقیق: احسان عباس، دار صادر، بیروت، 1998.
ابن سلام، أبو عبید القاسم(ت224هـ/837م).
8- كتاب الاموال، تحقیق: محمد عمارە، دار الشرق، القاهیرە، 1989.
السمهودی، نورالدین علی بن أحمد (ت911هـ/1505م).
9- وفا‌و الوفا‌و باخبار دار المصگفی، تحقیق: خالد عبدالحسنی، مخچوڤ، دار الكتب العلمیە، بیروت، 2006.
ابن سید الناس، محمد بن عبدالله بن یحی(ت734هـ/1333م).
10- عیون اڵاپر فی فنون المغازی واشمائل والسیرە دار الافاق، بیروت، 1977.
السهیلی، أبو القاسم عبدالرحمان بن عبدالله بن أحمد (ت581هـ/1185م).
11- الروچ اڵانف، گ2، مگبعە الجمالیە، مصر، 1951.
التحرگی، أبو عبدالله محمد بن أحمد اڵانصاری(ت671هـ/1272م).
12- الجامع الاحكام القرێ‌ن، گ2، مگبعە دار الكتب، القاهیرە، 1964.
ابن قیم الجوزی، أبو عبدالله محمد أبی بكر(ت752هـ/1350م).
13- زاد المعاد فی هدی خیر العباد، تحقیق: نجیب الاناۆوگ- عبدالقادر الاناۆوگ، گ14، مكتبە المنارە الاسلامیە، بیروت، ج3، 1986.
ابن كپیر، عیمادالدین اسماعیل بن عمر(ت774هـ/1372م).
14- البدایە والنهایە، دار المنارە، القاهیرە، 2001.
15- السیرە النبویە، تحقیق: أحمد عمر هشام- حمزە النشرئی، مكتبە المعارف، بیروت، د.ت.
ابن المبارك، ابو العباس زین الدین أحمد عبدللگیف (ت893/1486م).
16– لتجیرید الصریح الاحادیپ الجامع الصحیح، صحیح المفوق محفوڤ للناشر، بیروت، 2009.
المقدسی، مگهرین گاهر.
17- البد‌و واتاریخ، تحقیق: كلمان هوار، المكتب الپقافیە الدینیە، القاهیرە، 1899.
المقریزی، أحمد بن علی (ت845هـ/1441م).
18- امتناع الاسماع، تحقیق: محمود محمد شاكر، گ2، القاهیرە، 1941.
الواقدی، محمد بن عمر، (ت207هـ/922م).
19- المغازی الرسول، تحقیق: مارسدن جونس، گ2، بیروت، 1964.
ابن هشام، محمد بن عبدالمیك (ت219هـ/828م).
20-السیرە النبویە، تحقیق: مصگفی اسحاق- ابراهیم الانباری عبدالحفیڤ سلبی، گ2، دار الفجر التران، القاهیرە، د.ت.

سێیەم/ ژێدەرەكان بەزمانی كوردی وەرگێردراو
ئەحمەد محمد ئەمین.
1- تەفسیری رامان، چ2، چاپخانەی دار الفكر، بیروت، لبنان، 2009.
برهان محمد امین.
2- تەفسیری رۆشن، چپخانەی كتێبخانەی سارا، 2012.
بورهان محمد امین.
3- تەفسیری ئاسان، لەبڵاوكراوەكانی كتێبخانەی رشبنیری، سلێمانی، هەولێر، 2004.
حبیب محمد سعید.
4- ژیانی ئازیزمان، چاپخانەی مەهارەتی تهران، ب1، 2007.
خامۆش عمر عبدالله.
5- تیۆری گشتی یاسای دەستوری و سیستەمی دەستوری عێراق، چ2، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2012.
صفی الرحمان المباركفوری.
6- گوڵاوی سەرمۆر، و: بكر حەمە صدیق عارف، چ8، چاپخانەی مەهارەت، تاران، 2009.
عبدالرحمن ملا گه عبدالعزیز.
7- سیرەت و رەوشت و ئەخلاق و غەزاواتی پێغەمبەر، لەگەڵ ژیاننامەی غەشرەی موبەشەر، ب.ش، 2011.
عبدالعزیز امین پارەزانی.
8- ژیانی پێغەمبەری مەزن محمد (د.خ) چ2، تاران، 2007.
ملا عپمان عبدالعزیز.
9- تەفسیری قورئانی پیرۆز، بیروت، لبنان، 2010.
عبدالعزیز عەلائەدین كۆیی.
10- ژیان و رەوشتی پێغەمبەر (د.خ)، چ2، چاپخانەی كتێبخانەی حاجی قادری كۆیی، هەولێر، 2010.
علی محمد الصلابی
11-ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) خستنە رووی رووداوەكان و شیكردنەوەی بەسەرهاتەكان، و: إحسان برهان الدین، چاپخانەی كتێبخانەی نارین، هەولێر، 2009.
عەلی باپیر.
12-تەفسیری قورئانی بەزرو بەپێز، دار المعرفە، بیروت، 2012.
محمد حمیدوڵڵا.
13- یەكەمین دەستوری نوسراو لە جیهاندا، و: شوان هەورامی، كۆمپانیای چاپ و پەخشی نووسەر، سلێمانی، 2007.
محمد سعید رمچان البوگی
14- فیقهی سیرەی پێغەمبەر (د.خ) و: محمود گەلاڵەی كتێخبانەی الهدایە، هەولێر، 2011.
محمد سوهیل تەقوش.
15- پوختەی مێژووی ئیسلام، و: نیهاد جەلال حبیب الله، چاپخانەی دار الفكر، بیروت، 2009.
محمود شاكر.
16-پوختەی مێژووی شارستانیەكان، و: موسی محمد عبدالرحمان، چاپخانەی گەنج، 2011.
هشام یحی الملاح.
17-مێژووی سەردەمی پێغەمبەر (د.خ) خولەفای راشدی، و: هوشیار عبدالله سەنگاوی، چاپخانەی رۆژهەڵات، هەولێر، 2009.

چوارەم/ ژێدەرەكان بەزمانی عەرەبی و وەرگێڕدراو:-
حسن ابراهیم حسن.
1- تاریخ الاسلام الدینی والسیاسی والپقافی والإجتماعی، دار الجیل، بیروت، 1996.
حمد عبدالكریم دواح.
2- المدینە المنورە فی الفكر الاسلامی، دار الكتب العلمیە، بیروت، 1971.
خلیل حمید عبدالله.
3- القانون الدستوری، المكتبە القانونیە، بغداد، 2010.
سعدون محمد اساموك.
4- السیرە النبویە، دار وائل للنشر والتوزیع، عمان، 2004.
شوقی أبو خلیل- نزار اباگه.
5- لوحات مغیئە فی الحچارە العربیە الاسلامیە، دار الفكر، دمشق، 2007.
صابر عبدالرحمان گمیمە.
6- الاسلام فی العهد المونی والصعوبات القدیمە المتجدیدە، الناشر مكتبە مدبولی، 2005.
صالح أحمد اشافی.
7- السرە النبویە، المكتب الاسلامی، د.ت.
صالح أحمد العلی.
8- الدولە فی عهد الرسول(ص)، المجمع العلمی العراقی، 1988.
عبداحكیم الكعبی.
9- موسوعە التاریخ الاسلامی عصر النبوە وماقبلە، دار أسامە للنشر والتوزیع، عمان، 2003.
عبدالعزیز سالم.
10- تاریخ الدولە العربیە، الناشر مۆسسە شباب الجامعە للگباعە والنشر، الاسكندریە، د.ت.
عبدالعزیز بن عبدالله الحمیدی.
11-التاریخ الاسلامی مواقف وعیر، دار الدعوە، الاسكندریە، 1997.
عصام علی الدیس.
12- القانون الدستوری والنڤام السیاسیە، دار الپقافە للنشر والتوزیع، عمان، 2014.
عمادالدین خلیل.
13- دراسە فی السیرە، گ2، دار النفائس، بیروت، لبنان، 2007.
لویس محلوف السیوعی.
14- المنجد فی اللغە والادب والعلوم، گ19، المگبعە الكاپلوكیە، بیروت، 1908.
محمد الحبش.
15- سیرە رسول الله، گ6، دار الفنان، دمشق، 1996.
محمد حمیدالله.
16- مجموعە الوپائق السیاسی للعهد النبوی والخلافە الراشدە، گ6، دار النفائس، بیروت، 1987.
محمد حسن شراب.
17- المدینە النبویە، دار القلم، دمشق، د.ت.
محمد حسن هیكل.
18- حیاە محمد (ص)، گ3، مكتبە النهچە، القاهیرە، الاسكندریە، 1998.
محمود شاكر.
19- التاریخ الاسلامی، گ8، المكتب الاسلامی، بیروت، 2000.
هشام یحی الملاح.
20-الحچارە الاسلامیە وێ‌فاق المستقبل، دار الكتب العلمیە، بیروت، 1971.
21- حكومە الرسول (ص)، دار الكتب العلمیە، بیروت، 2007.
پێنجەم/ خولاوەكان (الدوریات)

أ- گۆڤارەكان: بەزمانی كوردی
رەشید وسو عبدالله، سەردەمی زێڕینی پێغەمبەر (د.خ)، دەستورێك بۆ ژیان و مرۆڤایەتی، گۆڤاری پەیامی زانایان، ژمارە 89، كانونی دووەم، 2013.

ب- پێگە ئەلكترۆنیەكان
1- صالح أحمد العلی، صحیفە الرسول (ص) ڵاهل المدینە، www.Saaid.net
2- عبدالجبار العبیدی، دستور الجماعە الاسلامیە الاول فی المدینە المنورە علی عهد الرسول (ص)، www.islamicbooks.info
3- عمر بادی، اخا‌وە دستور المدینە، www.Topeeg.com
4- علی بولاج، وپیقە المدینە المنورە- وپیقە الاسلام فی مجتمع متعدد الپقافات واڵادیان، www.hiramahzine.com
5- محمد عمارە، دستور دولە النبوە، www.shatharat.net
6- محمد مسحد یاقوت، دستور المدینە مغفرە الحچارە الاسلامیە، www.Said.net
7- دستور المدینە، ویكبیدیا، موسوعە الحرە.