Home / بەشی مێژووی كورد / رۆژهەلاتناسی و كوردناسی

رۆژهەلاتناسی و كوردناسی

رۆژهەلاتناسی و كوردناسی

ئامادەكردنی : كەیفی پیرداود

گەلی كورد یەكێكە لەو گەلە دیارو ناسراوانەی رۆژهەلات،كەجێی بایەخی گەریدە رۆژهەلاتناسەكان بوونە،لەم بارەیەوە بەسەدان هەزار توێژینەوە و كتێبی هەمەجۆریان لەسەر نوسیوە،نەخاسمە چوونكە گەلێكی موسلمان و باوەرداری رەسەنەو رۆلێكی گەورەی لەمێژووی سەروەرییەكانی نەتەوەی ئیسلام داهەبووە. بەرای هەندێك لەبووسەرە ناسیۆنالیستەكانی كورد، بەو(زانستە) دەلێن كە گوایە لەهەموو لایەنێكی ژیان و كەلتوور وزمان و نیشتمان و مێژووی گەلی كورد دەكۆلێتەوەو، لەزانكۆكانی [فەرەنسا و ئەلمانیاو ئەرمەنستان و ئینگلستان و سوید و رووسیا]دا، وەك بەشێكی لێكۆلینەوەكانی رۆژهەلات بایەخی پێدراوە،بەلام (د.جمال نەبەز)لەبارەی كوردناسیەوە دەلێت(پێم وایە،كوردناسی ، ناسینی كورد دەگرێتەوە،نەك (زانستی لێكۆلینەوەلە كوردو بەتایبەتی لە زمانەكەی) كە بەئینگلیزی (كوردەڵەجی) ی پێی دەلێن منیش ناوم ناوە (كوردەوانتی). زۆربەی ئەو رۆژهەلاتناسانەش كەلەسەر كوردیان نوسیوە راستیەكانیان بەپێی پێویست وەكو خۆیان نەگەیاندووە، چونكە لەپشت ناساندنی كودرەوە،چەندین نیازی سیاسی و مۆنۆپۆلی و پەرژەوەندی خۆیان هەبووە، جگە لەنیازەكانی بلاوكردنەوەی ئاینی خۆیان و بەمەسیحی كردنی گەلانی رۆژهەلات… مامۆستا )شوكر مستەفا دەلێت:باری هەندێ‌ سەرنجی ئەم گەریدانە لەمەر باب وباپیرانمانەوە روون نین و تێیان ناگەین و جێی سۆو گومانی دڵشكێنن. ئەوەی كە بتوانین كەمێ دڵی خۆمانی پێ بدەینەوە ،بابێ پێزیش بێت، ئەوەیە كەنەتەوەكانی دیكەی رۆژهەلاتیش هەر یەكە بەشی خۆی بەر ئەم سەرنج و بریارە رەقانە كەوتووە ،ناتوانێت خۆی لێ ببورێت.بەلام نابێت ئەمە ببێتە هۆی ئەوە،كەخۆمان لەو سەرنج و بریارانە نەبان كەین و تێیان نەگەین وە بەرپەچیان نەدەینەوە.

لەم توێژینەوەمدا ئاماژە بۆ ناو وبەرهەم و رەگەزی هەندێك لەو رۆژهەلاتناسانە دەكەم ، كە دەربارەی نەتەوەی كوردیان نوسیوە : ـ
یەكەم: ئەلمانیەكان و كوردناسی لەئەلمانیادا:
بێگومان ئەمرۆ ئەلمانیا تەنها ئەو چوارچێوە سیاسیە نی یە، كەلە كۆماری ئەلمانیای یەگرتوو دا دەبینرێت،بەلكو لێرەدا مەبەست لەو ولاتانەی تریشە كە گەلەكانیان بەزمانی ئەلمانی دەدوێن ، واتا:باسی كوردناسی یە لە نەمساو تا ئەندازەیەكش لەسویسراو بەشە ئەلمانیەكەیدا . هەروەها كوردناسی لەلای ئەلمانیەكان و ئەوروپاییەكانیش هەموو ئەوهەول و چالاكی وكاروبارانە دەگرێتەوە، كەبۆ ناساندنی كورد بەئەلمانیا دراون،سائیتر لەرووی زمانەوانی و ئەدەبیاتەوە بووبێ‌،یا لەبارەی مێژووی سیاسەتەوە ، یالەلایەنی هونەرو كۆمەلایەتیەوە،یاتەنانەت وتاری پر لەدەنگ و باسی درۆ ،
یاراستی ناو ڕۆژنامەش . لەسەدەی هەژدەمی فەرهەنگی دا چەند سەرچاوەیەكی دیكەی ئەلمانیش لەبارەی كوردەوە دواون،یەكێك لەمانە باسی گەشتێكە كە (نیبۆر)ناوێكە بۆ ولاتی عەرەبی و ئەو ولاتانەی دەرو دراوسێیان كردوویەتی . نوسەر لەبەشی دووەمی ئەو گەشتنامەیە دا كەلەسالی(1766ز)دا دەرچووە،باسێكی لەسەر كورد نوسیوە .(نیبۆر) كەلەمەر بنەچەكەی خەلكەكە دەدوێت نەتەوە موسلمانەكانی سەر لەبەر بەسەریەكەوە لە قەلەم داون،وەك هیچیان لەبارەیەوە نەزانێت،خۆی لێ‌ نەبان كردوون، هەرچی عیساییەكانن كەلەچاو موسلمانەكان بەكەمایەنی دادەنرێن،زۆربەئاو وتاوو بەرەگ و ریشەو گێزو كۆلینگەوە،لەسەر باسكردنیان دەروا.خۆ جارێ‌ كوردستانی ئێرانی هەر نەدیوە،هیچی لەبارەوە نازانێ‌ وتاكە وشەیەكی لەسەر نالێ‌، هەرشتێكیش لەبارەی كوردەكانەوە دەردەست كردبێ‌،لەقسەی دەماو دەم و سەرزاری و بێ‌ بەلگە وبێ‌ سەرو بەری قەشە ئەوروپایەكان بەلاوە كەلە (دێرێك)لەدێرەكانی موصل دا تووشیان بووە هیچی تری نییە. بەریتانیا بێگومان بەچاو گێرانێكی خێرا تەنها بەناوی رۆژهەلاتناسی ئەلمانی و بەرەگەز ئەلمانی، وەك نەمسایی و سویسرایی یەكاندا،دەردەكەوێت كە رۆژهەلاتناسی ئەلمان زۆرترین پشكی چالاكییان لەم بوارەدا هەبووە ، دەیان وسەدان توێژینەوەو یاداشتنامەیان نوسیوە،بەلام بەداخەوە زۆربەیان بەراشكاویی و بێ شەرمانە،راستیەكانیان شێواندووە .بۆ نموونە دەیان و سەدان نوسەر و پرۆفیسۆری وەك (فون بیخستید)و(فۆگەڵ )و (هانس تیما)و(فاولەر)،گەلی كوردیان بەجەردەو خوێنرێژو پیاو كوژ داوەتە قەلەم .

دووەم : كوردناسیی لەبەرهەمی رۆژهەلاتناسانی ئیتالیایی دا:
ژنە نوسەری ئیتالی خاتوو(میریلاگالیتی) سەرەتای مێژووی رۆژهەلاتناسی ئیتالی لەولاتی كو ردان دا، بۆ سالی(1200ز) دەگێرێتەوە وای دادەنێت كەتاسالی(1800ز) بەردەوام بوەو پاشان تا سەدەی بیستەمیش چەند یاداشتێكی تر نوسراوەتەوە . دیارترین هۆی پالنەری ئیتالیەكان لەچەند مەسەلەیەكی سیاسی و بازرگانی و ئاینیەوە،دەشێت بلێین،لە رۆژگاری جەنگی خاچپەرستیشەوە سەری هەلداوە.یەكەمین كتێب لەبارەی زمانی كوردییەوە چاپ كرابێت،لەلایەن یەكێك لەو موژدەهێنانەوە نوسراوە:لەلایەن قەشەی ئیتالی(گارزۆنی) كەلەسالی (1787) بەناونیشانی (Gramatica vocabulairio dell lingua kurda) لە رۆما چاپ كراوە. قەشەی ناوبراو كە سەرۆكی وەفدێكی موژدەهێنان بوو لەسالی(1770ز) لەوێ‌ دەمێننەوە.پاشان (گارزۆنی) لەسالی (1783) دا دەگەرێتەوە رۆما وە لەسالی (1790ز) كۆچی دوای دەكات .
رۆژهەلاتناسێكی بەناوبانگی دیكەی ئیتالی (دێلافالی)لەسەدەی حەفدە دا دەبارەی كوردانی نوسیوەو ، بە چەند هۆزێكی نیشتەجێ‌ لەقەلەم داون. ناو براو لەسالی (1617ز) دا گوتی (زۆربەی كوردی گوندو شاران نیشتەجێن) بەلام ئەوەی زۆر ئاسایی و جێ‌ كێشە نییە كوردی نیشتەجێ‌ لەو مێژووە بەدواوە روو لە زیاد بوون و رەوەندەكانیان روو لەكەم بوونەوەن.سەرێكی دیكەی تایبەتی ئەم لیستە ئەوەیە،كە ناوی هیچ هۆزو عەشیرەتێكی كوردی كوردستانی ئێران و عێراقی نە گرتۆتەوە .
جگە لەمانەش چەندان رۆژهەلاتناسی تری ئیتالی وەك (ژۆزێپێی كامپانیل و ئەلیساندرۆدی بیانكی و كاریری و مینی و دی فیكی و ئۆسكۆلاتی….هتر لەسەر كوردییان نووسیوە .

سێ‌ یەم : كوردناسیی لە روسیاو یەكێتی سۆفیەتی جاران دا:
(د.كەمال مەزهەر) دەلێت :لە دەمێكەوە كوردناسی بووەتە لقێكی دیاری رۆژهەلاتناسی سوفیەت. ژمارەیەك لەرۆژهەلاتناسە ناودارەكانی رووسیا،بەر لەشۆرشی ئۆكتۆبەری سالی (1917) بەماوەیەكی زۆر بناغەی كوردناسیان دارشت. وا رێك كەوت بەشێك لەدەستەی دووەمی ئەو رۆژهەلاتناسانە، ببنە هاچەرخی دوو رۆژگارو دوو رژێمی جیاواز ، سەردەمی رووسیای پێش ئۆكتۆبەرو سەردەمی سۆفیەتتستانی پاش ئۆكتۆبەر .
دیارترین رۆژهەلاتناسی ڕوس،كەبایەخیان بەكورد داوە، (پ.لێرخ)ە، كەلەنیوەی سەدەی نۆزدەوە دەستی بەلێكۆلینەوەی نەتەوەی كوردو زمانی كوردی كرد .ئەو كابرایە لەسالی (1828ز) لەدایك بووە ، لەسالی (1851ز) دا خوێندنی خۆی لە زانینگای (پێشێر بۆرگ) دا تەواو كردووە و ناوی پێشەگزانی زمانانی رۆژهەلاتی وەرگرت.جێی باسە(لێرخ) سێ‌ كتێبی لەبارەی كوردەكانی ئێرانی نوسیوە و، لێكۆلینەوەكانیشی لەسالی (1850ز) وەدەستی پێكردووە .
دەربارەی (كوردناسی)یش لەیەكێتی سۆفیەتی جاران دوای رووسیای قەیسەری ،چەندین رۆژهەلاتناس
لە دوای شۆرشی ئۆكتۆبەری بایەخیان بەم لایەنە داوە و لەسەری بەردەوام بوون و چوار مەلبەندی كوردناسیان لە یەكێتی سۆفیەتی ئەو سادا دامەزراند بوو،كەلەشارەكانی (مۆسكۆویەریان و باكۆو لێنینگراد)دا بوون و، كاروباری ئەم مەلبەندانەش بەتەواوەتی پێكەوە بەسترا بوو ،هەنگاوی هەر مەلبەندێكیان بەبەشداری و هاوكاری ئەوانی تر بووە .
( د.م.س.لازاریف) دەلێت : لە رۆژهەلاتی نزیكدا ئەنادۆلی رۆژهەلات و ئێران دەورێكی گەورەیان لەسیاسەتی روسیای قەیسەری دا هەبووە، دۆخی هەلوێستی ناوەوەی ئازربایجان و ئێران و كوردستان و ئەرمیناو توركیا بەلای روسیاوە بۆ پاراستنی سنورەكانی زۆر گرینگ بوون .ئەمە دئخی ویلایەتی قەفقازیشی گرتەوە ،چونكە دانیشتوانەكانی وەك دانیشتوانی ناوچەكانی سەر سنوری توركیا و ئێران تێكەلاوبوون ،واتە (كوردو تورك و ئەرمینا تێدابوون). هەر لەبەر ئەمەشە ئەبینین بۆچی روسیا گوێی دابووە مەسەلەی كورد و ئەو مەسەلەیەی بەلاوە گرنگ بوو. ئەمەش بەتایبەتی لەسالی (1890)وە رووی دا ،كاتێك ئاشوب و شەرو هەرا لە كوردستان و ئەرمینای توركیا دەستی پێ كرد و ژمارەیەكی زۆری كوردەكان ریكخراوی جەنگی خۆیان پێك هێنا مەسەلەی كورد لەرۆژهەلاتی نزیك دا لەمەیدانی سیاسەتی چەند دەولەتێكی مەزنی تریشدا شتێكی كەم نەبووە .

About كه‌یفی عمر

Check Also

شۆڕشی دوەمی بارزان ١٩٤٣_١٩٤٥

بێگەرد عەلیبەشی مێژوو-زانكۆی سۆران شۆڕشی دووەمی بارزان بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان یەکێکە لەو شۆڕشە نیشتیمانیانەی …